Terminy Europy Środkowej, Europy Środkowo-Wschodniej (w opozycji do Mitteleuropa Friedricha Naumana), jak też Europy Pośredniej (médiane), zastąpiły po upadku komunizmu używany na świecie od wojny termin Europy Wschodniej. Metafory Czesława Miłosza, Milana Kundery i Fernanda Braudela dały impuls do poważnych prac historycznych Oskara Haleckiego, Jerzego Kłoczowskiego, Piotra Wandycza oraz Istvána Bibó i Jenő Szűcsa, jak też Timothy’ego Snydera, które ukazały w perspektywie „długiego trwania” jedność strukturalną i tożsamościową narodów „pomiędzy Niemcami i Rosją”, trzech królestw historycznych Czech, Węgier i Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Oryginalny typ tożsamości regionu skrystalizował się w XIX wieku pod wpływem filozofii Herdera i poezji romantycznej, poprzez figurę „poety narodowego” oraz typ „narodu kulturowego”, odrębny od „państw narodowych” pozostających pod wpływem paradygmatu Oświecenia. „Kanony kultury” narodowej i typ tożsamości „paradygmatycznej” tych krajów związany był ze wzorami kulturowymi. Typ tożsamości pozycyjnej („syntagmatycznej”) dominował natomiast w mieszczańskich krajach Zachodu. Przemiany krajów po upadku komunizmu, liberalizacji ustrojowej i pluralizacji opinii oraz braku jasnego dyskursu tożsamościowego Zachodu ewoluowały częściowo w stronę polityki historycznej – afirmacji tożsamości „paradygmatycznej”, niekoniecznie zaadaptowanej do warunków nowoczesności.

Tematem artykułu jest ewolucja pojęcia Europy w Rodzinnej Europie Czesława Miłosza. Autorka stwierdza antynomiczność obrazu Wschodu i Zachodu na początku wymienionego dzieła, broni jednak tezy o stopniowym pokonywaniu przez jego podmiot tej dychotomii. W zakończeniu Rodzinnej Europy Miłosz formułuje definicję Starego Kontynentu jako kulturowej całości. Polski noblista inspiruje się przy tym – zdaniem autorki – twórczością i poglądami Stanisława Vincenza (znanymi między innymi z eseju Krajobraz jako tło dziejów).

Artykuł przedstawia analizę niepublikowanego za życia autora tekstu Zygmunta Haupta, w którym podjęte zostało zagadnienie tożsamości polskiego pisarza osiedlającego się w Ameryce. Wygnańczą samoświadomość twórcy wyznaczają typowe dla emigrantów czasowo-przestrzenne opozycje pojęciowe: „tu” i „tam”, „teraz” i „kiedyś”. Dodatkowym, oryginalnym elementem Hauptowskiego dyskursu jest używana przez niego metafora „praiłu”, jako określenie fundamentów dawno ukształtowanej samoświadomości, która podlega konfrontacji z wszechobecną innością. W analizach uwzględniono także twórczość literacką pisarza oraz niepublikowane materiały archiwalne.

Artykuł jest propozycją lektury Dzienników Stefana Kisielewskiego (1911– 1991) jako narracji kontrhegemonicznej. Autora artykułu interesuje pytanie o (świadomą lub nie) strategię Kisielewskiego, będącą odpowiedzią na warunki, w jakich przyszło mu być pisarzem i publicystą – strategię tekstową (stworzoną na użytek konkretnego dzieła, jakim jest dziennik) oraz życiową. W ocenie autora artykułu najważniejszym elementem stosowanej przez pisarza strategii jest wcielanie się w rolę błazna – komentatora rzeczywistości, z upodobaniem wykorzystującego retoryczne zalety takich kategorii, jak żart, kpina, ironia, autoironia. Postawa taka pozwala osiągnąć dystans do świata i ludzi, zapewnia bezpieczeństwo, a także pozwala uniknąć większości zagrożeń, jakie niesie z sobą zbytnie zaufanie do rozumu. Maska błazna wyklucza dogmatyzm, nie pozwala na podporządkowanie się bez reszty pragmatyce walki z wrogiem, umożliwia zachowanie jednostkowej autonomii w opresyjnym świecie.

Marjorie Perloff, Ostrze ironii. Modernizm w cieniu monarchii habsburskiej, tłum. M. Płaza, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 2018, ss. 344.

Jiří Gruša, Czechy. Instrukcja obsługi, tłum. A.S. Jagodziński, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2018, ss. 298