The article outlines the eighth phase of the development of the journal Studia Historiae Scientiarum (previous name Prace Komisji Historii Nauki PAU / Proceedings of the PAU Commission on the History of Science).

Information is provided on the following matters: the journal’s evaluation by the “ICI Master Journal List 2019” (released at the end of 2020), by the Ministry of Education and Science of the Polish Republic (released on February 9 / 18, 2021), by Scopus (released on 6 April 2021), and by the SCImago Journal Rankings 2020 (released on May 17, 2021; unfortunately, the journal data in Scimago website are inconsistent with the Scopus data, e.g. most of the 2020 volume’s citable texts that are indexed in Scopus have been omitted).

Additionally, the number of foreign authors and reviewers of the current volume of the journal is quoted.

From volume 21 (2022), the journal Studia Historiae Scientiarum will implement additional organizational solutions: a CC BY license for the texts of articles (retaining the possibility of other licenses for illustrations), the CrossMark service and the publishing option, the so-called FirstView Articles.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Naszkicowano ósmy etap rozwijania czasopisma Studia Historiae Scientiarum (wcześniejsza nazwa Prace Komisji Historii Nauki PAU).

Podano m.in. informacje o ewaluacji czasopisma w „ICI Master Journal List 2019” (koniec 2020 r.), przez MEiN (9 lutego / 18 lutego 2021 r.), w Scopus (6 kwietnia 2021 r.) oraz w SCImago Journal Rankings 2020 (17 maja 2021 r.; dane dotyczące czasopisma są niezgodne ze stanem faktycznym:

pominięto większość cytowalnych tekstów tomu z 2020 r., które są indeksowane w Scopus) oraz liczbie zagranicznych autorów i recenzentów bieżącego tomu czasopisma.

Od tomu 21(2022) czasopismo Studia Historiae Scientiarum wdroży dodatkowe rozwiązania organizacyjne: licencję CC BY dla tekstów artykułów (zachowując możliwość innych licencji dla ilustracji), usługę CrossMark oraz opcję wydawniczą, tzw. „Artykuły FirstView”.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Artykuł opisuje debatę polskich uczonych na temat celów i zakresu badań antropologii. Wpływ na jej przebieg i rozbieżność konkluzji miało szereg czynników. Druga połowa XIX wieku to okres początkowy w kształtowaniu się tej dyscypliny badawczej. Pierwsi antropolodzy byli lekarzami, dlatego też podnoszono znaczenie badań nad fizycznością człowieka jako gatunku i jego podziałem na rasy. Jednocześnie jednak widziano potrzebę łącznego ujmowania związków biologii z ludzką kulturą i z życiem społecznym. Temu służyć miały nauki uznawane za pomocnicze wobec antropologii fizycznej: historia, etnografia, etnologia, socjologia, językoznawstwo i archeologia. Recepcja nauki zachodniej nie przynosiła gotowych wzorców. Na jej gruncie funkcjonowało bowiem jednocześnie wiele ujęć ukształtowanych przez niezależne od siebie narodowe tradycje. Ponadto rozdział nauk o człowieku na odrębne dyscypliny jeszcze się nie dokonał. Stąd też spotykamy synonimiczność terminów takich jak antropologia, etnologia i etnografia.

Polskie piśmiennictwo naukowe i popularnonaukowe, stanowiące podstawę źródłową niniejszego artykułu, odegrało znaczącą rolę w pogłębieniu dyskursu wokół kształtujących się nauk o człowieku. Wprowadziło problematykę antropologiczną i zainteresowało nią szeroki krąg czytelników. Bez samodzielnych badań oraz recepcji nauki obcej, dokonujących się w dobie zaborów, nie byłby możliwy rozwój nauk o człowieku po 1918 roku w wolnej Rzeczypospolitej.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

W artykule poddano analizie najwcześniejszy okres kształtowania się nowoczesnych nauk o człowieku, jego naturze, genezie oraz zróżnicowaniu fizycznym i kulturowym w refleksji polskiej. Ten kilkuetapowy proces rozpoczął się w momencie, gdy pod wpływem idei europejskiego oświecenia i rozwoju nauk przyrodniczych wzrosło zainteresowanie człowiekiem z nowej perspektywy, wolnej od religijnego determinizmu.

Pionierskie poszukiwania świeckiego ujęcia łączyły kreacjonizm i tradycję biblijną z racjonalnym podejściem opartym na osiągnięciach z zakresu historii naturalnej, językoznawstwa, filozofii, historii i krytyki biblijnej.

W kolejnym etapie historia naturalna była już odrębną nauką z doprecyzowanym zakresem badań obejmującym, obok mineralogii i botaniki, zoologię, w tym naukę o człowieku ujmowaną z perspektywy biologicznej. Pierwsze i nieliczne opinie o antropologii opisywały ją jako naukę dopiero wyodrębniającą się z historii naturalnej, badającą człowieka zarówno w aspekcie fizycznym, jak i moralnym.

Po 1831 r. nauki o człowieku kształtowały się w odmiennych realiach, gdy ośrodki naukowe, z przodującym w zakresie historii naturalnej Uniwersytetem Wileńskim, uległy likwidacji. Pod wpływem idei romantycznych propagowano pogląd o wyższości więzi umysłowych nad fizycznymi, zespolenia duchowego nad pokrewieństwem krwi, kultury nad biologią.

Akcent w rozważaniach o człowieku przeniesiono z dominującej pod koniec XVIII i na początku XIX w. historii naturalnej na kwestie związane z umysłowością i kulturą. Rozwój wiedzy przyrodoznawczej, ale i humanistyki doprowadził do wyodrębnienia się nowych kierunków i obszarów badań, które wcześniej wchodziły w zakres historii naturalnej i historii. Oceniano, że badania nad człowiekiem wymagają łączenia rozmaitych metod, współpracy uczonych wielu nauk, ale bez utraty ich odrębności. Ten pionierski okres trwał do początku lat 60. XIX w., gdy antropologia stała się na ziemiach polskich dyscypliną akademicką.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Celem artykułu jest pokazanie wyjątkowych zasług polskich literaturoznawców związanych ze Lwowem w badaniach romantyzmu na tle osiągnięć uczonych z innych polskich uniwersytetów. Analizowany problem obejmuje okres do roku 1939, ponieważ dotąd funkcjonował we Lwowie polski uniwersytet. Zainteresowanie rodzimym romantyzmem, zwłaszcza trójcą wieszczów: Adamem Mickiewiczem, Juliuszem Słowackim i Zygmuntem Krasińskim, dominowało w pracach naukowych filologów epoki pozytywizmu, Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego. Porównanie dorobku Lwowa z „resztą Polski” obejmuje monografie największych pisarzy i ich ocenę, rozprawy i artykuły oraz stosowaną w badaniach metodologię. W czasach zaborów (do 1918 r.) poloniści lwowscy konkurowali głównie z krakowskimi (UJ) i kilkoma z Warszawy. W Krakowie powstało najwięcej monografii trzech wieszczów, ale to we Lwowie Juliusz Kleiner napisał najlepszą (o Krasińskim). Filolodzy krakowscy stosowali przestarzałą metodologię (oceniali literaturę ze względu na poglądy ideologiczne pisarzy, nie interpretowali samych dzieł). We Lwowie badano głównie teksty utworów literackich, ich wartość artystyczną. Przed rokiem 1914 Juliusz Kleiner stworzył nowoczesną metodologię (dzieło literackie w centrum zainteresowań). Sformułował też pojęcie epoki romantyzmu, które przyswoili potem inni uczeni. Poglądy Kleinera stały się podstawą w badaniach literatury w dwudziestoleciu międzywojennym.

W wolnej Polsce w latach 1919–1939 działało sześć uniwersytetów: we Lwowie, Krakowie, Warszawie, Wilnie, Lublinie i Poznaniu. Polonistyka we Lwowie przeżywała wtedy okres największej świetności. To kolejne zasługi wybitnego Juliusza Kleinera, uznawane za najlepsze w Polsce i ponadczasowe: dwie ogromne monografie – Słowackiego i Mickiewicza, znakomicie opracowane Dzieła wszystkie Słowackiego (większość tomów), historia literatury polskiej po polsku i niemiecku i inne. We Lwowie pracował Eugeniusz Kucharski – najlepszy w Polsce znawca Aleksandra Fredry; Konstanty Wojciechowski i Zygmunt Szweykowski – najwybitniejsi specjaliści od polskiej powieści. We Lwowie działało od 1886 r. Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza (w innych miastach po roku 1919 jego filie). Tam też ukazywał się „Pamiętnik Literacki” – najbardziej zasłużone czasopismo badaczy literatury. W porównaniu z pozostałymi miastami we Lwowie najliczniejsza grupa uczonych badała polski romantyzm i poświęciła mu najwięcej publikacji.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Chemik Tadeusz Estreicher, uczeń prof. Karola Olszewskiego, zajmował się głównie kriogeniką, jego działalność obejmowała również wiele innych dziedzin nauki, kultury i sztuki. Swój czas poświęcał on też na działalność społeczną, szczególnie w czasie pobytu i pracy na uniwersytecie w szwajcarskim Fryburgu.

Po odzyskaniu niepodległości prof. Tadeusz Estreicher wrócił do kraju i rozpoczął pracę organizacyjną i naukową. Związany był z Wydziałem Filozoficznym (Katedra Chemii), Oddziałem Farmaceutycznym UJ i krakowską Akademią Sztuk Pięknych.

W 1939 r. został aresztowany w trakcie Sonderaktion Krakau i przebywał w obozie w Sachsenhausen. Po powrocie do Krakowa brał udział w tajnym nauczaniu, a po zakończeniu wojny powrócił do pracy w I Zakładzie Chemicznym Collegium Chemicum przy ul. Olszewskiego 2.

Po jego śmierci, w nekrologu, jaki ukazał się w czasopiśmie Nature, John Read napisał: „Będąc przede wszystkim chemikiem, Estreicher był wielkim erudytą i miał wiele różnorodnych zainteresowań. Ten wybitny uczony mógłby przyjąć za swoje motto: Homo sum humani: nihil a me alienum puto.”

Celem artykułu jest przypomnienie postaci Tadeusza Estreichera i uzupełnienie jego biografii o nowe wątki dotyczące jego zainteresowań sztuką i kontaktów ze środowiskiem artystycznym Krakowa.

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

Władysław Szafer jako paleobotanik

Władysław Szafer (1886–1970) był jednym z najwybitniejszych polskich botaników pierwszej połowy XX w. Jednym z jego głównych obszarów zainteresowań była paleobotanika. Uprawiał ją ponad 60 lat. Początkowo badał flory czwartorzędowe (plejstocen i holocen). Od końca lat trzydziestych XX w. poszerzył swe zainteresowania na flory trzeciorzędowe (neogeńskie). Opublikował co najmniej 80 różnego rodzaju prac związanych z paleobotaniką. Sporo z nich nadal ma wartość naukową, a nie tylko historyczną. Równie długotrwała, różnorodna i ważna, szczególnie dla nauki w Polsce, była jego działalność w zakresie paleobotaniki na polu organizacyjnym, dydaktycznym i redakcyjnym. Z pewnością dzięki swojej aktywności przyczynił się do szybkiego rozwoju paleobotaniki w Polsce, zarówno w aspekcie badań, jak i w zakresie kadry paleobotaników. Celem niniejszego artykułu jest podsumowanie rezultatów paleobotanicznej działalności Władysława Szafera z perspektywy 50 lat, które upłynęły od jego śmierci.

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie mniej znanych faktów życia Czesława Białobrzeskiego z okresu przed opuszczeniem przez niego Kijowa w roku 1919 oraz jego zapoznanych prac z tego okresu. Szczególny nacisk położono na detale biograficzne, niektóre aspekty powstawania najbardziej znanej pracy oraz jego działalność popularyzatorską i jego zainteresowania filozoficzne, zwłaszcza dotyczące fenomenu nauki i wpływu francuskiego konwencjonalizmu.

Okazuje się, że już w pracach takich jak „Rzeczywistość w ujęciu przyrodoznawstwa” czy „Zasada względności i niektóre jej zastosowania” Białobrzeski jawi się jako przyrodnik bardzo dobrze zorientowany w tematyce filozoficznej związanej z naukami. Interesujące są także kulisy powstwania najbardziej znanej pracy Białobrzeskiego, „Sur l’équilibre thermodynamique d’une sphère gazeuse libre”, które wyłaniają się z jego korespondencji z Władysławem Natansonem.

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

Szkoła historyczna Mychajły Hruszewskiego we Lwowie: geneza i rozwój, struktura, twórcy

Niniejszy artykuł dotyczy genezy i funkcjonowania w nauce – lwowskiej szkoły historycznej M. Hruszewskiego. Dowiedziono w nim, że twórcy Katedry Historii Świata ze szczególnym uwzględnieniem historii Europy Wschodniej (Ołeksandr Barvinsky, Vołodymyr Antonovych i Ołeksandr Konysky) oraz sam Hruszewski mieli szerszy plan stworzenia historycznej szkoły badań ukraińskich na Uniwersytecie Lwowskim. Koncepcję tę w dużej mierze zrealizowali.

Szkoła ta powstawała dwuetapowo, w dwóch miejscach. Jej działalność związana była z seminarium historycznym Uniwersytetu Lwowskiego oraz Sekcją Historyczno-Filozoficzną Towarzystwa Naukowego im. Szewczenki (NTSz). Umożliwiło to na pierwszym etapie (na Uniwersytecie Lwowskim) wyłonienie twórczej młodzieży i wprowadzenie jej do pracy naukowej, a na drugim (w ramach Sekcji Historyczno-Filozoficznej NTSz) kształcenie i formowanie nowej kadry ukraińskiej humanistyki.

Skład osobowy szkoły Hruszewskiego został ustalony na podstawie kilku łącznych kryteriów (udział w seminarium naukowym, praca w sekcjach i komisjach NTSz, dojrzałość naukowa itp.). Ustalono, że liczyła ona 20 młodych historyków. Wśród nich znalazła się jedna kobieta.

Galicyjski ośrodek studiów ukraińskich Hruszewskiego został scharakteryzowany jako uniwersalna szkoła naukowa typu przywódczego, polegająca na uznaniu pozycji mistrza i wyznaczonych przez niego celów. Koncentrowały się one na zadaniach dydaktycznych z jednoczesnym tworzeniem nowej ukraińskiej ideologii historycznej. Lwowska szkoła historyczna była bez wątpienia najważniejszym fenomenem humanistycznym w nauce ukraińskiej, zarówno pod względem skuteczności, jak i czasowego zasięgu wpływów. Jej pojawienie się oznaczało wejście ukraińskiej nauki na nowy poziom profesjonalizacji.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Etapy rozwoju, ulepszania i stosowania sprzętu do spawania w kosmosie, tworzonego z udziałem ukraińskich naukowców

Artykuł poświęcono analizie historycznej rozwoju i doskonalenia sprzętu elektrotechnicznego, który tworzono i stosowano w ZSRR do prowadzenia prac nad spawaniem i pokrewnymi technologiami w kosmosie w okresie od lat 60. do 90. Ubiegłego wieku oraz ocenie wkładu ukraińskich naukowców w tej dziedzinie.

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

O pochodzeniu gatunków Darwina w Rosji i ZSRR: niektóre aspekty tłumaczenia i publikacji

 Tłumaczenie głównej i najbardziej znanej książki Ch. Darwina O pochodzeniu gatunków miała wielkie znaczenie dla recepcji i rozwoju jego teorii ewolucji w Rosji, a później w ZSRR, i to z wielu powodów. Szczegółowo przeanalizowano historię publikacji książki w języku rosyjskim w carskiej Rosji i Związku Radzieckim.

Pierwszego rosyjskiego tłumaczenia O pochodzeniu gatunków dokonał Siergiej A. Rachinsky w 1864 r. Do 1917 r. O powstawaniu gatunków ukazało się ponad dziesięć razy, w tym w pracach zebranych Darwina. Wydanie z lat 1907–1909 z Timiryazevem jako redaktorem miało najlepszą jakość tłumaczenia i redakcji naukowej. To tłumaczenie było używane we wszystkich kolejnych wydaniach sowieckich i poradzieckich. W sumie w czasach radzieckich O pochodzeniu gatunków ukazało się siedem razy i trzy razy jako część dzieł zebranych Darwina.

Od 1940 do 1987 roku, w wyniku dominacji Łysenkizmu w biologii radzieckiej, nie publikowano w ZSSR O pochodzeniu gatunków. W okresie poradzieckim książka ukazała się tylko dwa razy i wydarzyło się to już w XXI wieku. Mała liczba wydań głównej książki Darwina w czasach poradzieckich jest jedną z konsekwencji dyskredytacji teorii ewolucji w środkach masowego przekazu i przez rosyjski Kościół prawosławny, a także powstania neołysenkizmu.

Ogólny nakład dziewięciu przedrewolucyjnych wydań O pochodzeniu gatunków wynosił około 30 000–35 000 egzemplarzy. Tylko cztery wydania, które ukazały się w ZSRR w latach 1926–1937, osiągnęły łączny nakład 79 200 egzemplarzy. Dwa poradzieckie wydania, które ukazały się w 2001 i 2003, miały już nakład zaledwie 1000 egzemplarzy. Kolejne edycje w każdym okresie rosyjskiej historii były więc swoistą odpowiedzią na naukowe, polityczne i społeczne wymagania rosyjskiego społeczeństwa i państwa rosyjskiego.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Nikołaj Nikołajewicz Łuzin na skrzyżowaniu dramatycznych wydarzeń w historii Europy pierwszej połowy XX wieku

Życie Mikołaja Nikołajewicza Łuzina (1883–1950) i twórczość wybitnego rosyjskiego matematyka, członka Akademii Nauk ZSRR i zagranicznego członka Polskiej Akademii Umiejętności, przypadają na bardzo trudny okres w historii Rosji: dwie wojny światowe, rewolucja 1917 w Rosji, dojście do władzy bolszewików, wojna domowa 1917–1922, wreszcie budowa nowego typu państwa – Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, obejmująca kolektywizację w rolnictwie i industrializację przemysłu, czemu towarzyszył masowy terror, który bez wyjątku dotknął wszystkie warstwy społeczeństwa radzieckiego. Na tle tych dramatycznych wydarzeń przebiegał proces powstawania i rozkwitu naukowca Łuzina, twórcy jednej z głównych szkół matematycznych XX wieku – moskiewskiej szkoły teorii funkcji, która stała się jednym z kamieni węgielnych radzieckiej szkoły matematycznej. Twórczość Łuzina można podzielić na dwa okresy: pierwszy obejmuje zagadnienia dotyczące metrycznej teorii funkcji, których kulminacją jest jego słynna rozprawa Całka i szeregi trygonometryczne (1915), a drugi, poświęcony głównie rozwojowi problemów wynikających z teorii zbiorów analitycznych. Ideą leżącą u podstaw badań Łuzina był problem struktury kontinuum arytmetycznego, który stał się nadrzędnym zadaniem jego pracy.

Przeznaczenie sprzyjało mistrzowi: złożone zwroty historii, w które był wplątany, nie przeszkadzały, a czasem nawet sprzyjały pomyślnemu rozwojowi jego badań. I nawet katastrofa, która wybuchła w 1936 roku – „przypadek akademika Łuzina” – zakończyła się dla niego pomyślnie.

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

Kopernik, styl jego łaciny i komentarze do Commentariolus

Metodologia krytyki historycznej albo wyższej krytyki i stylometrii/stylochronometrii, znana z bibliologii i literaturoznawstwa, jest zastosowana do badania pism Mikołaja Kopernika. W szczególności jego wczesne dzieło Commentariolus porównuje się na poziomie języka łacińskiego z późniejszymi: jego własnymi (Meditata, List przeciwko Wernerowi i De revolutionibus) oraz innych autorów. Zidentyfikowano w tych pracach szereg uderzających różnic stylistycznych, które zinterpretowano w świetle stylometrii/stylochronometrii, krytyki historycznej oraz historii badań Kopernikowskich. Przeprowadzone badanie pozwoliło na wyciągnięcie prawdopodobnych wniosków na temat „Sitz im Leben” (kontekstu historycznego) i datowania Commentariolus.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Władysław Natanson i Alfred Landé, a prawo Plancka, statystyka Boltzmanna-Plancka-Natansona oraz statystyka Bosego

Artykuł opisuje kontekst i treść przeoczonej dotąd przez historyków fizyki korespondencji z listopada 1925 roku na temat prawa Plancka i statystyki Bosego pomiędzy Władysławem Natansonem, a Alfredem Landé i konsekwencje tej korespondencji.

W artykule publikowane są po raz pierwszy transkrypcje dwóch oryginalnych listów w języku niemieckim i ich tłumaczenia na język angielski.

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

Artykuł opisuje kontekst i treść przeoczonej dotąd przez historyków fizyki korespondencji z listopada 1925 roku na temat prawa Plancka i statystyki Bosego pomiędzy Władysławem Natansonem, a Alfredem Landé i konsekwencje tej korespondencji.

W artykule publikowane są po raz pierwszy transkrypcje dwóch oryginalnych listów w języku niemieckim i ich tłumaczenia na język angielski.

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

Polscy przyrodnicy: Konstanty Jelski (1837–1896), Jan Sztolcman (1854–1928) oraz Jan Kalinowski (1857–1941) działali w Peru w drugiej połowie XIX oraz na początku XX wieku. Jelski przebywał w Peru w latach 1869–1879, Sztolcman dwukrotnie w latach 1875–1881 i 1882–1884, Kalinowski zaś przybył w 1889 roku i pozostał w tym kraju aż do śmierci.

Ich pobyt miał na celu zebranie bogatej, mało znanej fauny, głównie ptaków, a prace tych przyrodników były sponsorowane przez rodzinę Branickich. Zebrane okazy fauny były przesyłane do Warszawskiego Gabinetu Zoologicznego zarządzanego przez W. Taczanowskiego oraz do prywatnego muzeum Branickich przy Frascati. Materiały zebrane przez polskich przyrodników wzbogaciły zbiory wielu instytucji naukowych w Polsce, również tych zagranicznych. Okazy fauny były podstawą do opisu wielu nowych gatunków nieznanych nauce.

Nazwiska polskich przyrodników są znane do dziś specjalistom od fauny i flory neotropikalnej. Pojawiają się często w nazwach nowych gatunków opisanych na podstawie odkrytych przez nich okazów.

Przesłane z Peru zbiory uczyniły Warszawski Gabinet Zoologiczny ośrodkiem badań neotropikalnej awifauny na światowym poziomie, a kolekcja ta była konsultowana przez specjalistów z całej Europy. Ptaki z Peru stanowiły podstawę opracowania monografii Ornithologie du Pérou W. Taczanowskiego.

Kolekcje oraz obserwacje Jelskiego i Sztolcmana wniosły znaczący wkład w przygotowanie dzieła A. Raimondiego El Peru. Sztolcman opublikował dwutomowe dzieło Peru. Wspomnienia z podróży z mapą stanowiące ważny wkład Polski w poznawanie tego kraju. Ptaki i ssaki zebrane przez Kalinowskiego w Peru wzbogaciły kolekcje muzeów w Limie, Waszyngtonie, Londynie, Warszawie.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Józef Warszewicz (1812–1866) i taksonomiczna historia Warszewiczia coccinea (Vahl) Klotzsch

Józef Warszewicz (1812–1866) – podróżnik i przyrodnik, główny ogrodnik (inspektor) Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, był jednym z pierwszych zbieraczy roślin w tropikalnych regionach Ameryki Środkowej i Południowej. Ze swoich podróży (1844–1850, 1850–1853) przysłał i przywiózł do Europy setki nieznanych wcześniej roślin, w tym przede wszystkim storczyków i przedstawicieli innych rodzin. 

Jednym z przywiezionych gatunków była Warszewiczia coccinea (w języku angielskim red warszewiczia, w języku polskim warszewiczia czerwona), opisana przez Johanna F. Klotzscha i nazwana na cześć zbieracza. Jest to niewielkie drzewo lub krzew o dużych, czerwonych kwiatostanach, rosnące dziko w amerykańskich tropikach i często uprawiane jako ozdobne. Odgrywa ono znaczącą rolę w kulturze wyspiarskiego kraju Trynidad i Tobago w archipelagu Małych Antyli, gdzie uznane jest za „roślinę narodową”.

Celem artykułu jest naświetlenie jednego z rozdziałów historii systematyki (taksonomii) związanego z Józefem Warszewiczem oraz roślinami opisanymi na podstawie jego zbiorów, zwłaszcza z warszewiczią czerwoną.

Wiele tzw. „gatunków Warszewicza” przetrwało w taksonomii do dnia dzisiejszego. Jego unikatowa kolekcja przechowywana jest w Zielniku Uniwersytetu Jagiellońskiego – Herbarium Universitatis Cracoviensis – KRA. Znajdują się tutaj m.in. ważne dla systematyki lektotypy (okazy modelowe) gatunku Warszewiczia pulcherrima (=W. coccinea).

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

Recenzje książek z zakresu historii wiedzy

Jako jedna z wspólnych praktyk akademickich, recenzowanie akademickie jest istotnym gatunkiem literackim, w którym kultywowane są cnoty epistemiczne.

W naszym artykule omawiamy recenzje jako formę zinstytucjonalizowanej krytyki, którą historycy mogą wykorzystać do prześledzenia zmieniających się cnót epistemicznych w naukach humanistycznych, analogicznie do klasycznej pracy Lorraine Daston i Petera Galisona Objectivity, gdzie atlasy (zawierające zbiory map, wykresów, ilustracji) są używane do omawiania zmieniających się cnót epistemicznych w naukach ścisłych, przyrodniczych i w medycynie.

Opierając się na teorii cnót Arystotelesa i jej neoarystoteliańskiej interpretacji w drugiej połowie XX w., jak również ich zastosowaniu na polu historii i filozofii nauki początku XXI w., proponujemy generalne ramy koncepcyjne do analizy recenzji w ich wymiarze historycznym (a także innych wspólnych praktyk akademickich). Poza tym twierdzimy, że recenzje należy analizować w historycznym kontekście społecznym, politycznym, kulturowym oraz medialnym, aby nie wpaść w pułapkę zakładania autonomicznej, odłączonej od społeczeństwa wspólnoty naukowej.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Wiedza, formacja społeczna i recenzje książek: Literarisches Centralblatt jako arena i miejsce spotkań

Recenzje książek pełnią wiele funkcji. Służą nie tylko do oceny wartości poszczególnych książek, ale także przyczyniają się do tworzenia i utrzymywania społeczności naukowych.

Artykuł ten, opierając się na dziewiętnastowiecznych recenzjach książek, przedstawia trzy ich cechy, które przyczyniły się do samookreślenia się społeczności naukowych: ocena książek, ocena autorów oraz stosowanie pozytywnych i negatywnych strategii uprzejmości w zwracaniu się do poszczególnych autorów a także szerszej publiczności.

Analiza będzie oparta na recenzjach książek niemieckiego semitysty Theodora Nöldeke i eksperymentalnego psychologa Wilhelma Wundta w Literarisches Centralblatt z lat 70. XVIII w. W swoich recenzjach książek autorzy zarówno krytykowali, jak i chwalili swoich rówieśników, którzy zamieniali czasopisma przeglądowe, takie jak Centralblatt, na arenę polemicznych debat, a także miejsce spotkań dla podobnie myślących naukowców.

Mówiąc ściślej, recenzje książek posłużyły do przekazania standardów doskonałości naukowej, oczekiwań co do charakteru i umiejętności naukowców oraz uznania przez nich wartości dalszego istnienia celów i zainteresowań podzielanych przez dużą grupę osób wykształconych i zatrudnionych uczonych. Przyczyniając się do tworzenia i utrzymywania naukowych grup rówieśniczych o wspólnych wartościach, recenzje książek również wzmocniły linię podziału między badaczami akademickimi a laikami w swoich dziedzinach.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Konstruowanie osobowości przyrodnika – niemieckie recenzje książek na temat galwanizmu

Ważnym gatunkiem w czasopismach niemieckich z końca XVIII wieku były recenzje książek naukowych. W większości anonimowi recenzenci uważali się za głosy środowiska naukowego, oceniając na jego rzecz jakość nowych publikacji. Jednak, jak pokazuje ten artykuł, niektórzy recenzenci dążyli do czegoś więcej niż tylko oceniania treści książek. Recenzenci monografii o galwanizmie Christiana Heinricha Pfaffa, Alexandra von Humboldta i Johanna Wilhelma Rittera, opublikowanych w latach 1796–1805, posługiwali  się językiem epistemicznych cnót i wad, aby przedstawić swoim czytelnikom idealną osobowość przyrodnika, mającą wspierać rozwój empiryczny nauki.

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

Cnoty akademickie w dyskusji publicznej: Adam Schaff i kampania przeciwko szkole lwowsko-warszawskiej w powojennej Polsce

Artykuł dotyczy kampanii ideologicznej prowadzonej przez Adama Schaffa, zorganizowanej w powojennej Polsce na fali stalinizacji. Próbując dostosować radziecki „model” dyskusji publicznej do polskiego środowiska akademickiego, Schaff chciał „nauczyć” przedstawicieli lwowsko-warszawskiej szkoły logiki, jak prowadzić debatę naukową. Pisząc krytyczne recenzje prac polskich logików, grupa Schaffa, w skład której wchodzili młodzi naukowcy z Instytutu Kształcenia Kadr Naukowych, próbowała zmusić swoich przeciwników do zmiany podstawowych zasad praktyki akademickiej w nowych warunkach. Niemniej jednak projekt Schaffa nie powiódł się, ponieważ, w przeciwieństwie do sowieckich uczonych, uczestnicy dyskusji odnosili się do różnych cnót akademickich, które uniemożliwiały adaptację „radzieckiego modelu” dyskusji publicznej.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Analiza recenzji w dwóch czasopismach z historii nauki

W artykule przeanalizowano rolę recenzji książek w dyscyplinie historia nauki, porównując ich występowanie w dwóch czasopismach, Isis, flagowym czasopiśmie dyscypliny założonej w 1913 r., oraz Journal for the History of Astronomy, założonym w 1970 r. służącego nowo powstającej, wyspecjalizowanej poddziedzinie w ramach szerszej dyscypliny.

Nasza analiza recenzji opublikowanych w wybranych wycinkach czasu wskazuje na różne normy i praktyki recenzowania w obu czasopismach. Pomimo ważnych zmian, jakie dokonały się w ciągu ostatniego stulecia w konceptualizacji historii nauki i jej metodach badawczych, praktyki recenzowania w Isis pozostawały z biegiem czasu niezwykle spójne, a recenzenci generalnie bronili ustalonego zestawu norm dotyczących „dobrej” nauki. Więcej zmian pojawia się w recenzjach czasopisma Journal for the History of Astronomy, gdy uległa zmianie jego publiczność od mieszanki laików: pracujących astronomów i historyków do wyspecjalizowanej grupy zawodowych historyków astronomii. Wraz z tymi zmianami czytelnictwa zmieniały się normy naukowe, odzwierciedlone w recenzjach.

Dochodzimy do wniosku, że recenzje książek stanowią bogate źródła do analizy ewolucji dyscyplin i norm naukowych.

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

Przypadek „wrony ubranej w cudze pióra”: Debata historyków Kościoła na temat plagiatu na Węgrzech w XIX wieku

Artykuł przedstawia gorącą debatę na temat plagiatu, jaka toczyła się między historiografami Kościoła katolickiego w prasie na Węgrzech w 1841 r. Było to tylko jedno szczególne wydarzenie, w którym uczestniczyło niewielu uczestników, ale ten przypadek jest okazją do zbadania rozwoju podejścia nauk historycznych do zagadnienia plagiatu i uwarunkowań historiografii w Europie Środkowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem historii Kościoła, i porównania ich z uwarunkowaniami panującymi w krajach Europy Zachodniej.

Do interpretacji debaty na temat plagiatu zastosowany zostanie „model sądowy”, ponieważ pisma oskarżonego autora, pokrzywdzonego i świadków przypominają nam o uczestnikach procesu sądowego, w którym do wydania wyroku przez sąd można wskazać okoliczności łagodzące i obciążające, istnieje również przeciwdziałanie; a popełniony czyn rozpatrywany jest także z punktu widzenia praw własności intelektualnej, a także z moralnego i naukowego punktu widzenia.

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

Artykuł dotyczy kluczowych problemów polskich ministerialnych list czasopism naukowych, co zostanie okazane na przykładzie czasopism z historii i historii nauki, idei nowej listy według Pracowni Naukoznawstwa IHN PAN oraz dowartościowania działalności redaktorskiej i recenzyjnej w polskim systemie ewaluacji dokonań naukowych.

Wskazano fundamentalną wadę procedury tworzenia wykazów czasopism naukowych MNiSW (18 grudnia 2019 r.) i MEiN (9 lutego 2021 r. / 18 lutego 2021 r.) – brak nawiązania do osiągnięć naukoznawstwa (powstałego w Polsce w latach 1916–1939 i od tego czasu rozwijanego owocnie na świecie).

Porównano osiągnięcia bibliometryczne 12 najwyżej punktowanych polskich czasopism z historii, które otrzymały po 100 punktów w „Wykazie czasopism MEiN” (9 lutego 2021 r. / 18 lutego 2021 r.), z osiągnięciami bibliometrycznymi 9 najwyżej punktowanych polskich czasopism z subdyscyplin „historia nauki” lub „historia i filozofia nauki”, które choć otrzymały jedynie 40 punktów, nie mają mniejszych dokonań bibliometrycznych niż polskie czasopisma historyczne ocenione na 100 punktów.

Porównano osiągnięcia bibliometryczne 18 polskich czasopism z historii indeksowanych w Scopus. W 2019 i 2020 r. najwyższe wartości wskaźników miało wśród nich czasopismo Studia Historiae Scientiarum.

Na tej podstawie jest zasadne twierdzić, że w przypadku polskich czasopism z dyscypliny „historia” i subdyscyplin „historia nauki” i „historia i filozofia nauki”, ministerialny wykaz czasopism zbudowano w oparciu o nieobiektywne i nietransparentne zasady. Taka krytyczna uwaga odnosi się także do poprzednich wykazów czasopism MNiSW, włącznie z Wykazem z 18 grudnia 2019 r.

Dlatego należy: a) gruntownie poprawić punktacje polskich czasopism z subdyscyplin „historia nauki” i „historia i filozofia nauki” w krótkiej perspektywie czasowej, gdyż utrzymanie takich werdyktów doprowadzi w trakcie ewaluacji polskich jednostek akademickich do nieuzasadnionej merytorycznie deprecjacji dorobku naukowego z zakresu tych subdyscyplin oraz b) wypracować nowy model ewaluacji czasopism w dłuższej perspektywie czasowej.

Mając na względzie dokonania zintegrowanego naukoznawstwa, w szczególności metody myślenia korespondencyjnego i idei (r)ewolucji naukowej Michała Kokowskiego, badań prakseologicznych w duchu Tadeusza Kotarbińskiego, komunikacji naukowej oraz nurtu odpowiedzialnych metryk, przedstawiono nowy model ewaluacji czasopism.

Opisano ideę obiektywnych mierników dokonań czasopisma i kosztów publikowania w nim: miernika osiągnięć czasopisma (MOC)©, miernika kosztowności czasopisma (MKC)© i unormowanego miernika kosztowności czasopisma (UMKC)© oraz przedstawiono zasady tworzenia listy czasopism naukowych według Pracowni Naukoznawstwa IHN PAN©.

Przedstawiono postulat dowartościowania działalności redaktorskiej i recenzyjnej w polskim systemie ewaluacji dokonań naukowych poprzez modyfikację obowiązującego rozporządzenia w sprawie ewaluacji dokonań naukowych.

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

Wpływ architektury i sztuki dekoracyjnej na zdrowie w społeczeństwach muzułmańskich w epoce średniowiecza w oparciu o źródła medyczne

Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie historycznego przeglądu wpływu architektury i sztuki dekoracyjnej na zdrowie i zachowanie zdrowia w społeczeństwach muzułmańskich w średniowieczu.

W oparciu o podstawowe źródła medyczne, artykuł ten przedstawia historyczną interpretację teoretycznego pochodzenia ignorowanego związku między medycyną a architekturą (i sztuką zdobniczą).

Nasze odkrycia wskazują, że niektóre wyniki empiryczne, dotyczące wpływu i aspektów środowiska zbudowanego (przestrzeni architektonicznej) na zdrowie i leczenie – zarówno fizyczne, jak i psychiczne – zostały uwzględnione w źródłach medycznych.

Praktyczne wskazówki z tych źródeł wprowadziły dwa teoretyczne osiągnięcia: 1) wprowadzenie do historycznej wiedzy o zdrowiu środowiskowym i projektowaniu zdrowych miejsc oraz 2) porównawczą analogię środowiska zabudowanego i natury (organizmu) człowieka, która stała się podstawą teoretyczną związku między naukami przyrodniczymi, architekturą i sztuką zdobniczą w wiekach średnich.

Rozważania pokazują, w jakim stopniu architekci i rzemieślnicy, opierając się na naukach i instrukcjach lekarzy, zajmowali się modelami strukturalnego i merytorycznego dostosowania architektury i sztuki dekoracyjnej do organizmu i przyrody.

Article available under CC BY-NC-ND  license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/pl/legalcode   

Matematyka w dwudziestoleciu międzywojennym w Europie Środkowo-Wschodniej. Raport z międzynarodowego projektu badawczego za lata 2018–2020

W artykule zaprezentujemy najważniejsze wyniki międzynarodowego projektu badawczego The impact of WWI on the formation and transformation of the scientific life of the mathematical community, który w latach 2018–2020 był wspierany przez Czech Science Foundation i skupił prace dziesięciu badaczy z pięciu krajów (Czechy, Polska, Słowacja, USA i Ukraina), którzy współpracowali z historykami matematyki i matematykami z innych krajów europejskich. Przedstawimy nasze motywacje związane z powstawianiem projektu, przygotowania metodyczne i doświadczenia zawodowe, które wykorzystały międzynarodowy skład zespołu i jego wieloletnią współpracę, unikatowe doświadczenia i stałą pracę nad źródłami archiwalnymi, jak również dorobek naukowy. Przedstawimy wybór naszych ogólnych kierunków badawczych, pytania badawcze oraz zaprezentujemy główne tematy badawcze projektu. Podamy najważniejsze wyniki prac projektowych (książki, artykuły, wykłady na zaproszenie organizatorów konferencji, prezentacje na krajowych i zagranicznych konferencjach i seminariach oraz targach książki, wystawy, popularyzacje wyników wśród uczniów, nauczycieli, matematyków, historyków nauki i osób interesujących się matematyką i jej historią). Dokonamy analizy przyszłych korzyści, jakie projekt stworzył np. nowe platformy dla kolejnych międzynarodowych badań i współpracy oraz odkrycie nowych, interesujących pytań badawczych, problemów i planów.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Sprawozdanie Komisji Historii Nauki PAU w roku 2020/2021

Omówiona została działalność Komisji Historii Nauki PAU w roku 2020/2021. Przedstawiono spisy: posiedzeń naukowych, konferencji, sesji i seminariów naukowych, nowych członków Komisji oraz nowych publikacji.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode   

Omówiona została działalność Komisji Historii Nauki PAU w roku 2020/2021. Przedstawiono spisy: posiedzeń naukowych, konferencji, sesji i seminariów naukowych, nowych członków Komisji oraz nowych publikacji.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode