Przywołany tytuł dokumentalnego tomu o blokadzie Leningradu w czasie II wojny światowej wskazuje na imperatyw pamiętania o wydarzeniach, które zapisały się w pamięci całego narodu. Rodzi też pytania o uzasadnienie nakazu niezapominania. Stawiane pytania badawcze mają prowadzić do zidentyfikowania kluczowych elementów narracji – emocji, które są aktywowane poprzez odwołanie się do konkretnych faktów historycznych. Wysnute wnioski mogą stanowić punkt wyjścia do refleksji na temat skutków pamiętania – niepamiętania traumatycznych wydarzeń w życiu jakieś wspólnoty: etnicznej, narodowej, religijnej itp. Mogą również dostarczyć przesłanek teoretycznych do badań nad funkcjonowaniem pamięci o tragedii jako narzędzia wywierania wpływu w relacji władza – społeczeństwo.

Temat powojennego wysiedlenia Niemców, przez lata, zwłaszcza w oficjalnej retoryce propagandy komunistycznej, traktowanego w kategoriach „sprawiedliwości dziejowej”, w dzisiejszych dyskursach literackich staje się przedmiotem wielopłaszczyznowych redefinicji i przewartościowań. Pisarze średniego i młodszego pokolenia (Radka Denemarková, Jaroslav Rudiš, Kateřina Tučková, Jakuba Katalpa), ożywiając debatę nad losem niemieckich mieszkańców terenów czechosłowackich, dążą do przywrócenia „trudnej pamięci” i do obnażenia procesów wyparcia i zapominania o winach własnych, towarzyszących wypędzaniu dotychczasowych sąsiadów, pozornie jedynie uzasadnionemu słusznością przypisywania odpowiedzialności zbiorowej domniemanym zwolennikom zbrodni hitlerowskich.

W niepodległym państwie macedońskim niewielu słowiańskich autorów próbowało kompleksowo określić swój stosunek do etnokulturowych tradycji i mitologii historycznej Albańczyków. Wyraźniej zakwestionowano spójność składników ich kultury po roku 2001, gdy w atmosferze napięć etnicznych zaczęto opisywać albański kompleks etnogenetyczny w kategoriach falsyfikacji i kamuflażu elementów obcych. Przykłady pokazują, że kwestie autochtoniczności, języka czy oryginalności programu narodowego pojawiają się w tym kontekście jako dowody nienaturalnego wykreowania jednolitej tożsamości sąsiedniej wspólnoty.

Artykuł przedstawia studium przypadku radzieckich pomników w Bułgarii jako źródła niedających się pogodzić podziałów społecznych. Krótki przegląd historii pomników oraz dyskusji po 1989 roku na temat ich ewentualnego demontażu prowadzą do wniosku, że (1) w trzeciej dekadzie XXI wieku nadal dzielą one społeczeństwo, co powoduje, że ich rola jako lieux de mémoire nadal nie jest możliwa; (2) argumenty „za” i „przeciw” pomnikom, wyrażone w latach 90., pozostają niezmienne; (3) koncentracja uwagi publicznej na pomniku w Sofii prowadzi do zapomnienia o innych podobnych pomnikach w kraju; (4) Ustawa uznająca reżim komunistyczny za zbrodniczy i inne akty państwowe nie mają wpływu na istnienie pomników, a jedynie nasilają ambiwalentne sygnały, jakie państwo wysyła swoim międzynarodowym partnerom. Autor artykułu dochodzi ostatecznie do wniosku, że dziś pomniki Armii Radzieckiej są nie tyle bodźcem do zrozumienia zbiorowych traum, ile impulsem do analizy bułgarskiej rusofilii.

Strategia zapominania bądź przemilczania istotnych wydarzeń i postaci stanowi w ostatnim dwudziestoleciu differentia specifica procesów zachodzących w serbsko-czarnogórskiej kulturosferze. W artykule omawiany jest między innymi najbardziej wyrazisty przykład tej strategii, dotyczący postaci–symbolu – świętego Savy. Podejmowane zarówno przez serbskich, jak i czarnogórskich intelektualistów upolitycznione zabiegi przemilczania/ zapominania vs. sztucznego kreowania wydarzeń z życia tej postaci skutkują szeregiem manipulacji w sferze faktograficznej i wpisują się w świadomie projektowaną politykę kulturową obydwu narodów.

Artykuł przybliża treści dziennika podróży Bohuša Nosáka-Nezabudova, Z neznámej zeme k Ľ (Z nieznanej ziemi do Ľ). Autor opisuje w nim swoje wrażenia z podróży na Ruś Zakarpacką. Podwójna perspektywa w widzeniu tej krainy i jej mieszkańców (przestrzeń idylliczna zderza się tu z przestrzenią idylli zdegradowanej) odpowiada podwójności samego podmiotu podróżującego, który rozdarty jest między wrażliwym obserwatorem, kształtującym legendę Rusi jako ziemi zapomnianej i nieznanej, a emisariuszem przybyłym tam z pewnym ideologicznym nastawieniem i budzicielskim zapałem.

Artykuł przedstawia analizę spektaklu rosyjskiej reżyserki Anastasji Patłaj Memoria, poświęconego ofiarom stalinowskich zbrodni oraz dokumentującemu ich losy – Stowarzyszeniu Memoriał. Analiza została przeprowadzona w kontekście teorii kultury Wiaczesława Iwanowa oraz Fryderyka Nietzschego.

Za punkt wyjścia do refleksji na temat rewolucji posłużył dziennik pierwszego rosyjskiego noblisty w dziedzinie literatury Iwana Bunina, w którym opisano wydarzenia 1918- 1919 r. w Moskwie i Odessie. Oryginalny tytuł Окаянные дни sugeruje ich genezę w buncie biblijnego Kaina. Zarówno w owym pisanym na gorąco diariuszu, jak i w powstałym już na emigracji opowiadaniu Bogini Rozumu autor wykorzystał epizody Wielkiej Rewolucji Francuskiej, konstatując uniwersalizm mechanizmów rządzących każdą rewolucją. W artykule odwołano się również do prac francuskich historyków – Georges’a Lenotre’a i Reynalda Sechera, a także szkicu historiograficznego rosyjskiego poety Fiodora Tiutczewa. Na podstawie przeanalizowanego materiału badawczego wysunięta została teza o ontologicznej sprzeczności pomiędzy rewolucją a chrześcijaństwem. Pierwsza propaguje kult Rozumu oraz bunt, i w konsekwencji jest cywilizacją śmierci. Chrześcijaństwo z kolei wyznaje zmartwychwstałego Chrystusa, głosi powszechne zmartwychwstanie umarłych, i jest bezwzględną afirmacją życia.

Referat podejmuje próbę ukazania myśli Ojca Serafina Rose’a (1934-1982), amerykańskiego konwertyty, który stał się jednym z najwybitniejszych przedstawicieli prawosławnej teologii końca XX wieku, w kontekście jej wpływu na współczesną kondycję Cerkwi w Rosji i poza Rosją, a zwłaszcza w odniesieniu do doktryny o mytarstwach (teloniach), postrzeganej przez Serafina jako patrystyczną naukę eschatologiczną utrwaloną w przedschizmatycznych pismach Kościoła.

Losy mniejszości niemieckiej zamieszkującej przed II wojną światową kraje słowiańskie stały się w ostatnich latach tematem licznych powieści, nie tylko takich, których autorzy byli świadkami dramatycznych wydarzeń, jakie miały miejsce po zakończeniu wojny, ale również młodych pisarzy, którzy o losie grup marginalizowanych dowiedzieli się dopiero po 1989 roku. Za sprawą literatury dokonała się cyrkulacja obrazów powojennej historii, które do tej pory stanowiły „białą plamę”. Niemieccy mieszkańcy Brna (Tučková) czy Osijeku (Šojat-Kuči) zostali na wiele lat wykluczeni z oficjalnej pamięci, usunięci z opracowań historycznych, skazani na wykluczenie społeczne, utratę własnego języka i tożsamości. Co ciekawe, zapomnienie, wymazanie z pamięci objęło także przestrzeń miasta, w której bohaterowie analizowanych powieści niegdyś zamieszkiwali. Wybrane teksty literackie pozwalają prześledzić jak konstruowany jest obraz pamięci i jakim podlega manipulacjom.

Prezentowany artykuł to bezpośrednie odniesienie do książki Siergieja Lebiediewa Granica zapomnienia, w której autor występuje równocześnie jako narrator i główny bohater. Powieści nie można analizować inaczej jak tylko poprzez rozszyfrowanie nagromadzonych w niej symboli. Jedna z warstw utworu dotyczy duchowego dojrzewania bohatera, dla którego impulsem jest pojawienie się w jego dzieciństwie demonicznego Drugiego Dziadka. Pragnąc rozwiązać tajemnicę tego ostatniego, narrator dociera do świata stalinowskich łagrów. Zabudowania po nich zostały zniszczone, sprawców nie osądzono, ludziom wygodniej jest o nich zapomnieć. Bohater, chcąc odtworzyć dziedzictwo przodków, staje się swego rodzaju kolekcjonerem: zbiera przedmioty z przeszłości, kolekcjonuje wspomnienia uczestników tragicznych wydarzeń, ich pamiętniki… W ten sposób to, co było nakłada się na teraźniejszość i rzutuje w przyszłość. Aby przekroczyć granicę zapomnienia, należy przełamać strach i konformizm, nauczyć się odpowiedzialności i, wykorzystując pamięć kulturową, dotrzeć do Prawdy.

Celem artykułu jest omówienie zapomnianego motywu mamki dalmatyńskiej w prozie artystycznej trzech pisarzy Milana Begovicia, Vladana Desnicy i Enza Bettizy oraz próba usytuowania go w kontekście sporów o Dalmację. Literackie aktualizacje mamki wpisują się w strategie modelowania regionu Dalmacji kontynentalnej zgodne z paradygmatami odwołującymi się do wizji „szlachetnych dzikusów” (Morlaków/Vlajów). One zaś mogą służyć zarówno w kreśleniu polityki kolonizacyjnej (tak w XVIII wieku czyniła to Republika Wenecja), jak i w definiowaniu kompleksowych relacji na tym chorwacko-serbsko-włoskim pograniczu.

W artykule zaprezentowana została jedna z ważnych, w kontekście słowackiego literaturoznawstwa ostatnich lat, inicjatyw wydawniczych – antologia Zatopione dusze. Z twórczości poetek słowackich pierwszej połowy XX wieku (2017) pod redakcją Andrei Bokníkovej. Tom przypomina twórczość dwunastu poetek, które aktywne były w życiu literackim pierwszych dekad XX wieku, następnie z różnych powodów z działalności literackiej zrezygnowały, a pamięć o nich stopniowo ulegała zatarciu. Opublikowane teksty stanowią punkt wyjścia do refleksji nad możliwością reinterpretacji historii literatury słowackiej i zdynamizowania jej opisu, m.in. dzięki rekonstrukcji linii pisarstwa kobiet, często pomijanego lub schematycznie prezentowanego w pracach historycznoliterackich. Projekt taki wpisywałby się w aktualne poszukiwania nowych sposobów konceptualizacji literackiej przeszłości.

Tło powieści На мохнатой спине stanowi kluczowe dla okoliczności wybuchu II wojny światowej wydarzenie: Pakt Ribbentrop – Mołotow. Wiaczesław Rybakow, historię prawdziwą przeplatając wątkami fikcjonalnymi, przeszłość z teraźniejszością, stworzył dzieło nie tyle z gatunku „historii alternatywnej”, co tekst wysoce aluzyjny. Odwołując się do kwestii, które bądź to ze względów ideologicznych, bądź w planie polityki historycznej, wpierw pomijano milczeniem, a w konsekwencji zapomniano, Rybakow dowodzi, jak ważną rolę odgrywa niczym niezafałszowana pamięć. Autor powieści stawia tezę, zgodnie z którą wyłącznie zgodny z historyczną rzeczywistością przekaz pozwala wysnuć z historii właściwe wnioski. W przeciwnym razie człowiek dopuszcza się powtórzeń przeszłych schematów, popełnia te same, zgubne w skutkach czyny, o których pamięć próbowano zatrzeć lub zniekształcić. Świadczą o tym nawiązania do bliższej Czytelnikowi płaszczyzny temporalnej.

Utrata pamięci stanowi swoistą oś najnowszej powieści bułgarskiego pisarza Georgiego Gospodinowa. W artykule podjęta zostaje próba prześledzenia form zapomnienia oraz procesu zapominania pojawiających się w Schronie przeciwczasowym. Punktem odniesienia dla rozważań jest stosunek bohaterów do czasu oraz historii. Jednocześnie studium stanowi próbę odczytania implikowanych form niepamięci, które na pozór łączą się z procesem przeciwnym – pamiętaniem.

W artykule ujęto problematykę literackiej walki z zapomnieniem. Analizie poddano utwory dwóch chorwackich autorek – pochodzącej z kosmopolitycznej rodziny węgierskich Żydów, aktywnej w titowskiej partyzantce i więzionej na Nagiej Wyspie Evy Grlić (Sjećanja 1998) oraz związanej z nadmorskim Šibenikiem, lecz o skomplikowanych środkowoeuropejskich korzeniach Jeli Godlar (Limenke i ciklame 1992). Teksty te wyróżniają się na tle chorwackiego pisarstwa lat 90. XX wieku, z uwagi na koncentrację na wydarzeniach drugiej wojny światowej i okresie tuż po jej zakończeniu. Intencją autorek było „ocalenie od zapomnienia” pokoleniowego przeżycia nim prymat w świadomości zbiorowej zyskają narracje traktujące o kolejnej wojnie – postjugosłowiańskiej. Utwory stanowią psychologiczno- estetyczny wyraz obawy przed tak rozumianym zapomnieniem, oznaczającym ostateczne zatarcie śladów (narracyjnych świadectw) istnienia w ważnym okresie historii najnowszej.

Pisarka Noémi Kiss oprowadza nas po takich regionach, okolicach i miastach, które kiedyś były powszechne znane, odgrywały ważną rolę w historii naszej części Europy i które w dzisiejszych czasach są w pewnym sensie zapomniane lub dla typowego Europejczyka wydają się bardzo dalekie (w sensie i dosłownym, i przeniośnym), czasem nawet egzotyczne. W swoim szkicu chciałabym pokazać obraz tych miejsc, kultur i mieszkańców, który został zawarty w utworze Kiss. Spróbuję również znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego te miejsca mogły zostać zapomniane.

Fenomen powieści rodzinnej, jako literatury pamięci, zajmuje ważne miejsce we współczesnej literaturze rosyjskiej. Teksty tego typu są najczęściej pisane z perspektywy dzieci i wnuków, zainteresowanych własną genealogią. Problematyka utworów wpisuje się w szerszy kontekst interdyscyplinarnych badań nad postpamięcią, obejmujących swym zasięgiem przestrzenie dotknięte traumą pokoleniową. W artykule podjęto analizę debiutanckiego utworu Siergieja Lebiediewa Granica zapomnienia (2010), w której bohater podąża śladami przodka. Powieść jest rozpatrywana jako medium pamięci zbiorowej oraz alternatywa dla oficjalnej polityki historycznej (tzw. „pierwszej pamięci”).

Autor w swoim tekście charakteryzuje podstawowe różnice pomiędzy czeską aszkenazyjską a nowohebrajską wymową w żydowskim etnolekcie czeszczyzny, w kontekście jego rozwoju oraz procesu zapominania w XX i XXI wieku. Następnie, w oparciu o studium przypadku, opisując żydowskie etnolektalne elementy leksykalne respondenta Petra Broda (ur. 1951), autor prezentuje konkretny żydowski portret idiolektalny.

Danuta Mostwin jest znana w świecie akademickim i literackim jako propagatorka swojej autorskiej koncepcji trzeciej wartości, czyli idealnego modelu tożsamości emigranta. Jedną z przeszkód na drodze ku temu stanowi równowagi jest pokusa odrzucenia i zapomnienia swojego dziedzictwa i pierwotnych ideałów wyniesionych z ojczyzny, przedstawionych przez Mostwin w Cieniu księdza Piotra. Przez kreowanie bohaterów, którzy są literackim odzwierciedleniem historii jej pacjentów, Mostwin ostrzega przed tym zagrożeniem, które w krańcowych przypadkach prowadzi do całkowitej dezintegracji osobowości, depresji i innych chorób psychicznych. Skutki wypływające z przyzwolenia jednostki na zapomnienie autorka artykułu próbuje zobrazować na przykładzie bohaterów Mostwin z powieści Ja za wodą, ty za wodą.