Siergiej Choruży, założyciel Instytutu Synergijnej Antropologii, profesor w Instytucie Filozofii Rosyjskiej Akademii Nauk, jest fizykiem oraz filozofem religii, który rozwinął fenomenologiczne podejście do religii oparte na badaniach wschodniochrześcijańskiej duchowości i ascetyki. Jest twórcą nowej interdyscyplinarnej szkoły, która wyrasta z teologii neopalamistycznej i rozwija jej filozoficzny potencjał. Choruży w swoich pracach, opierając się na doświadczeniu mistycznym prawosławnej tradycji, ale też na duchowej tradycji jako takiej, proponuje alternatywę dla kartezjańskiego pojęcia „podmiotu”, które nie jest w stanie przekazać wspomnianego doświadczenia. Tworzy on model synergijnej antropologii. Warto zaznaczyć, że choć jego kariera naukowa do lat 90. kojarzona była z naukami ścisłymi, to Choruży równolegle działał w obszarze filozofii religijnej, jednak jego prace nie były publikowane w czasie komunizmu
.

Systemy edukacji, od zarania swojego istnienia, były powiązane ze współczesnym im typem kultury, jej podstawowymi wartościami i celami. Ewoluowały wraz z kulturą, a jednocześnie były wykorzystywane przez elity polityczne jako narzędzia jej kształtowania, by skuteczniej osiągać cele postawione przez rządzących. Na wstępie refleksji nad współzależnością kultury i systemów edukacji odsłania się zależność między systemem kultury jako zbiorem paradygmatów o długim okresie trwania a systemem politycznym – mającym zwykle charakter przejściowy w porównaniu z trwałością systemów kultury. To kultura, a nie polityka miała funkcję porządkującą ludzkie doświadczenie i zapewniającą poczucie ciągłości na poziomie jednostkowym i narodowym. Można zatem zakładać, że odwrócenie zależności i uzależnienie kultury od polityki będzie skutkowało długotrwałym kryzysem tej drugiej.

Arbatowa, jak sama twierdzi, pomysły na utwory czerpie z życia, najczęściej własnego. Początkowo, jako nastoletnia uczestniczka moskiewskiego ruchu hipisowskiego, zameldowana w przestronnym mieszkaniu komunalnym na Arbacie (salon Maszy) tworzyła poezję. Tematyka jej wierszy, skoncentrowana na wewnętrznych niepokojach duszy, romantycznej miłości i pragnieniu wolności, nie mogła uczynić Arbatowej oficjalną poetką radziecką. Drukiem ukazały się jedynie trzy utwory – w czasopiśmie „Moсква” oraz w wyborze poezji kobiecej opublikowanym z okazji dnia 8 marca (Новый мир). Za namową przyjaciela, Arbatowa w 1976 r. spróbowała swoich sił w dramaturgii. Pierwszą sztukę autorka napisała w kilka godzin, inspirując się twórczością spod znaku „młodych gniewnych” (John Osborne, Edward Albee). Decyzja o „zmianie gatunku” wpłynęła także na porzucenie studiów filozoficznych i podjęcie nauki w I nstytucie Literatury im. Maksyma Gorkiego.

Uwagi poniższe mają dotyczyć polskiej myśli integracyjnej. Nie stanowiła ona do niedawna przedmiotu budzącego większe zaciekawienie. Choć badana przez specjalistów, w szerszych kręgach była – i chyba nadal pozostaje – mało znana. Nawet wśród osób zainteresowanych polską myślą polityczną oraz dziejami projektów integracji europejskiej znajomość polskiej myśli integracyjnej była nikła. Ograniczała się do kilku tematów i postaci, z których za najważniejszą uznawano najczęściej Józefa Rettingera, jednego z inicjatorów i współorganizatorów kongresu europejskiego w Hadze w 1948 r. – wydarzenia, które dało początek Radzie Europy.

W latach 90. Zachód występował w roli zwycięzcy. Wtedy nieliczni politologowie zachodni zadawali sobie pytanie, czy chodzi o zwycięstwo nad ZSRR , czyli komunizmem, a więc zwycięstwo wartości chrześcijańskich nad materialistycznymi, czy zwycięstwo polityczne. Geopolityczny twór – ZSRR przestał istnieć. Nikt nie okazał się jego spadkobiercą. Rosjanie, choć mogli w tym momencie dowodzić, że są najbardziej przez komunizm pokrzywdzeni i starać się odbudować przedrewolucyjną utraconą monarchię, także w sensie geopolitycznym, nie uczynili tego. Zarówno w samych ówczesnych wydarzeniach historycznych, jak i w ich opisie do dzisiaj panuje chaos. P ostronnemu obserwatorowi trudno byłoby na ich podstawie zrozumieć, co się wydarzyło wraz z końcem ZSRR . Tylko jedno jest oczywiste: zmiana kształtu mapy geograficznej w tej części świata.

Niniejszy tekst został napisany w momencie, w którym Chorwacja – drugi kraj powstały na gruzach komunistycznej Jugosławii – przygotowywała się do wejścia do Unii Europejskiej, co ostatecznie nastąpiło 1 lipca 2013 r. Choć aspekt polityczny integracji europejskiej nie zmienia w zasadniczym stopniu ogólnych dylematów chorwackiej kultury, to jednak – za sprawą doraźnej akcji propagandowej prowadzonej przez wszystkie strony sporu politycznego – wyjaskrawia pewne fundamentalne jej obszary. Jednym z nich jest spór historyczny, ale w swojej istocie kulturowy, przebiegający wzdłuż linii podziałów politycznych, które dzielą społeczeństwo, mówiąc umownie, na lewicę i prawicę. Polaryzacja taka nie odbiega od przeciętnego modelu w innych krajach europejskich, ale charakteryzują ją również okoliczności lokalne, do tego stopnia odmienne od polskich, że nakładanie na chorwacką i jugosłowiańską rzeczywistość społeczną polskich okularów może prowadzić do skrajnie uproszczonych ocen.

„Wolność” należy do zbioru słów kluczy na poziomie osobowości pojedynczego człowieka, grupy społecznej, narodu i kultury. Jest też jednym z podstawowych pojęć konstytuujących tożsamość w każdym z wymienionych obszarów. Bywa ona przedmiotem teoretycznych rozważań, zarówno jako wartość autoteliczna, jak i jako narzędzie realizacji celu. Człowiek w ciągu całego życia wielokrotnie staje wobec pytania o istotę i znaczenie wolności. Wydaje się jednak, że w każdej kulturze są grupy szczególnie predestynowane do namysłu nad problemem wolności i do poszukiwania narzędzi jej realizacji w rzeczywistości społeczno-politycznej. Jedną z takich grup była rosyjska inteligencja w pierwszej połowie XIX w. Rozbudzone przez Aleksandra I nadzieje na liberalne i konstytucyjne reformy w państwie, fascynacja wolnomyślicielskimi ideałami zachodnioeuropejskiego oświecenia, wygrana wojna z Napoleonem w 1812 r. nadały słowu „wolność” nowy smak i otworzyły przed zwolennikami reform rozległe perspektywy. A zatem nowe pojęcie wolności w kulturze rosyjskiej – rozumianej jako zbiór wartości, norm i wyrastających z nich wzorów zachowań – rodziło się w historycznym kontekście „epoki reform” Aleksandra I.
Stawiamy hipotezę, że sposób pojmowania wolności i środków jej realizacji nie tylko wyrasta z konkretnych kontekstów: historycznego, społeczno-politycznego, ideowo-filozoficznego – które mogą zostać określone wspólnym mianem kontekstów kulturowych, ponieważ stanowią zbiór wartości i norm, uformowanych na jednym fundamencie – lecz także ma niebagatelny wpływ na wewnętrzną transformację kultury. Zakładamy, że ewolucja idei wolności na poziomie jednostki i jej egzystencjalnych poszukiwań wiąże się z rozwojem kultury w planie społeczno-politycznym.

Po upadku Związku Radzieckiego administracja Federacji Rosyjskiej podejmowała liczne starania, by opinia publiczna uwierzyła w to, że właściwy minionemu okresowi problem nadużyć w psychiatrii oraz wykorzystania jej do celów politycznych został rozwiązany. Jednak, według raportów i danych z ostatnich 10 lat (chodzi tu głównie o głośne sprawy Płatona Obuchowa, Jurija Budanowa, Tamary Rakiewicz), nadużycia w tej dziedzinie wciąż się zdarzają, ich istota zaś związana jest ze specyficznym podejściem do samej psychiatrii, której celem wciąż zdaje się raczej ochrona interesów aparatu państwowego niż zapewnianie opieki chorym.
Tak postawiony problem przedstawię na przykładzie losów trojga współczesnych rosyjskich dysydentów: Larisy Arap, Andrieja Nowikowa i A rtioma Basyrowa. Zestawiając ich postawy ideowe – a więc to, co składa się na ich ideową tożsamość – z ideą państwowości wynikającą z rosyjskiego modelu ideologicznego, wykażę, że nie mają one punktów stycznych, nie schodzą się ze sobą, co prowadzi do ujawnienia się następującego paradoksu: to, co stanowi istotę tożsamości jednostki, staje się przyczyną umieszczenia jej w miejscu, do którego trafiają osoby cechujące się zaburzoną tożsamością, czyli w szpitalu psychiatrycznym.

W zależności od przydanych mu atrybutów, status języka można określać jako: etniczny, narodowy, państwowy, literacki lub standardowy, regionalny… Określony status i pełnienie wiążących się z nim funkcji gwarantują istnienie danego języka, czego przykładem może być martwy język połabski, ale i zagrożony byt kilku współczesnych języków słowiańskich (np. łużyckich czy białoruskiego), które to zagadnienia będą omówione w dalszej części opracowania. W pierwszej kolejności poświęcimy uwagę narodowotwórczej funkcji języka i jego wpływie na kształtowanie się świadomości narodowej

Kultura zachodnioeuropejska stanowi typ kultury funkcjonalnej, dlatego nieustanna zmiana jest w niej uznawana za istotną wartość i określana mianem rozwoju, postępu, a ostatnio – modernizacji. Tymczasem teoretycy i praktycy procesów modernizacyjnych, zwłaszcza w obszarze inżynierii społecznej, nie stawiają pytania o moment „stop”. W żadnym opracowaniu nie znajdziemy precyzyjnego opisu stanu społeczeństwa „zmodernizowanego”. W rezultacie modernizacja jako sekwencja zmian staje się celem samym w sobie, ulega absolutyzacji i wchodzi w obszar kultury jako centralne słowo czy wręcz „bojowy okrzyk epoki”. W epoce nowożytnej zachodnioeuropejskie pojmowanie modernizacji zderzyło się ze specyfiką kultur tekstualnych, powodując kryzys tożsamości na poziomie narodowym i państwowym. Warto zaznaczyć, że chociaż konfrontacja odmiennych typów kultur nie jest zjawiskiem nowym, na przełomie wieków XX i XXI nabrała ona szczególnie ostrego charakteru wskutek nasilających się procesów globalizacyjnych i sekularyzacyjnych. Dążeniom do ujednolicenia na poziomie struktur towarzyszy przeciwstawna tendencja do akcentowania odmienności na poziomie wartości. Procesy te nabierają szczególnego znaczenia w sytuacji, gdy konieczne jest określanie i ochrona interesów narodu i państwa na arenie międzynarodowej. Chociaż większość konfliktów międzynarodowych ma obecnie podłoże ekonomiczne, ich istotą są wartości – konstytuujące tożsamość narodową, która wyrasta z tożsamości kulturowej, oraz określające cywilizacyjną misję narodu/państwa. Można wręcz stwierdzić, że narastanie procesów globalizacyjnych prowokuje przeciwstawny ruch pobudzenia procesów narodowotwórczych.

Problematyka tożsamości narodowej, a więc przede wszystkim kwestie dotyczące kształtu pamięci zbiorowej, stosunku do narodowej tradycji i wszystkich elementów ją konstytuujących, w okresie zmiany systemowej w krajach słowiańskich stała się kluczowym tematem rozważań w dyskursie kulturowym. Propozycje wskazujące kierunek, jaki procesy autoidentyfikacyjne powinny obrać, sposób prowadzenia dyskusji tym zagadnieniom poświęconych oraz konsekwencje wyboru określonych strategii budowania nowego poczucia wspólnoty u poszczególnych narodów słowiańskich, przyjmowały różne formy, wynikające zarówno z uwarunkowań historycznych, jak i aktualnych problemów

Borys Konstantynowicz Zajcew, nazywany patriarchą emigracji rosyjskiej pierwszej fali, ostatni przedstawiciel „srebrnego wieku”, przeżył na wygnaniu nie tylko II wojnę światową, śmierć Stalina, nadejście odwilży i jej zamknięcie, lecz także spotkanie z trzecią falą emigracyjną, ukształtowaną w R osji porewolucyjnej, komunistycznej, totalitarnej. Gdy umierał w 1972 r. w P aryżu w wieku 91 lat, kultura rosyjska przeżywała rozkwit na emigracji; oddychała swobodnie tylko tym jednym płucem, żywiąc się sokami swej wielkiej tradycji, pieczołowicie pielęgnowanej z dala od przestrzeni ojczystej, którą ideologia i utopia komunizmu przekształciły w trwające ponad 70 lat imperium zła. Umierał w sławie pisarza zanurzonego głęboko w chrześcijaństwie, posłusznego prawosławnej tradycji, o czym pisze Joanna Mianowska w książce Контексты культуры русской эмиграции, Борис Зайцев – певец русского православия . Jego twórczość ostatnich lat stała się swego rodzaju kroniką duchowej drogi tej części emigracji rosyjskiej, która po 1917 r. nie tylko uniosła na wygnanie nienaruszoną przez rewolucję bolszewicką świętość i tradycję rosyjskiego prawosławia, ale również twórczo ją umocniła. Jednocześnie zaś ukształtowała się jako literackie uzupełnienie rozwijającej się na emigracji rosyjskiej filozofii człowieka, inspirowanej jego prawosławną wizją, czy rosyjskiej filozofii religii.

Bułgarski czas wielkiej przemiany to – podobnie jak w innych krajach Europy Środkowej, Wschodniej i Południowej, funkcjonujących przez pół wieku w orbicie oddziaływań sowieckiego modelu totalitaryzmu – moment zwrotny. Skutkuje on odzyskiwaniem i przywracaniem kulturze systematycznie degradowanej pamięci rozumianej i traktowanej przez decydentów minionej epoki jako dorobek zasadnie stygmatyzowany piętnem nieprawomyślności, zdegenerowania i odstępstw od modelowych osiągnięć „nowej epoki”. Cezura roku 1989 jest więc synonimem wielkiego powrotu kultur do matecznika bohaterów „złej tradycji”, którzy z różnych powodów byli represjonowani, a niekiedy swoje ojczyzny dobrowolnie lub samowolnie (zdaniem ówczesnej, ludowej władzy) opuścili.