FAQ

Tom XIV

Heroizm i martyrologia w kulturze Słowian

2018 Następne

Data publikacji: 21.12.2018

Licencja: CC BY-NC-ND  ikona licencji

Redakcja

Redaktor tomu Urszula Cierniak

Zawartość numeru

Łukasz Laskowski

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 9-36

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.001.9345

Podanie ogólnego wzorca bohatera biblijnego zawsze grozi subiektywizmem i tym, że nie ujmie się istotnych elementów aktualnych dla niektórych ksiąg biblijnych. Z konieczności niniejszy artykuł ma charakter zarysu. Analizując starotestamentalny wzór bohaterski trzeba zwrócić uwagę na wymagania Tory, które są bardzo wysokie. Wzorem dla Izraela  jest zaś świętość samego Boga. Zastosowanie tych przepisów nie jest jednak aż tak restrykcyjne. Bohaterów Starego Testamentu cechuje więc ludzka słabość, która staje się tłem dla działania charyzmatu. Szczególną rolę wśród nich odgrywają bohaterowie spoza Izraela. Na przykład Rut swoim uporem weszła w genealogię Jezusa, choć jako Moabitka nie mogła „wejść do zgromadzenia Pana”. Noe, Danel i Hiob stali się prorockimi wzorami świętości, choć żaden z nich nie pochodził z Izraela. Późniejsze tradycje dostrzegły rozumność i męstwo Żydów, ukazując ich przekonania jako prawdziwą cywilizację. Poganie w konfrontacji z jej siłą jawią się jako barbarzyńcy. W Nowym Testamencie wielkie znaczenie ma rola Apostołów, zwłaszcza Pawła. Ich misja jest w rzeczywistości ofiarą składaną Bogu. Przedstawia się również model nowego bohatera. Bazując na słownictwie stoickim, Biblia ukazuje apostoła, który wśród przeciwności doświadcza najpełniej pomocy Boga.

Czytaj więcej Następne

Małgorzata Abassy

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 37-56

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.002.9360

Celem rozważań w niniejszym artykule jest przedstawienie wybranych przykładów męczenników w szyickim islamie na tle przemian kulturowo-społecznych współczesnego Iranu. Idea szahadat jest jednym z najbardziej żywotnych wzorów kulturowych, aktywizujących się szczególnie w czasach uznanych przez muzułmanów za opresyjne wobec  wyznawców islamu. Połączenie koncepcji męczeństwa z ważnymi dla szyickiego islamu pojęciami zolm (przemoc) i adalat (sprawiedliwość) generuje nowe treści słowa dżihad (walka). W artykule został omówiony podstawowy paradygmat: bitwa pod Kerbelą, a następnie – jego współczesne realizacje: w czasie dwóch rewolucji: konstytucyjnej  (1905-1911) oraz islamskiej (1979) Wykazano, że to właśnie w atmosferze rewolucyjnego wrzenia, gdy społeczeństwo staje w obliczu krwawych aktów przemocy, ożywają wzory męczeństwa.

Czytaj więcej Następne

Jakub Kudroń

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 57-78

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.003.9361

W kontekście kultury rusko-prawosławnej świętość oznacza atrybut Boga, nieposiadający analogii w świecie naturalnym, stworzonym. Jednakże przez wcielenie Chrystusa stała się ona dostępna jako dar Boga dla tych, którzy naśladują Go w swoim życiu. W wymiarze praktycznym oznaczało to radykalną, a często wręcz heroiczną realizację wskazań  Ewangelii. Antyczna kultura grecko-rzymska również wykształciła szczególny typ osobistej doskonałości, której źródeł i celów dopatrywano się w rzeczywistości nadprzyrodzonej. Był to heroizm cnót obywatelskich, wojennych i politycznych, wynoszący wybitne jednostki do sfery bóstw. Historyczne zderzenie cywilizacji antycznej oraz rodzącej się cywilizacji chrześcijańskiej umożliwia porównanie obu wzorców doskonałości i ich wpływu na kształtowanie społeczności, w obrębie których funkcjonowały. Relacje te dają z kolei podstawę do analogicznych analiz i obserwacji w obszarze kultury rusko-prawosławnej.

Czytaj więcej Następne

Norbert Morawiec

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 79-112

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.004.9362

Artykuł zawiera analizę rosyjsko-prawosławnej historiografii synodalnej XIX w. dotyczącej męczeńskiej śmierci unickiego arcybiskupa połockiego, bazylianina i świętego Kościoła katolickiego, Jozafata Kuncewicza (1580-1623). Autor w ramach historiografii synodalnej wyróżnił różne od siebie interpretacyjnie narracje badawcze: oberprokuratorską, „uczonych monachów”, zachodnioruską oraz – stanowiącą specyficzną hybrydę wszystkich wcześniejszych – świeckich wykładowców szkolnictwa teologicznego. Stara się jednocześnie odpowiedzieć na pytanie, jaki wpływ na powstanie owych analiz miała przynależność ich autorów do określonych grup synodalnych.

Czytaj więcej Następne

Agnieszka Ziołowicz

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 113-134

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.005.9363
Artykuł zawiera interpretację Norwidowskiej koncepcji heroizmu. Nawiązuje do różnych obszarów dzieła Norwida, do jego utworów lirycznych, epickich i dramatycznych, a także do wypowiedzi publicystycznych, krytycznoliterackich oraz epistolarnych. W centrum rozważań znajduje się kwestia bohatera kulturowego, którego znaczenie w myśli i wyobraźni pisarza przedstawione zostało w sekwencji analiz poświęconych przewodnikom ludzkości (Prometeusz, Mojżesz, Argonauci, Jezus Chrystus), bohaterom narodowym (Krakus, Wanda, bohaterowie powstania styczniowego) oraz poetom (legenda Tyrteusza). Kontekst dla powyższych analiz stanowi antropologiczna refleksja epoki, Norwidowska koncepcja osoby, filozoficzne i religijne wykładnie postawy heroicznej, jej kulturowe wzorce. Zarysowane przez Norwida rozumienie heroizmu okazuje się na tym tle w pełni oryginalne, choć zarazem wynika z wielostronnego dialogu z wybranymi wątkami tradycji heroicznej. O swoistości Norwidowskiej wykładni zjawiska świadczą: akcentowanie znaczenia kulturowego i etosowego każdego aktu heroicznego, eksponowanie heroizmu ducha, łączenie heroizmu z zagadnieniami pamięci zbiorowej, wspólnoty narodowej i ludzkiej, traktowanie heroicznych ideałów jako miary wartości cywilizacyjnych dokonań XIX wieku i dojrzałości człowieka epoki, postrzeganie heroizmu przez pryzmat chrześcijańskich ideałów heroicznych.
Czytaj więcej Następne

Urszula Cierniak

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 135-150

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.006.9364
Protojerej Joann Wostorgow był świetnym kaznodzieją i duchownym o wielkiej patriotycznej wrażliwości. Jako człowiek szczególnie oddany sprawie pomyślności Rosji, wierności carowi i walce z ateizmem całe życie poświęcił głoszeniu nauk religijnych, które miały przekonać Rosjan o konieczności budowania silnego imperium i ocaleniu idei Świętej Rusi wybranej przez Opatrzność dla utrzymania prawdziwej wiary aż do końca istnienia świata. Związany z organizacjami patriotyczno-konserwatywnymi Wostorgow sięgał w swoich naukach do najlepszych tradycji i historii Rusi oraz Rosji, widząc w nich najpewniejszą ostoję istniejącego porządku społecznego i politycznego. Za swoje poglądy zapłacił najwyższą cenę – został zamordowany przez bolszewików w roku 1918. Cerkiew prawosławna zaliczyła go w poczet Nowych Świętych i Męczenników Rosyjskich w roku 2000. W niniejszym artykule analizowana jest ta część działalności kaznodziejskiej Joanna Wostorgowa, w której ze szczególną siłą odbija się troska protojereja Joanna o ratowanie Rosji i jego wołanie o odrzucenie tych haseł demokracji, które godzą w porządek chrześcijańskiego państwa.
Czytaj więcej Następne

Aleksy Kucy

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 151-168

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.007.9365
Oddany życiu liturgicznemu Kościoła, posiadający wewnętrzną skłonność do refleksji duchowej i kontemplacji, metropolita Antoni swoją gorliwą modlitwą i płomiennym słowem zapalił w niezliczonych ludzkich sercach – nie tylko adeptów prawosławia, ale też innych wyznań – wiarę w Boga i miłość do Niego. Swoją osobistą drogę do Boga rozpoczął w wieku 14 lat, kiedy w trakcie pierwszego w swoim życiu, przemyślanego i wnikliwego czytania Ewangelii, przeżył osobiste mistyczne spotkanie z Chrystusem. Towarzysząca temu wydarzeniu przemiana świadomości hierarchy polegała na postrzeganiu świata i ludzi przez pryzmat Bożej miłości, definitywnie wyznaczyła ona dalszą, jakże niezwykłą drogę życiową przyszłego zwierzchnika Kościoła prawosławnego w Anglii.
Czytaj więcej Następne

Anna Raźny

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 169-190

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.008.9366

Dla podjętego tematu istotne jest znaczenie występujących w tytule pojęć. Heroizm wyraża aksjologiczny i metafizyczny wymiar poświęcenia człowieka w imię wartości fundamentalnych dla sensu i celu jego istnienia. To właśnie pojęcie podpowiada antropologiczno--filozoficzne kryteria interpretacji literatury stanowiącej świadectwo życia w łagrze. Gułag wnosi natomiast do tak określonej interpretacji perspektywę historyczno-ideologiczną. Prezentując postawy heroiczne w Gułagu, literatura łagrowa potwierdza określone przez Maxa Schelera znaczenie heroizmu jako postawy moralnej i zarazem egzystencjalnej. Wyrasta ona z pozycji przekraczania własnego ja w ofiarnym akcie poświęcenia w imię wybranych wysokich wartości duchowych, moralnych, kulturowych. W ofiarnym akcie ja ludzkiego (aż do ofiary własnego życia) ujawnia się metafizyczna istota wartości, dla której jest on dokonywany. Ujawnia się także perspektywa metafizycznej nadziei na inne – prawdziwe – życie, nade wszystko po śmierci. Heroizm w Gułagu stanowił nie tylko zaprzeczenie rozpaczy  nicości, ale również świadectwo poświęcenia dla wartości przewyższającej system obozowy i ideologię komunizmu. Poświęcenie to oznaczało zgodę na cierpienie i śmierć w imię wybranej wartości. Literatura łagrowa podaje przykłady heroicznych postaw zajmowanych w imię religii, drugiego człowieka, wolności, rodziny, sztuki. Najbardziej reprezentatywne pod tym względem są utwory A. Sołżenicyna, W. Szałamowa, E. Giznburg, W. Bukowskiego. One też są przywoływane w niniejszej pracy.

Czytaj więcej Następne

Beata Biel

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 191-208

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.009.9367
„Nowe Drogi” były czasopismem, w którym wiele stron poświęcano rozważaniom nad istotą człowieka i etyką socjalistyczną. Te dwa obszary namysłu filozoficznego odegrały niebagatelną rolę w kształtowaniu wzorców osobowych Polski Ludowej. Wzory komunisty, członka partii, robotnika, nauczyciela czy naukowca to wzory bohaterów socjalizmu, którzy byli ludźmi szczególnej miary i wykraczać mieli ponad przeciętność. Te wymogi miały swe źródła zarówno w ideologii rewolucyjnej, z którą bez wątpienia utożsamiano heroiczność postaw, lecz również wiązały się z wezwaniem do doskonalenia człowieka w duchu wartości moralnych propagowanych przez socjalizm. Pojęcie heroizmu w marksizmie-leninizmie miało zgoła inną konotację niż w przypadku myśli starożytnej czy chrześcijaństwa. W etyce socjalistycznej wyjątkowość głoszonych wartości i postaw wynikała z materializmu dialektycznego, jako racjonalnego i obiektywnego uzasadnienia tego, co dobre i złe. Marksistowskoleninowska wizja antropologiczna dyktować miała wzorzec „nowego człowieka” na miarę nowych czasów. Propagowane na łamach „Nowych Dróg” wzory osobowe miały urzeczywistnić ten ideał.
Czytaj więcej Następne

Józef Kuffel

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 209-236

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.010.9368
Znacząca część artykułu poświęcona została charakterystyce szeregu przykładów nowszych ujęć heroizmu – z intencją ukazania niejednoznaczności paradygmatu bohaterstwa w kulturze. Na owym zróżnicowanym tle niejednokrotnie wzajemnie sprzecznych ideałów bohaterstwa zademonstrowano sylwetkę św. Piotra Atonity. Tytułowy bohater późnobizantyńskiej literatury hagiograficznej wykreowany został przez św. Grzegorza Palamasa na wzorzec prawosławnego ascety realizującego w swym życiu strategię hezychazmu.
Czytaj więcej Następne

Maciej Czerwiński

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 253-268

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.012.9370
Artykuł podejmuje próbę rozważenia ewolucji paradygmatu deheroizującego w serbskiej prozie wojennej. Analiza koncentruje się na powieści Borislava Pekicia Kako upokojiti wampira (1977), ale próbuje ją usytuować w kontekście wcześniejszych form narracyjnych. Lata 50. XX wieku przynoszą nowy model bohatera wojennego, który chwilowo się waha, aby ostatecznie powrócić na obraną przez siebie drogę (drogę rewolucji). W latach 60. dominują bohaterowie, którzy nie podejmują walki, co prowadzi ich do obłędu. Lata 70., w tym analizowane dzieło Pekicia, próbują przełamać impas defetyzmu przez ponowne odkrycie społecznej natury człowieka. To z kolei otwiera zupełnie nowe problemy.
Czytaj więcej Następne

Jan Nowak

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 269-284

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.013.9371
Ks. Władysław Bukowiński żył w latach 1904-1974. Dobrowolnie poświęcił się zesłańcom – katolikom w Karagandzie. Studia prawnicze i teologiczne odbył na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Jako kapłan pracował w diecezji krakowskiej i w Łucku. Za wierność Bogu, Kościołowi i Ojczyźnie spędził ponad 13 lat w więzieniach i obozach pracy Związku Radzieckiego. Po uwolnieniu służył przez 20 lat zesłańcom w Kazachstanie. Heroizm życia ks. Bukowińskiego ma swe źródło w decyzji pozostania na stałe wśród zesłańców w K azachstanie, z pełną świadomością wszelkich konsekwencji tej decyzji. Wierność Bogu i człowiekowi oparł na heroicznych, ludzkich i ewangelicznych, wartościach i cnotach. Podstawą człowieczeństwa były dla niego cnoty kardynalne, na których budują wiara, nadzieja i miłość. Wierzył, że Bóg go potrzebuje wśród zesłańców i ufał Bogu mimo okrucieństwa ludzi, poniżających jego godność i bliźnich. Miłość Boga sprawiła, że ją zachował i nie dał się zatruć nienawiścią. Ks. Bukowiński to człowiek, dla którego pokora, ubóstwo, posłuszeństwo i czystość są dobrą nowiną o tym, jaką wartość ma prawda dla tego, kto nią żyje. Nie ulega wątpliwości, że dla ks. Władysława, który je wypełniał w stopniu heroicznym, były drogą do świętości. Dlatego 11 września 2016 został beatyfikowany w Karagandzie.
Czytaj więcej Następne

Katarzyna Duda

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 285-304

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.014.9372

Prezentowany tekst został podzielony na dwie części: teoretyczną, w której dokonano próby zdefiniowania pojęć takich jak „heroizm”, „(a)heroizm”, codzienność, współczesna literatura rosyjska oraz praktyczno-opisową, gdzie uwidacznia się odniesienie podanych wyżej pojęć do sfery powszedniości, tę ostatnią umieszczając w beletrystycznych przekazach dzieł rosyjskich powstałych głównie w XXI wieku. Autorzy powieści i opowiadań ukazują, iż bohaterstwo bądź też jego przeciwieństwa – tchórzostwo, ucieczka od wolności – mogą przejawiać się nie tylko w warunkach ludobójstwa (komunizm, łagry, tortury, aresztowania), ale również w powszedniości, kiedy człowiek musi podejmować walkę z cierpieniem, chorobą, niespełnioną miłością… Trudności życia codziennego, co podkreślają pisarze rosyjscy, także ujawniają różnorodne postawy: od życia skupionego zaledwie na własnych potrzebach aż do zupełnego poświęcenia się innym, przy czym walka o codzienną egzystencję nie jest wcale łatwiejsza niż wojna z okupantem. To, co najważniejsze w codzienności, to oparcie się na wartościach, trudny wybór między dobrem a złem.

Czytaj więcej Następne

Bartłomiej Brążkiewicz

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 305-334

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.015.9373

Petersburg – zdaniem wielu najbardziej niezwykłe i jedyne w swoim rodzaju miasto na świecie, może być postrzegane w typie bohatera na wielu poziomach. Jeden z nich odnosić się będzie do honorowego tytułu, jaki mu nadano w uznaniu heroizmu, którym wykazali się mieszkańcy miasta podczas II wojny światowej, drugi zaś do postrzegania Petersburga w kategoriach bohatera literackiego. Zgodnie z koncepcją petersburskiego tekstu literatury rosyjskiej autorstwa W. Toporowa, jedynie Petersburg zasługuje na miano miasta posiadającego własny, ucieleśniony w literaturze tekst pisany przez wielu autorów. Badania nad współczesnym wariantem tekstu petersburskiego zostały jednak przez czołowego przedstawiciela tartusko-moskiewskiej szkoły semiotyki niejako na wstępie ograniczone do dzieł literackich mających związek z miastem Petersburgiem, od kanonicznych utworów „petersburskich” A. Puszkina i N. Gogola poczynając, a uznając A. Błoka i K. Waginowa za pisarzy zamykających ten temat. Od tego czasu moglibyśmy mieć jedynie do czynienia ze zjawiskiem tzw. „tekstu leningradzkiego”. Jednakże, poddając analizie liczne przykłady składające się na „korpus petersburski” można dojść do wniosku, że teorię Toporowa należy poddać pewnej rewizji, tak aby współgrała z najnowszą rosyjską prozą. Współcześni autorzy nie tylko manifestują głęboką fascynację miastem, ale też wyrażają dlań podziw, wprost odwołują się do jego historii, eksponują sentyment do miejskich mitów, legend i tradycji, rozwijają wątki związane z jego położeniem geograficznym i towarzyszącym mu warunkom klimatycznym, dają wyraz emocjonalnemu przywiązaniu do małej ojczyzny, albo wskazują na ścisłe związki z petersburskim dziedzictwem literackim, co z kolei dowodzi niezmiennie literaturocentrycznego charakteru kultury rosyjskiej. Prezentowane studium pokazuje również, że istnieje zauważalny związek między tradycyjnie postrzeganym tekstem petersburskim a prozą najnowszą, co też może być dowodem aktualności koncepcji Toporowa.

Czytaj więcej Następne

Bożena Pindus

Kultura Słowian, Tom XIV, 2018, s. 335-356

https://doi.org/10.4467/25439561KSR.18.016.9662
Początek wieku dziewiętnastego w Rosji charakteryzował się prawem szczególnie bezwzględnym wobec przestępców i osób, które w jakikolwiek sposób sprzeniewierzyły się władzy państwowej. Ciężkie więzienia, zesłania i surowe warunki traktowania aresztantów wpisane były na stałe w obraz systemu kar za konflikt z prawem. Pojawienie się w roku 1806 w Moskwie niemieckiego lekarza Friedricha Haassa, który jako jeden z pierwszych wezwał do miłosiernego traktowania skazańców, stało się zwrotnym punktem w podejściu do zesłańców i przestępców w carskiej Rosji. Niniejszy artykuł przypomina postać heroicznego doktora, który głosząc dewizę „Spieszcie się czynić dobro”, sprzeciwiał się bezdusznym rosyjskim urzędnikom, przeznaczał własne pieniądze na wcielanie w życie reformy więziennictwa, wysyłał pisma piętnujące istniejący system do najwyższych władz rosyjskich, w tym do cara. Wytrwałość, skuteczność działania, poświęcenie dla najsłabszych i pokrzywdzonych oraz bezinteresowność Haassa imponowały ego otoczeniu, dla którego postawa doktora była przykładem prawdziwie chrześcijańskiego
podejścia do kwestii współczucia, poświęcenia i sprawiedliwości. Zasługi Friedricha Haassa zapewniły mu trwałe miejsce nie tylko w historii rosyjskiej medycyny, ale także w literaturze pięknej w Rosji. Kościół katolicki ogłosił go w 2018 roku błogosławionym. 
Czytaj więcej Następne