Nr 4 (190)

2023 (XLIX)

Data publikacji: 28.08.2024

Opis

Zdjęcie na okładce Małgorzata Mirga-Tas oraz Marcin Tas, technika mieszana, 2017

Licencja: CC BY-NC-ND

Redakcja

Redaktorzy tematyczni Elżbieta Mirga-Wójtowicz, Ignacy Jóźwiak, Monika I. Szewczyk, Sonia Styrkacz, Kamila Fiałkowska, Michał Garapich

Redaktor naczelny Jan Brzozowski

Sekretarz redakcji Kamil Łuczaj

Zawartość numeru

Gadzikano, Romano ciacipen, czyli w stronę dekolonizacji badań romologicznych

Elżbieta Mirga-Wójtowicz, Ignacy Jóźwiak, Monika I. Szewczyk, Sonia Styrkacz, Kamila Fiałkowska, Michał P. Garapich

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 7 - 12

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.037.19628

PDF

Czytaj więcej

Część główna

Me som Rom, tumen san gadźe [1978]

Andrzej Mirga

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 15 - 21

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.038.19629

Poniższy artykuł Andrzeja Mirgi pochodzi z numeru specjalnego czasopisma „Etnografia Polska” 22(2) 1978 poświęconego Romom (w tym czasie konsekwentnie nazywanymi „Cyganami”) i studiom romoznawczym. Autor ukazuje wizerunek nie-Roma rozpowszechniony wśród Romów Karpackich – mieszkańców romskiej osady na polskim Spiszu. Całość oparta jest o dychotomię „Rom – Gadzio”. Artykuł publikujemy za zgodą Autora i redakcji „Etnografii Polskiej”.

PDF

Czytaj więcej

Nowoczesność, kolonializm i Zagłada Romów

Sławomir Kapralski

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 23 - 45

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.039.19630

Artykuł przedstawia związek między europejskim kolonializmem, modernizacją europejskiego społeczeństwa i nazistowskimi prześladowaniami Romów jako związek przyczynowo- skutkowy, w którym rezultatem wzajemnych oddziaływań między kolonializmem i modernizacją było zjawisko „wewnętrznego kolonializmu”: przeniesienie rasistowskiej polityki kolonialnej na niektóre mniejszości funkcjonujące w ramach społeczeństw europejskich, w tym Romów. Intencją autora było zastosowanie koncepcji „efektu bumerangu” autorstwa Hannah Arendt do sytuacji Romów, koncepcji sprawdzającej się szczególnie dobrze w zastosowaniu do Niemiec, gdzie wewnętrzy kolonializm kompensował utratę zamorskich kolonii po I wojnie światowej. Za pomocą efektu bumerangu, wpisującego się w projekt nowoczesnego społeczeństwa, można lepiej zrozumieć rozmaite formy antyromskiej polityki: przymusową asymilację, wykluczenie, mechanizm kozła ofiarnego i ofiary zastępczej. Widoczne też stają się kolonialne źródła antyromskiej przemocy: od negatywnej stereotypizacji, poprzez segregację rasową, po obozy koncentracyjne i eksterminację. Autor stoi na stanowisku, że dekolonizacja studiów nad Romami wymaga głębszej refleksji nad kolonialnymi źródłami antyromskiej polityki.

PDF

Czytaj więcej

Romska pozycjonalność (positionality) – subiektywne doświadczenia Romów a dyskurs akademicki

Anna Mirga-Kruszelnicka

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 47 - 63

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.040.19631

Dziedzina naukowa potocznie zwana romologią (Romani Studies) była przez dziesięciolecia zmonopolizowana niemal całkowicie przez badaczy nieromskich, a co za tym idzie, pisana była z zewnątrz, z perspektywy kultury większościowej. Obecnie jednak zaobserwować można znaczący wzrost liczby akademików pochodzenia romskiego, którzy w sposób krytyczny rozliczają dorobek badań nad Romami i jednocześnie sami tworzą podwaliny tzw. krytycznej romologii (Critical Romani Studies). Nieuchronnie obecna sytuacja prowadzi do zakwestionowania relacji między badaczem a badanym oraz negocjowania pozycji naukowca Roma piszącego z perspektywy mniejszości.
W niniejszym artykule omawiam potencjał teorii pozycjonalności i jej wartość dodaną dla rozwoju romologii. Odnosząc się do dorobku naukowego przedstawicieli innych mniejszości czy społeczności peryferyjnych (lub jak określa ich Gayatri Spivak – subalterns) przedstawię wyzwania i możliwości, przed którymi stoją badacze mniejszościowi w negocjowaniu wielu ról wynikających z ich statusu „outsiderów wewnątrz” (outsiders within) (Collins 1986) i jak mogą być one zastosowane w romologii. Wnioskuję, że synteza doświadczenia życiowego, wykształcenia akademickiego oraz przestrzegania wysokich standardów w procesie badawczym, które posiada wielu romskich uczonych, stanowi wartość dodaną dla rozwoju romologii, wzbogacając ją o niezbędną różnorodność perspektyw i głosów.

PDF

Czytaj więcej

Czy Bóg to Gadzio? Religijność i konwersje polskich Romów w perspektywie elastycznych epistemologii romskości

Michał P. Garapich

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 65 - 87

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.041.19632

Artykuł jest antropologiczną analizą religijnych konwersji wśród polskich Romów w ostatnich dwóch dekadach. Stanowi pionierską etnografię tego zjawiska w kontekście transnarodowych ruchów religijnych, jednocześnie krytycznie odnosząc się i analizując dotychczasowe dominujące w polskiej romologii podejścia do religijności i konwersji. Inspirując się perspektywą skupioną na konstrukcji granicy etnicznej Fredericka Bartha, relacyjnej analizy konstrukcji romskich tożsamości Michaela Stewarta oraz indywidualistycznej i partycypacyjnej etnografii z romskimi informatorami Palomy Gay y Blasco, artykuł oferuje ugruntowaną etnograficznie interpretację nowych form religijności wśród polskich Romów, kładąc akcent na sprawczość, kreatywność i elastyczne epistemologie, które stanowią integralną część zmian społeczno-obyczajowo-religijnych, jakich doświadcza polskie społeczeństwo w ogólności.

PDF

Czytaj więcej

Między strukturą a sprawczością – źródła i konsekwencje kolektywizmu migracji Romów

Elżbieta Mirga-Wójtowicz

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 89 - 110

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.042.19633

Obecnie mamy do czynienia z coraz większym zainteresowaniem badaczy emigracją z Polski nie tylko etnicznych Polaków, ale i mniejszości – Żydów, Niemców, Ślązaków czy Ukraińców. Mimo sporego zainteresowania badaczy mniejszością romską w Polsce w zakresie związanym z integracją, edukacją, awansem społecznym czy wykluczeniem szczególnie w kontekście polityki Unii Europejskiej, do niedawna mało uwagi poświęcano tematowi migracji polskich Romów. Prezentowany tekst analizuje te procesy migracyjne od paru dekad oraz wskazuje na zmiany, jakie zachodzą wśród polskich Romów w wyniku migracji na Zachód, głównie do Wielkiej Brytanii. Skupiam się na pojęciu kolektywizmu migracyjnego, który w kontekście dyskusji wokół struktury i działania ma moim zdaniem dobrą wartość wyjaśniającą, dlaczego i jak Romowie migrowali w określony sposób do krajów Europy Zachodniej od początku lat 90. XX w. Jak wskazuję, kolektywizm migracyjny jest rodzajem nieformalnej struktury powstałej w procesie strukturacji oraz rodzajem odpowiedzi i sprawczej reakcji Romów na mechanizmy wykluczenia i sekurytyzacji migracji.

PDF

Czytaj więcej

Romsko-gadziowskie związki. Analiza i negocjowanie granic etnicznych

Sonia Styrkacz

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 111 - 138

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.043.19634

Prezentowany artykuł koncentruje się na analizie związków mieszanych kulturowo, na przykładzie relacji romsko-gadziowskich (nie-romskich). Celem jest zbadanie, analiza i dekonstrukcja stereotypów oraz zrozumienie perspektyw osób, które uczestniczą w takich związkach lub z nich rezygnują, z szczególnym naciskiem na społeczność romską. Analiza obejmuje badanie motywacji i trudności związanych z uczestniczeniem lub rezygnacją z uczestniczenia w takich związkach. W ramach dekolonizacji badań naukowych, niniejsza praca dąży do przełamania pewnych struktur poznawczych dotyczących rozumienia przez społeczeństwo większościowe relacji romsko-gadziowskich, oferując bardziej złożone i zniuansowane spojrzenie. W tym znaczeniu dekolonizacja implikuje świadome podejście do eksploracji różnorodności oraz głęboko zakorzenionych powiązań między ogólnie ujętą społecznością romską i gadziowską. Autorka rozwija swoje rozważania, korzystając z wyników badań empirycznych (ankieta, wywiady pogłębione), co przyczynia się do artykulacji bardziej empatycznego i naukowego zrozumienia omawianych związków.

PDF

Czytaj więcej

Korkore pał peste – Sami o sobie. Romska historia powojennych migracji wewnętrznych polskich Romów Karpackich

Monika I. Szewczyk

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 139 - 162

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.044.19635

W prezentowanym artykule zostaną poruszone kwestie migracji wewnętrznych Romów Karpackich po II wojnie światowej w Polsce. Zostaną one ukazane z perspektywy romskiej, wpisując się tym samym w procesy dekolonizacyjne. Dekolonizację w tym ujęciu rozumiem jako słuchanie głosów ludności rodzimej, negacji wyższości i odwrócenia nacjonalistycznej historii, w której brak miejsca dla mniejszości etnicznych. Stąd też artykuł w głównej mierze opiera się na koncepcji historii mówionej, która daje Romom możliwość budowania własnej narracji o nich samych w przestrzeni publicznej i naukowej. Na podstawie autoetnografii, a także prowadzanych przeze mnie badań etnograficznych i archiwalnych, w artykule zostaną przedstawione dwie fale migracji wewnętrznych polskich Romów Karpackich. Migracja dobrowolna do Nowej Huty o charakterze ekonomicznym, związana z urbanizacją i industrializacją kraju. Z punktu widzenia osoby zanurzonej w kulturze romskiej migracja ta jest bezkrytycznie i stereotypowo powielana. Drugim typem migracji jest migracja przymusowa, związana z przesiedleniami Romów Karpackich w czasie akcji „Wisła” na Ziemie Zachodnie i Północne. Historia tych przesiedleń jest nieobecna w narracjach o podeportacyjnych krajobrazach społecznych po 1947 r. w Polsce, podobnie jak mało znana jest historia ich zamieszkiwania na obszarze obecnego województwa podkarpackiego.

PDF

Czytaj więcej

Tematy nieoczywiste. Obecność i działalność Romów Karpackich w budowie Nowej Huty na podstawie Kroniki Nowej Huty, analizy zawartości gazety „Budujemy Socjalizm” z lat 1950–1957 oraz wybranej, tematycznej literatury najnowszej

Magdalena Machowska

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 163 - 198

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.045.19636

Artykuł, oparty na analizie jakościowej i wizualnej gazety „Budujemy Socjalizm” z lat 1950–1956 społeczność opisywana była w kategoriach przedmiotowych i rasowych ze wskazaniem na jej aspołeczne cechy za wyjątkiem kilku mężczyzn i kilku kobiet, którym przypisywano ideową tożsamość socjalistycznego robotnika i robotnicy – przodownika pracy, realizującego plan gospodarczy PRL, oparty na ponadnormatywnym wysiłku.

PDF

Czytaj więcej

O romską historię polskich metropolii: Szkice etnograficzne z Warszawy

Ignacy Jóźwiak

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 199 - 211

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.046.19637

Artykuł porusza dwa powiązane ze sobą tematy, jakimi są (nie)obecność Romów w badaniach nad historią i współczesnością polskich miast oraz usytuowanie „zewnętrznego” badacza wśród społeczności romskich. Jego ogólna teza stanowi zarazem postulat romskiej historii Warszawy rozumianej nie tylko jako historia i współczesność Romów w stolicy, ale również spojrzenie na historię Warszawy oraz na współcześnie obserwowane procesy społeczne przez pryzmat historii i współczesności Romów. Artykuł oparty jest na badaniach terenowych wśród społeczności romskich w Warszawie (dzielnice Ursus i Praga Południe), które dotyczyły następujących tematów: powojenne osiedlanie się w stolicy Polski, praca w przemyśle z wykorzystaniem tradycyjnych umiejętności rzemieślniczych (kotlarstwo) oraz wyjazdów za granicę. Całość ma charakter „eksploracyjny”: identyfikuje zagadnienia badawcze oraz wyznacza trajektorię dalszych badań.

PDF

Czytaj więcej

„Osoby niepożądane” w relacjach polsko-szwedzkich. „Może tu chodzić o Cyganów”

Kamila Fiałkowska

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 213 - 232

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.047.19638

Artykuł skoncentrowany jest na mniej znanym aspekcie historii migracji Polaków do Szwecji, zwracając uwagę na konsekwencje pogromu w Oświęcimiu z 1981 r., który skutkował ewikcją z Polski grupy polskich Romów i jednoczesnym pozbawieniem ich obywatelstwa. Ten mało znany epizod migracyjny, analizowany za pomocą dokumentów zgromadzonych w archiwum MSZ, stanowi podstawę do omówienia procesów urasawiania tzw. „osób niepożądanych”. Autorka osadza te rozważania w kontekście wielowiekowych działań państw i ich przemocy wobec społeczności romskich. Dodatkowo odwołuje się do literatury dotyczącej problematyzacji migracji Romów w Europie. Tekst poszerza wiedzę na temat instytucjonalnych praktyk wobec polskich Romów, rozważając ich jako społeczność systemowo marginalizowaną, wobec której państwo testowało różne narzędzia opresji, stygmatyzacji oraz wykluczania ze wspólnoty obywateli.

PDF

Czytaj więcej

Klasa i tożsamość. Różnice etniczne i socjoekonomiczne wykluczenie w budowaniu wspólnoty

Hubert Mikołaj Tubacki

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 233 - 268

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.048.19639

W tekście autor analizując procesy alienowania i wykluczenia mieszkańców fragmentu zgentryfikowanej dzielnicy rozważa, jaką rolę w tym procesie odgrywają klasa i rasa. Oprócz wykluczenia ekonomicznego i klasowego kluczowe dla autora są terminy alienowanie (othering) i urasawianie (racialization), razem wyznaczają one ramę pojęciową dla analizy. Na podstawie półrocznych badań etnograficznych autor konfrontuje wyobrażania na temat getta z relacjami zastanymi wewnątrz. Opisuje kształtowanie się lokalnej tożsamości opartej na wspólnym wykluczeniu oraz sprzeciwie wobec donosicielstwa i współpracy z przedstawicielami władzy państwowej. Analizując rolę lokalnej tożsamości zderzaną z polskością i romskością autor przedstawia, jak te wspólnoty wyobrażone są negocjowane i jak ich rola się zmienia w zależności od kontekstów. Autor za Marianne Gullestad rozważa wpływ silnie retorycznych pojęć np. Cygan, Rom na analizowane procesy. Jednocześnie dostrzega wtórne wykluczenie wynikające z kierowania programów pomocowych po linii etnicznej, a nie na podstawie potrzeb społeczności. W tekście przedstawia on również przykłady pozytywnych, częściowo oddolnych działań redukujących skalę wykluczenia, które uwzględniają problem niedostosowania redystrybucji do lokalnych warunków.

PDF

Czytaj więcej

Słuchać, uczestniczyć, nie oceniać. Z perspektywy uczestniczki romsko-gadziowskiego zespołu badawczego

Alina Doboszewska

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 269 - 281

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.049.19640

Artykuł odnosi się do serii projektów dotyczących romskich profesji, zrealizowanych zarówno w celach badawczych, jak i aktywistycznych przez krakowską Fundację Dobra Wola. Autorka opisuje swoją drogę do podjęcia tematyki romskiej i związane z tym problemy, odwołując się do metody autoetnografii i antropologii zaangażowanej. Bardzo istotne w takich badaniach są trzy aspekty: umiejętne wychodzenie poza hierarchię władzy w relacji badacz-badany, zachowanie odpowiednich standardów etycznych oraz świadomość społecznej odpowiedzialności przy przyjmowaniu perspektywy aktywistycznej. Na ile udało się to osiągnąć podczas działań realizowanych przez zespół projektowy? Jakie były ich mocne strony, a co się nie udało i gdzie popełniono błędy? Jak organizować zespół badawczy i prowadzić działania, by uniknąć przedmiotowego potraktowania badanych osób? Na te i podobne pytania nie ma prostych odpowiedzi, ale warto im się przyjrzeć, żeby pobudzić refleksję zarówno badaczy i badaczek, jak i aktywistów i aktywistek działających w środowisku romskim, a także innych grup etnicznych lub mniejszościowych w Polsce.

PDF

Czytaj więcej

Recenzje, omówienia, polemiki

Laboratorium sztuki, laboratorium fikcji. Potencjał wystawy Małgorzaty Mirgi-Tas do zmiany dydaktycznego paradygmatu

Maria Szoska

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 285 - 303

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.050.19641

Artykuł proponuje spojrzenie na działalność artystyczną Małgorzaty Mirgi-Tas jako romskiej feministki, aktywistki, zaangażowanej politycznie autorki (w takim rozumieniu polityki, jakie jej nadał Jacques Rancière) i zarazem wyczytanie z jej twórczości potencjału dla edukacji humanistycznej, a zwłaszcza polonistycznej. Jak wskazuje autorka tekstu, kategorie używane przez Rancière’a do opisu sfery publicznej, szczególnie czynienie świata widzialnym, rekonfiguracja dzielenia postrzegalnego, są wprost dydaktyczne.

W artykule dokonano przeglądu podręczników do języka polskiego, wskazując na nieobecność romskich autorów, romskiej problematyki. Zdiagnozowaną pustkę mogłaby wypełnić twórcza biografia Mirgi-Tas, albowiem dla działającej w ramach profesjonalnego artworldu artystki tożsamość nie jest obciążeniem, ale pierwiastkiem formotwórczym i źródłem inspiracji. Potencjał wystawy „Przeczarowując świat” pozwoliłby przełamać dyskurs dydaktyczny przejawiający się z jednej strony w empatycznej cyganologii, z drugiej – zawężający tematykę romską do pedagogizacji problemów społecznych ujmowanych w perspektywie habitusu Pierre’a Bourdieu.

Zdaniem autorki tekstu wystawa Mirgi-Tas na Biennale w Wenecji jest laboratorium potencjalnej historii, która na lekcji stać się może przestrzenią eksperymentowania z fikcją i życiem, pod warunkiem przyjęcia pedagogicznej strategii zwanej „polityką głosu”.

PDF

Czytaj więcej

Spowiedź (byłego?) kolonizatora – Prolegomena

Adam Bartosz

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 305 - 330

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.051.19642

Autor tekstu, występując z pozycji doświadczonego badacza społeczności romskiej, próbuje ustosunkować się do uprawianego w ostatnich latach procesu dekolonizacji badań romologicznych, które były m.in. jego udziałem od półwiecza. Dostrzegając w swej praktyce badawczej wiele elementów typowo kolonizatorskich, stawia pytania odnośnie do etycznych i merytorycznych ocen tej działalności. Jednocześnie zaś wskazuje na – nieuświadamianą (?) – kontynuację praktyk kolonizacyjnych realizowanych przez współczesnych krytyków badań stosowanych w romologii przez dawniejszych kolonizatorów.

PDF

Czytaj więcej

Nomadyzm jako stereotyp? Prace artystów o romskich korzeniach tworzone w odniesieniu

Monika Weychert

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 331 - 343

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.052.19643

W artykule autorka stara się wskazać jak stereotyp „romskiego nomadyzmu” nadal kształtuje obraz współcześnie żyjących osób o romskich korzeniach i wpływa na negację historycznego doświadczenia tego etnosu na rzecz biologizacji jego cech i zachowań. Co ma tak katastrofalne skutki, jak np. odmienne stosowanie przepisów prawa wobec Romów (rozstrzyganie na ich niekorzyść). Artykuł przybliża przykłady biografii aktywistów i artystów romskich i ich migracji podczas wojny na Bałkanach, migracji z okresu przełomu polityczno-gospodarczo-społecznego lat 90. XX w. w Europie, a nawet migracji z czasów zniesienia niewolnictwa Romów na ziemiach dzisiejszej Rumunii i Mołdawii.

PDF

Czytaj więcej

Jerzego Ficowskiego cyganologia poetycka: refleksje na marginesie książki Emilii Kledzik Perspektywa poety. Cyganologia Jerzego Ficowskiego

Sławomir Kapralski

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 345 - 361

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.053.19644

PDF

Czytaj więcej

„O Infamii” parę słów

Sonia Styrkacz

Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, Nr 4 (190), 2023 (XLIX), s. 363 - 368

https://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.054.19645