Tekst przemówienia prof. Jerzego Bralczyka wygłoszonego na uroczystości pogrzebowej śp. Prof. Walerego Pisarka w kolegiacie św. Anny 16 listopada 2017 r.

Artykuł upamiętnia długoletniego redaktora naczelnego Zeszytów Prasoznawczych, profesora Walerego Pisarka, który był architektem polskiego medioznawstwa. Autorzy przypominają przebieg akademickiej kariery Profesora i dramatyczne komplikacje życiowe, w tym dwukrotne aresztowanie przez UB najpierw nastolatka, później studenta polonistyki, który był zaangażowany w działalność antykomunistyczną. Artykuł pokazuje osiągnięcia naukowe Walerego Pisarka, koncentrując się na najważniejszych publikacjach wybranych spośród prawie 800 prac, aby pokazać główne zainteresowania badawcze Profesora, zarówno w dziedzinie językoznawstwa, jak i nauk o mediach i komunikacji. Profesor Walery Pisarek by prawdziwym ambasadorem języka polskiego, znanym orędownikiem poprawności językowej i skutecznej komunikacji, którym poświęcił większość swoich książek, artykułów i wykładów. Jego prace zostały przypomniane i omówione wedle obszarów badawczych, jakie w polskim medioznawstwie wyznaczały kolejne poziomy, na których uczniowie Profesora mogli budować lub opierać swoje badania. Jak sugeruje tytuł artykułu, Walery Pisarek był architektem polskiego medioznawstwa, przez lata opracowywał metody i narzędzia badawcze, pisał podręczniki i rozprawy, które stawały się inspiracją dla kolejnych badaczy komunikowania. Jego oddanie pracy naukowej, pasja, imponujące osiągnięcia i niespotykana skromność pozostaną w pamięci jego uczniów, którzy mieli szczęście spotkać tak wyjątkowego nauczyciela, mentora i wzór do naśladowania.

Przedmiotem opracowania jest dorobek naukowy i popularyzatorski Walerego Pisarka powstały w latach 1951–2017. Studium ma charakter selekcyjny i obejmuje analizę czterech typów wypowiedzi: publikacji naukowych, recenzji, kronik oraz artykułów popularnonaukowych. W odniesieniu do pierwszej grupy (prac naukowych) dążono do kompletności; poddano zatem analizie wszystkie oryginalne prace badawcze (monografie, raporty, artykuły, rozdziały). Wobec pozostałych typów wypowiedzi (recenzje, kroniki, wypowiedzi popularnonaukowe) zastosowano selekcję; ujęto tylko publikacje o trwalej wartości. Łącznie dorobek Walerego Pisarka liczył 790 pozycji i składał się z 320 oryginalnych rozpraw naukowych, 245 recenzji, sprawozdań i kronik oraz przeszło 225 tekstów popularnonaukowych. Publikacje naukowe przedstawiono w rozmaitych przekrojach. Zbadano m.in. ich dynamikę, geografię wydawniczą oraz tematykę. Uzupełnieniem omówienia jest analiza cytowań, do której wykorzystano dane zaczerpnięte z Google Scholar (155 prac, 1499 referencji). Osobno przeanalizowano dorobek popularyzatorski, przedstawiając m.in. jego dynamikę oraz analizę źródeł publikacji.

Życie i dzieło Walerego Pisarka przebiegło w wielce burzliwych dziejach Polski i świata. Na własnej skórze – dosłownie i w przenośni – doświadczył ich w pewnych okresach, był ich bacznym naukowym obserwatorem i analitykiem, a co jest szczególnie istotne, także kierownikiem – kapitanem i sternikiem zarazem – małego, ale znaczącego stateczka naukowego – Ośrodka Badań Prasoznawczych w Krakowie, w dwóch dekadach jego burzliwego i dynamicznego rozwoju, w latach 1969–1990. Po przejęciu sterów OBP, po tragicznej śmierci dyrektor Ireny Tetelowskiej, Walery Pisarek prowadził Ośrodek ze zwiększoną dynamiką w wytyczonym przez Tetelowską kierunku, który przypomniał w zbiorze „Szkice prasoznawcze” (Tetelowska 1972), twórczo rozwijając jej podejście w studiach własnych i współpracowników. Umocnił także i rozwinął pozycję Ośrodka na forum międzynarodowym w ramach AIERI i UNESCO.

Przedmiotem artykułu są prasoznawcze dokonania Walerego Pisarka. Z jego bogatego dorobku naukowego wybrano trzy publikacje: popularyzatorską „Prasa – nasz chleb powszedni”, naukową „Analiza zawartości prasy” oraz podręcznik akademicki „Wstęp do nauki o komunikowaniu”. Każda z nich ujawnia inne kompetencje pisarskie autora. Dzięki nim możemy postrzegać Go nie tylko jako prasoznawcę, ale też nauczyciela akademickiego, uczonego i popularyzatora wiedzy.

Artykuł omawia zawartość książki Profesora, która ukazała się w 2008 roku. Była znaczącym osiągnięciem w Jego dorobku naukowym, a do dziś stanowi ważne źródło wiedzy dla badaczy i studentów teorii komunikowania masowego. Praca składa się z 15 rozdziałów, bibliografii, dwóch aneksów oraz indeksu rzeczowego. Oparta została na bogatej bazie źródłowej. Bibliografia zawiera 19 stron i liczy przeszło 500 pozycji, jest swego rodzaju przewodnikiem po literaturze przedmiotu. W podręczniku znaleźć można kilka nurtów tematycznych. Najważniejsza jest perspektywa teoretyczno-medioznawcza (komunikologiczna), która prezentuje współczesne zagadnienia teorii komunikowania masowego i mediów. Oprócz niej istotne znaczenie ma perspektywa metodologiczna, w której Autor omawia narzędzia i techniki badawcze stosowane w medioznawstwie. Poszczególne problemy analizowane są także w perspektywie historycznej, w której wyjaśniona zostaje geneza zjawisk i procesów. Dla studentów istotne znaczenie ma klarowne wyjaśnienie najważniejszych pojęć oraz funkcji mediów. Aż sześć rozdziałów podręcznika dotyczy problematyki badawczej, co jest zrozumiałe, gdyż Autor był wieloletnim dyrektorem Ośrodka Badań Prasoznawczych w Krakowie. Walery Pisarek sporo miejsca poświęca trzem głównym ogniwom komunikowania medialnego, tj. nadawcy, przekazowi i odbiorcy. Na tym schemacie buduje swoje analizy i syntezy, które mają charakter bardzo szczegółowy, ale zarazem jasny i przystępny. Jest to ważne, biorąc pod uwagę skomplikowany charakter całej materii naukowej.

„Analiza zawartości prasy” autorstwa Walerego Pisarka, która ukazała się 1983 roku, stała się ważną książką w popularyzacji analizy zawartości. Badacze mediów otrzymali monografię w języku polskim poświęconą w całości tej metodzie. Artykuł stanowi próbę pokazania, w jaki sposób badacze wykorzystywali analizę zawartości w rozwiązywaniu problemów badawczych w XXI wieku. Ze względu zarówno na wielość publikacji, w których wykorzystywano tę metodę, jak i na wymogi edytorsko-formalne, wprowadzono następujące kryteria wyboru: skupiono się na monografiach wydanych w latach 2001–2018; celowo zrezygnowano z artykułów, które zostały opublikowane na łamach periodyków naukowych; wybrano książki reprezentujące różne ośrodki akademickie. Starano się także pokazać wykorzystanie analizy zawartości prasy do badań mediów elektronicznych. Wydaje się, że takie podejście do tematu uwypukliło możliwość zastosowania tej metody w różnie zaprojektowanych badaniach mediów masowych.

Autorka porusza w tekście niektóre aspekty działalności Profesora Walerego Pisarka stanowiące jego wkład w kształtowanie polskiego systemu prawa medialnego. Pierwszym z nich były badania nad prawem prasowym europejskich państw socjalistycznych w latach 1973–1974, stanowiące do dziś niezwykle cenne źródło wiedzy o socjalistycznych systemach medialnych. Kolejnymi aspektami działalności Walerego Pisarka był jego udział w pracach legislacyjnych dotyczących prawa środków komunikowania masowego, jak również ustawy o języku polskim. Ta ostania działalność zaowocowała powołaniem przy Polskiej Akademii Nauk Rady Języka Polskiego, której Profesor Pisarek był przez wiele lat przewodniczącym i w której pracach brał udział do końca życia.

Artykuł wskazuje dokonania Walerego Pisarka, językoznawcy, prasoznawcy, komunikologa w zakresie badań nad językiem prasy. W szkicu przyjęto dwie perspektywy: wydobycie nowatorstwa problemowego i metodologicznego z uwzględnieniem kontekstu historycznego wybranych publikacji (opublikowanych w postaci książek) oraz wskazanie nośności pomysłów i propozycji uczonego. Kontynuacja tematów i metod wprowadzonych do nauki przez Walerego Pisarka dostrzegalna jest w wielu książkach i artykułach innych badaczy. Jego koncepcje stosuje się w sposób wierny pierwowzorowi, ale też są modyfikowane, dostosowywane do nowych realiów językowych i medialnych. Inspiracje dziełami W. Pisarka obserwuje się zwłaszcza w badaniach takich zagadnień, jak: struktura i forma tytułu, środki retoryczne w mediach, kultura języka w mediach, analiza zawartości mediów. Często przywoływane są także autorski podręcznik propedeutyczny do nauki o komunikowaniu i słownik terminologii medialnej redagowany przez Profesora.

Artykuł omawia genezę, właściwości i rozwój metody badania słów i wyrażeń sztandarowych, podkreślając zasługi jej twórcy – Walerego Pisarka – oraz rolę czynników kontekstowych (w tym zwłaszcza doświadczeń i zasług Ośrodka Badań Prasoznawczych w Krakowie). Twórca metody był zwolennikiem rozwijania politolingwistyki, relatywnie nowej w Polsce subdyscypliny wiedzy badającej związki między rzeczywistością pozajęzykową (polityką) a odmianą języka opisującego politykę i stosowanego przez polityków. Pracując nad metodą badań, Pisarek łączył ogólne założenia politolingwistyki z założeniami aksjologii, wkomponowując wszystko w wyznaczniki empirycznego prasoznawstwa. Tym samym metoda badania słów i wyrażeń sztandarowych łączy możliwości poznawcze semantyki, lingwistyki, analizy słów kluczy i socjologii, umożliwiając diagnozę dynamiki świadomości społecznej na podstawie empirycznie badanego nastawienia do treści wybranych słów sztandarowych: pozytywnych mirandów i negatywnych kondemnandów. Poza opisem założeń metodologicznych tekst zawiera również omówienie największej ogólnopolskiej akcji badań słów i wyrażeń sztandarowych Polaków, przeprowadzanych w latach 1990–1999 przez Walerego Pisarka i zespół OBP. Jego ostatnia część dotyczy kontynuacji badań Profesora i głównych ścieżek rozwoju metody wytyczanych przez uczniów Walerego Pisarka.

Autor kreśli sylwetkę wybitnego językoznawcy, Walerego Pisarka, skupiając się na jego związkach z regionem śląskim; podkreślone zostały dwa aspekty – jego przymusowa praca w kopalni i późniejsze związki ze śląskimi uczelniami, gdy pracował już jako językoznawca i medioznawca na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jego zasługi naukowe sprawiły, że został uhonorowany tytułem doktora honoris causa Uniwersytetu Śląskiego. W artykule zarysowane zostało także jego stanowisko wobec kontrowersyjnej tezy o mowie śląskiej jako języku regionalnym – Walery Pisarek stał na stanowisku, że nie jest to odrębny język w rozumieniu lingwistycznym, lecz zespół gwar składających się na dialekt śląski; Profesor przewidywał też, że w przyszłości może on ewoluować w stronę odrębnego języka.

Przedmiotem opisu i analizy jest dorobek publikacyjny prof. Walerego Pisarka w latach 1976-2017. Perspektywę badawczą wytyczają bardzo istotne w tych dekadach zmiany: w obrębie środków komunikacji masowej, trybu upowszechniania wiedzy oraz zwyczajów użytkowników mediów masowych. Na bazie analizy: zawartości, nakładów i wydań oraz międzynarodowości wymienionych w tytule publikacji, wieloaspektowo wykazano ich pionierskość, nowoczesność i wielką popularność.

Artykuł dotyczy około 300 publikacji Walerego Pisarka, które ukazały się na łamach Zeszytów Prasoznawczych w okresie ponad sześciu dekad (1960–2017). Przez większość tego czasu W. Pisarek był związany etatowo z Ośrodkiem Badań Prasoznawczych (1962–2001, będąc jego dyrektorem w latach 1969–2000) bądź też kierował redakcją tego periodyku (1991–2012). Autor, analizując rozprawy i artykuły, ale także recenzje, sprawozdania i inne materiały zamieszczane w Zeszytach Prasoznawczych, ukazuje rozwój naukowy i rozszerzające się z biegiem lat zainteresowania badawcze Profesora Pisarka. Aby prześledzić rozległość tych zainteresowań, ich tematyka została umieszczona na osi czasu wyznaczającej węzłowe etapy kariery naukowej i życiowej Profesora. Publikacje w ZP pozostawały bowiem dość ściśle skorelowane z jego związkami z OBP i z Zeszytami. Gdy były to związki służbowe, publikacje w kwartalniku odzwierciedlały aktualny etap kariery i pełnione funkcje społeczne Profesora. Zaczynał od roli językoznawcy – badacza języka w prasie, by w czasach szefowania Ośrodkowi objąć naukowo praktycznie cały obszar badań nad komunikowaniem społecznym, a w okresie uniwersyteckim OBP – powrócił do socjolingwistyki (koncepcja „słów sztandarowych”). Cechą charakterystyczną publikacji w Zeszytach była równowaga pomiędzy tekstami o nastawieniu teoretycznym czy metodologicznym a pracami prezentującymi wyniki własnych badań empirycznych. Walery Pisarek przybliżał także polskiemu czytelnikowi literaturę światową (90 recenzji książek), omawiał zawartość zagranicznych periodyków naukowych, zwłaszcza amerykańskiego Journalism Quarterly, a wreszcie – przybliżał osiągnięcia światowego medioznawstwa (ponad 30 sprawozdań z zagranicznych kongresów i konferencji naukowych).

Artykuł omawia zagadnienie spuścizny archiwalnej, w tym elektronicznej, profesora Walerego Pisarka. Uwagi o pozostałych po uczonym dokumentach sporządzone zostały z autopsji po wstępnym rozpoznaniu materiału. Przytoczono wybrane przykłady z notatek dotyczących życia naukowego, dydaktyki oraz życia towarzyskiego. Podano informacje o losach zasobu archiwalnego związanego z działalnością Walerego Pisarka jako dyrektora Ośrodka Badań Prasoznawczych w Krakowie. Pełne uporządkowanie obszernej spuścizny archiwalnej wymaga jeszcze wiele czasu i pracy, będzie ona stanowić dla badaczy cenne źródło.