Przedmiotem mojej analizy jest rewizja zaangażowania sarajewskiego pisarza i intelektualisty Ivana Lovrenovicia. Interesuje mnie przede wszystkim widoczna w tekstach zmiana interwencji na wyjaśnianie rzeczywistości i autorefleksja intelektualisty na temat własnego zaangażowania. Istotny dla rozważań jest moment przejścia autora z fazy aktywnego uczestnictwa w debacie publicznej na rzecz kształtu państwa (Bośni i Hercegowiny), jego wspólnoty kulturowej, do pozycji autsajdera z wyboru, do strefy dobrej samotności. Etap ten nie oznacza moim zdaniem rezygnacji z postawy intelektualisty zaangażowanego i całkowitego zaniechania działań na rzecz zmiany w przestrzeni społecznej i politycznej. Lovrenović w moim przekonaniu nie odwraca się od swojej epoki, nie uwalnia od poczucia odpowiedzialności. W wymiarze tekstowym jest to stopniowe przechodzenie od publicystyki do fikcji literackiej. Głównym materiałem interpretacyjnym, a także mobilizacją do takiego ujęcia tematu jest książka Lovrenovica Sizifova sreća (Szczęście Syzyfa) z roku 2018, która w całości stanowi ciekawy przykład rewizji jednego z etapów zaangażowania. Szerszą ramę czasową dla moich rozważań stanowią lata 1994–2018.

W artykule dokonano analizy powieści współczesnego czeskiego pisarza Jaroslava Rudiša pt. Aleja Narodowa (2016). Punktem wyjścia analizy jest koncepcja nowoczesności oraz nowoczesnej podmiotowości amerykańskiego filozofa, Marshalla Bermana (2006), który w książce Wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu (2006) opisał nowoczesność jako proces nieustających przemian rzeczywistości. Autor artykułu rozpatruje czeski system po 1989 roku właśnie jako proces modernizacji, który określone elementy rzeczywistości skazuje na zanik. Korzystając z narzędzi semiotyki dostarczonych przez Jurija Łotmana (1984), analizuje strukturę przestrzeni w utworze. Skupia się także na zagadnieniach męskości, relacji rodzinnych oraz kształtowania podmiotowości w kapitalistycznej nowoczesności. Bohater powieści Aleja Narodowa, kształtujący swoją tożsamość w opozycji do aktualnego modelu nowoczesności ma ograniczone możliwości osiągnięcia podmiotowości. Wyznawane przez niego wartości nie spełniają wymogów aktualnego procesu modernizacji, przez co bohater, podobnie jak zamieszkiwane przez niego osiedle skazany jest na marginalizację.

Artykuł zawiera analizę powieści bułgarskiej pisarki Teodory Dimowej pt. Porażeni (2019) oraz bada sposoby, w jakie narracja literacka może oddziaływać na pamięć zbiorową. Książka Dimowej opisuje wydarzenia, jakie nastąpiły w Bułgarii po przewrocie komunistycznym 9 września 1944 roku. Ramę metodologiczną mojej analizy stanowią badania pamięciologiczne, szczególnie zaś te dotyczące pamięci zbiorowej (A. Assmann, J. Assmann), oraz zależności między literaturą a pamięcią (Erll). Ważna z perspektywy moich badań jest również koncepcja postpamięci (Hirsch). Kluczowe w tym kontekście są odwołania do studiów nad traumą oraz afektem (LaCapra, Caruth).

We współczesnej Słowacji Romowie często są postrzegani jako niechciani sąsiedzi, stanowią marginalizowaną społeczność, która doświadcza dyskryminacji w różnych sferach życia. Antyromskie uprzedzenia, będące podstawą negatywnego stosunku do tej mniejszości, nie są zjawiskiem nowym; ich przejawy, w tym konkretne akty przemocy, odnaleźć można w przeszłości. Jeden z przykładów tego rodzaju aktów – krwawy pogrom w Pobiedimie, dokonany na Romach przez ich słowackich sąsiadów w 1928 roku – stanowi punkt wyjścia dla utworu Marka Vadasa Sześciu obcych (Šesť cudzincov, 2021). Historyczne miejsce masakry nie doczekało się żadnej formy upamiętnienia, stając się nie-miejscem pamięci, a tragiczne wydarzenia zostały wyparte ze słowackiej świadomości historycznej. Proza Vadasa jest próbą wprowadzenia ich do świadomości zbiorowej, a jednocześnie stawia szereg ważnych pytań, dotyczących funkcjonowania kodów kulturowych dopuszczających i usprawiedliwiających przemoc, pozycji i odpowiedzialności świadków, a także milczenia jako formy współudziału w aktach agresji. Ponadto wprowadza perspektywę współczesną, wskazując na trwałość mechanizmów dyskryminacji, stygmatyzacji i wykluczania ze społeczności różnie rozumianych Innych.

Monika Herceg – wielokrotnie nagradzana chorwacka poetka młodego pokolenia, wydała dotąd trzy tomy poezji: Početne koordinate (2018), Lovostaj. (2019) i Vrijeme prije jezika (2020). Poezja Herceg obfituje w wielopiętrowe, otwarte metafory; liczne są w niej także nawiązania do kluczowych problemów współczesności, przede wszystkim systemowej przemocy wobec kobiet i natury. Do problematyki bliskiej feminizmowi odwołuje się szczególnie drugi tom wierszy poetki, mniej osobisty od debiutu, bardziej programowy i zaangażowany, którego oś kompozycyjną wyznacza temat kobiecości i kobiecych historii (herstory). Zaangażowanie w poezji Herceg nie dotyczy wyłącznie kwestii wyboru określonych tematów, jest również widoczne w geście przyjęcia przez podmiot liryczny perspektywy bohaterów, w tym także aktorów nie-ludzkich (itstory). Kolejnym istotnym polem tematycznym wierszy jest przyroda, która funkcjonuje zarówno jako pojemna metafora, jak i w swoim realnym kształcie. Świat natury i świat kobiet okazują się połączone przede wszystkim wspólnym doświadczeniem patriarchalnej opresji.

Teatr w krajach powstałych po rozpadzie Jugosławii należy do tych obszarów współczesnej kultury, które bardzo szybko reagują na społeczne i polityczne problemy, na toczące się w przestrzeni publicznej dyskursy oraz wyzwania, jakie stoją przed wspólnotą i jednostką. Reżyserzy pochodzący z Serbii, ale aktywni na wielu obszarach regionu, tacy jak András Urbán i Zlatko Paković, podkreślają w swoich subwersywnych traktatach teatralnych, że u źródeł ograniczeń wolności o charakterze etycznym, moralnym i intelektualnym leży odpowiedzialność jako stała świadomość determinizmu wyrażającego się w tym, że nie ma zdarzeń bez konsekwencji. Twórcy ci problematyzują osobistą odpowiedzialność autora, ale też odpowiedzialność publiczności i aktorów, oraz badają sytuację teatralną (relacje między aktorami a publicznością, a także relacje na linii aktor-postać). Okazuje się, że demaskująca krytyka, która ma zapobiec reprodukcji status quo, powoduje wśród odbiorców dyskomfort (wskazano tu przede wszystkim spektakle zrealizowane na podstawie prozy Danila Kiša i we współpracy z Jetonem Nezirajem).