Autor tego historycznoliterackiego minieseju własną, ambiwalentną ocenę dorobku literatury polskiej okresu 1989-2009 próbuje obiektywizować na dwa sposoby: poprzez porównanie tego dwudziestolecia z dwudziestoleciem międzywojennym oraz prezentację najważniejszych debat krytycznoliterackich o mocnych i słabych stronach dorobku artystycznego pokolenia pisarzy urodzonych po 1960 roku. Opinie wybitnych krytyków na temat wartości tego dorobku coraz wyraźniej ewoluują od początkowego entuzjazmu ku narastającemu sceptycyzmowi u schyłku drugiej dekady, kiedy to konstruktorzy mitu przełomu w literaturze polskiej po 1989 roku musieli zdekonstruować ów nadmiernie optymistyczny mit.
 

Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej to powieść inspirowana rozrachunkiem autorki z przeszłością, próbą uporządkowania zepchniętych w podświadomość, trudnych emocji. Opowieść o karierze muzycznej Róży Żabczyńskiej i jej córki Marty stanowi transpozycję relacji Marii Kuncewiczowej z matką. Wspólnym mianownikiem łączącym biografię Kuncewiczowej oraz losy tytułowej bohaterki powieści jest muzyka. Jest ona zatem jednym z głównych tematów powieści, jednakże korespondencja muzyki i literatury obecna jest także w warstwie formalnej dzieła. Zdaniem krytyków, począwszy od pierwszej recenzji autorstwa Brunona Schulza, Cudzoziemka inspirowana jest formą fugi, w której temat psychiki Róży oraz kontr-temat jej metamorfozy realizują się na dwóch odmiennych planach czasowych powieści. Muzyczny wzorzec kompozycyjny oraz ściśle związana z muzyką fabuła, osnuta wokół dwóch najważniejszych utworów: koncertu skrzypcowego D–dur Brahmsa oraz pieśni Schumanna Ich grolle nicht, stanowią dwa korespondujące ze sobą poziomy sensów powieści, będące znakiem jej komplikacji semantycznej, porównywanej również z wielopłaszczyznową strukturą snu czy symfonii.
 

Szkic jest poświęcony ironicznej konstrukcji bohaterów w Soli ziemi Józefa Wittlina. Autor omawia sposób, w jaki zostały stworzone czołowe postaci powieści, najwięcej miejsca poświęcając trzem z nich: Piotrowi Niewiadomskiemu, Rudolfowi Bachmatiukowi oraz cesarzowi Franciszkowi Józefowi. Według Wocława ironia jako swoisty fundament postaciowania pozwala Wittlinowi powiedzieć więcej, wpisać w tekst powieści dodatkowe sensy. Ich współtwórcą jest czytelnik, który – poprzez obecność właśnie ironii – nieustannie ocenia postaci i wydarzenia ze świata przedstawionego. W ten sposób tworzy się również pogłębiony wymiar moralistyczny Soli ziemi.

 

Artykuł poświęcony jest twórczości felietonistycznej Stefana Kisielewskiego, wieloletniego współpracownika „Tygodnika Powszechnego”. Przegląd rozmaitych realizacji felietonowych, archeologia „felietonu Kisiela”, prowadzi do próby porządkowania diagnoz liberalnego konserwatysty i ujawnienia pewnych cech jego sposobu myślenia (nonkonformizm, humor, antytetyczność etc.). Szczególną wagę przywiązuje się do jednego z felietonów – Świat nie przedstawiony – napisanego we Francji, po zwiedzeniu paryskiej wystawy polskiej sztuki Présences polonaises w Centre Pompidou (1983). Tekst ten odnosi się wprost do sytuacji geopolitycznej (Wschód–Zachód), sytuacji polskiej sztuki i człowieka w izolowanej przestrzeni polityczno-kulturowej, wreszcie sytuacji samego autora. Hejmej wytacza argumenty na rzecz tezy, iż felietonistyka Kisiela – swoisty „dziennik duszy” – związana jest nie tylko z wymiarem publicznym („polski Rochefort”), ale także, w sposób szczególny, ze sferą prywatności, z wewnętrzną potrzebą bycia felietonistą.
 

Artykuł jest przyczynkiem do analizy angelologii w twórczości Mirona Białoszewskiego. Autorka koncentruje się na określeniu znaczenia motywu anioła w wybranych tekstach poety. Uwidacznia typowy dla tego pisarza proces integrowania świata biblijnego ze współczesnością i wprowadzania na tych samych prawach elementów rzeczywistości znanej z potocznego doświadczenia. Białoszewski wybiórczo traktuje tradycję judeochrześcijańską. Odwołuje się do obrazów utrwalonych w Piśmie świętym, ale jednocześnie wykracza poza ich stereotypowe ujęcia. Ukazując aniołów wśród ziemskich realiów, polemizuje z chrześcijańską koncepcją ich natury i tworzy swoisty quasi-apokryf na kanwie historii świętej. Symboliczna wieloznaczność postaci anioła pozwala między innymi ująć pars pro toto widzenie o proweniencji religijnej. Aniołowie jawią się jako narzędzia opisu innej, duchowej rzeczywistości i mistycznych doznań.
 

Znaczącym zjawiskiem w poezji polskiej po 1989 roku było pojawienie się nurtu humorystycznego, w którym dominowała zasada pure-nonsense’u. Zainicjowany on został przez Stanisława Barańczaka, kontynuatorką tego typu poezji jest Wisława Szymborska. Pojawia się pytanie: co sprawiło, że w najnowszej poezji istotne miejsce zajęła twórczość humorystyczna? W dodatku pod piórem najwybitniejszych twórców. Oczywiście jedna z motywacji dla tego typu twórczości jest bardzo prosta – to zabawa, a zabawa towarzyszy życiu poetyckiemu od jego zarania. Sprawa jednak jest – paradoksalnie – poważniejsza. Otóż zabawy Barańczaka i Szymborskiej wynikają wprost z ich poetyki, a zwłaszcza z ich uwrażliwienia na język, jego moc i słabość. Obydwoje poeci tak w swojej poważnej, jak zwłaszcza w nie-poważnej poezji badają granice języka: jak daleko on sięga w swojej zdolności nazywania? Poezja nie-poważna Barańczaka i Szymborskiej jest integralną częścią i kontynuacją ich twórczości. Można w niej znaleźć wszystkie elementy obecne w ich poważnej poezji. W tym sensie jest ona wyrazem modernistycznej (dwudziestowiecznej) wrażliwości na język.
 

Szkic poświęcony jest twórczości Andrzeja Buszy, jednego z członków londyńskiej grupy „Kontynenty”. Jego polskojęzyczna poezja z lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia oraz ta, która powstała w Kanadzie, przedstawiona została w kontekście złożonego doświadczenia emigracyjnego poety. Szczególną uwagę poświęciłam problematyce zadomowienia i wyobcowania twórcy żyjącego z dala od ojczyzny urodzenia. Istotne miejsce zajmują tu przemyślenia dotyczące przestrzeni fizycznej i symbolicznej, w której Busza próbuje się zadomowić. Towarzyszą im dywagacje na temat czasu i cykliczności zdarzeń wypełniających ludzką egzystencję. Poruszając się w przestrzeni znaków i symboli, poeta pragnie zrozumieć istotę bytu, a także znaleźć swoje miejsce w świecie. Palimpsestowy i intertekstualny charakter tej liryki pozwala na odniesienia do różnych dziedzin sztuki, a przede wszystkim do literatury europejskiej, stąd w artykule pojawiają się liczne nawiązania do literatury anglosaskiej.
 

Artykuł traktuje o funkcjach dialogu w dramacie Podróż do wnętrza pokoju Michała Walczaka. Autorka, posługując się hermeneutyką, wskazuje na możliwe intertekstualne odczytania dramatu. Analizuje też sposób kreacji bohatera dokonywany za pomocą języka, a szerzej dialogu. Jerzy Skóra – wskazuje – zakrywa i obnaża jednocześnie poprzez język, tworzy kolejne elementy kreujące jego iluzoryczny wizerunek. Osobną kwestią dla autorki artykułu jest rola dialogu w kontekście myśli filozoficznej Bubera, Levinasa i Tischnera. Konstatacja wypada ponuro: język jest narzędziem zamknięcia na drugiego człowieka, a bohater pokolenia trzydziestolatków nie umie, nie chce wyjść poza trywialność i pozorną intelektualność wywodu.
 

Zasada prawdopodobieństwa była w okresie oświecenia niemal powszechnie akceptowana, głównie (choć nie tylko) w ramach estetyki klasycyzmu. Potwierdzają to liczne wypowiedzi estetycznoliterackie w tamtej epoce. Prawdopodobieństwo, które ewokowało to, co ogólne, co mogło się zdarzyć, było uważane za ważniejsze od prawdy, odnoszącej się do faktów jednostkowych. Wiązało się też z możliwością pewnego, akceptowanego przez odbiorców, odstępstwa od prawdy, aby dzieło mogło spełnić funkcję dydaktyczną (np. poprzez pokazanie tryumfu cnoty) czy aby zaprezentować rzeczy nie takimi, jakimi są, ale jakimi mogą być. Wierność zasadzie prawdopodobieństwa miała też służyć wytwarzaniu iluzji w świadomości odbiorców. W różnych gatunkach przy tym ta możliwość modyfikacji prawdy wyglądała inaczej (np. mówiące zwierzęta dopuszczalne były tylko w bajce). Nowe koncepcje estetyczne wiążą się natomiast z odchodzeniem od zasady prawdopodobieństwa, często w kierunku w nowy sposób rozumianej – prawdy.
 

Zbiór dziewiętnastu Powieści wschodnich Ignacego Krasickiego stanowi jedną z realizacji gatunku powiastki w literaturze polskiego oświecenia. Schematyczna konstrukcja świata przedstawionego opowiadań podporządkowana jest zadaniom pozaestetycznym, przede wszystkim światopoglądowym i wychowawczym. Dydaktyzm występuje tu pod postacią wskazań moralnych, prawd ogólnoludzkich i sytuacji powtarzalnych, mających wartość uniwersalną, niejako wciąż współczesnych. Krasicki opowiada się za stylem życia pełnego stoickiego spokoju i ładu, zgodnego z prawami natury, w którym cnota jest gwarantką powszechnego szczęścia, osiąganego dzięki posłuszeństwu woli rodziców i Opatrzności, sumiennej pracy oraz ograniczeniu pragnień i namiętności. Zaleca więc rozwagę, rozsądne podejmowanie decyzji, umiarkowanie w dążeniu do przyjemności oraz cierpliwe znoszenie przeciwności losu. Autor zwraca uwagę na odróżnienie prawdziwie dobrych uczynków wobec Boga i bliźnich od pozorów, sprawiających łudzące wrażenie filantropijnych poczynań.
 

Szkic przypomina sylwetkę i dorobek pedagogiczny Elżbiety z hr. Krasińskich Jaraczewskiej, pisarki popularnej w Polsce w XIX wieku, a zapomnianej zupełnie we współczesnych opracowaniach pedagogicznych. Osią rozważań o nowatorskiej koncepcji pedagogicznej Jaraczewskiej w zakresie wychowania dziewcząt jest analiza jej powieści Zofia i Emilia pod kątem zabiegu literackiego, który wydaje się polegać na przyjęciu formuły riposty wobec najpopularniejszego traktatu pedagogicznego Emil czyli o wychowaniu Jana Jakuba Rousseau. Dyskurs pedagogiczny, w jaki ewidentnie wchodzi Jaraczewska, pokazuje ogromną wiedzę i oczytanie autorki, jej innowacyjność i samodzielność w formułowaniu poglądów. Na podkreślenie, w kontekście swoistego dialogu Jaraczewskiej z Rousseau i Lockiem, zasługuje stworzenie pełnego katalogu wskazówek wychowawczych i dydaktycznych w dziedzinie wychowania dziewcząt z ideą samo-istnienia, jako naczelnym hasłem jej pedagogiki. Jaraczewska zabiera również głos w pedagogicznej debacie na polskim gruncie. Spojrzenie autorki Zofii i Emilii na sprawę wychowania i kobiet różni się od koncepcji, które weszły do kanonu historii wychowania, między innymi Adama Czartoryskiego, Ignacego Krasickiego, czy Klementyny z Tańskich Hoffmanowej.

Szkic jest próbą analizy niezwykle ciekawego dokumentu epoki pozytywizmu – jedynej wydanej drukiem części dziennika Juliana Ochorowicza, teoretyka pozytywizmu, psychologa, wynalazcy i autora wielu różnorodnych tekstów. Diariusz łączy w sobie wiele różnych odmian tekstów autobiograficznych, z których najbardziej interesujące to: dziennik podróży, brulion pomysłów do realizacji w przyszłości oraz obserwacje i zapiski, a także liczne aforyzmy (najczęściej własne). Ważne wydają się także autokomentarze, sporządzone przez autora z perspektywy kilku lat, przed skierowaniem pracy do druku, czy też odwołania do różnych tekstów (naukowych, filozoficznych, beletrystycznych, autobiograficznych własnych i cudzych). Mimo młodego wieku autora zaskakująco trafne i dojrzałe są niektóre obserwacje zawarte w dzienniku (np. dotyczące ludzkiej natury czy też obyczajów mieszkańców odwiedzanych przez niego europejskich krajów).
 

Artykuł pokazuje nikłą obecność tematu Kresów we współczesnych mediach, w nauczaniu i świadomości młodych Polaków. Potrzeba wprowadzenia do szkół szeroko rozumianej tematyki kresowej wynika z: wagi dziedzictwa kulturowo-cywilizacyjnego polskiego zatem zachodnioeuropejskiego, uświadomienia uczniom i studentom faktu przenikania kultur na terenach wieloetnicznych, konieczności pokazania tolerancji religijnej licznych wyznawców chrześcijaństwa (różnych obrządków), a także judaizmu (żydowskiego i karaimskiego) oraz mahometan. Obydwa totalitaryzmy doprowadziły do zagłady małe kresowe ojczyzny Polaków, Rusinów, Litwinów, Ormian, Tatarów, Karaimów i innych nacji. Przyszli nauczyciele powinni być szczególnie wyczuleni na konieczność przekazywania prawdziwej historii i krytycznego myślenia. Jest to szczególnie istotne wobec ograniczania tematyki kresowej w mediach i minimalizowania prezentacji kultury wysokiej. Propozycje różnorodnych działań dydaktycznych, zawarte w artykule, mają pomóc nauczycielom w utrwalaniu pamięci o kresowym dziedzictwie.

Punkt wyjścia dla rozważań autorki stanowią inspiracje literackie, których źródłem jest Italia i jej kultura. Szkic poświęcony jest trzem książkom: Pamięci Włoch (1982) Wojciecha Karpińskiego, Drodze do Sieny (2005) Marka Zagańczyka i Włoskim miniaturom (2008) Adama Szczucińskiego. W szczególności zaakcentowany zostaje walor intelektualny refleksji pisarzy odwiedzających znane miejsca Włoch oraz aspekt duchowy tych podróży. Autorka pokazuje, w jaki sposób eseiści wiążą przemyślenia dotyczące sztuki, krajobrazu i literatury z uwagami o życiu społecznym, polityce, filozofii. Uwypukla zarówno podobieństwa, jak i różnice w ujęciu tematu przez poszczególnych pisarzy, wskazując przy tym na wartość literacką tych książek. W konkluzji podkreśla rolę umiejętności twórczego czytania, która sprawia, iż włoskie wędrówki stają się inspiracją w drodze ku rozumieniu samego siebie i dookolnej rzeczywistości.
 

Dwa eseje, Ada-Kaleh, Ada-Kaleh Mircei Cărtărescu oraz Między magią a zniszczeniem Fatosa Lubonji są punktem wyjścia do rozważań o rozpadzie. Ofiarami komunistycznych dyktatorów Rumunii i Albanii są nie tylko ludzie. Burząc stare i budując nowe dokonują oni zagłady pejzażu, a co za tym idzie, zagłady pamięci. Orientalna wyspa na Dunaju, zatopiona podczas budowy elektrowni jest dla Cărtărescu mityczną Atlantydą, która wbrew Ceauşescu przetrwała jako mit. Stare albańskie wioski z eseju Lubonji w okaleczonej formie przetrwały czasy Hodży, teraz jednak zagrożone są przez dziko rozwijający się kapitalizm. Autor wskazuje na podobieństwa obu szkiców. Łączy je nie tylko ujęcie komunistycznej rzeczywistości, ale i elegijny, melancholijny ton eseistów – ludzi, którzy zdają sobie sprawę, że rozpad jest nieuchronną konsekwencją każdej egzystencji.

Artykuł Biedni Polacy patrzą na Rwandę jest komentarzem do książki Wojciecha Tochmana Dzisiaj narysujemy śmierć. Autor szkicu szczególnie uwzględnia polską perspektywę, rozumianą jako splot dziedzictwa przeszłości i współczesnych problemów. Ów polski klucz pozwala na wydobycie z reportażu na temat ludobójstwa w głębi Afryki uniwersalnych treści, a także wprowadza historię rzezi Tutsi jako kontekst naszych narodowych dyskusji. Sygnalizuje to tytuł szkicu, który stanowi parafrazę głośnej wypowiedzi Jana Błońskiego opublikowanej na łamach „Tygodnika Powszechnego” w 1987 roku. Grzegorz Siwor analizuje szereg poruszonych w tekście Tochmana tematów. W Dzisiaj narysujemy śmierć mowa jest o Janie Pawle II, roli Kościoła katolickiego we współczesnym świecie i jego związkach z władzą, traumie Holokaustu, etosie polskiego żołnierza i kapłana. Artykuł wskazuje, iż rola książki Tochmana nie ogranicza się do przekazywania informacji o faktach historycznych.

Szkic jest analizą mechanizmów i zjawisk językowych wykorzystanych przez Stefana Kisielewskiego i Antoniego Słonimskiego do zaprezentowania poszczególnych postaci, odgrywających znaczącą rolę w życiu społeczno-politycznym naszego kraju. Pozwala ona również ustalić specyficzne cechy idiolektu obu publicystów. Ironia pomaga im nabrać dystansu wobec zdarzeń lub zdemaskować pozornie właściwe zachowania osób publicznych. Natomiast dzięki wartościowaniu, wyrażaniu ocen, ujawniają adresatowi swój pogląd na świat, stosunek do ludzi, różnych problemów życiowych, do spraw społecznych, politycznych i światopoglądowych. Autorka pokazuje, że Słonimski i Kisielewski to ludzie o błyskotliwej inteligencji i przekornym dowcipie, mistrzowie niezwykle ciętych opinii, którzy swoje kąśliwe uwagi łagodzą nieprzeciętnym poczuciem humoru.