Ewolucyjna transformacja czasopisma. Część 5

Ewolucyjna transformacja czasopisma. Część 5

Polscy matematycy i polska matematyka w czasach I wojny światowej. Część I: Galicja (monarchia austro-węgierska)

W niniejszym artykule przedstawiamy różnorodne doświadczenia matematyków polskich (w szerokim sensie), którzy podczas I wojny światowej walczyli o wolność swej ojczyzny lub w trudnych warunkach wojennych zajmowali sie badaniami naukowymi i nauczaniem. Omawiamy nie tylko indywidualne koleje losów, lecz także różnego rodzaju przedsięwzięcia organizacyjne (nauczanie akademickie poza tradycyjnymi instytucjami, polskie towarzystwa naukowe, działalność wydawniczą), aby ukazać kształtowanie się nowoczesnego polskiego środowiska matematycznego.

W części I skupiamy się na matematykach związanych z już istniejącymi polskimi uczelniami wyższymi: z uniwersytetami w Krakowie i we Lwowie oraz Szkołą Politechniczną we Lwowie, w granicach monarchii Austro-Węgierskiej.

In this article we present diverse experiences of Polish mathematicians (in a broad sense) who during World War I fought for freedom of their homeland or conducted their research and teaching in difficult wartime circumstances. We discuss not only individual fates, but also organizational efforts of many kinds (teaching at the academic level outside traditional institutions, Polish scientific societies, publishing activities) in order to illustrate the formation of modern Polish mathematical community.

In Part I we focus on mathematicians affiliated with the existing Polish institutions of higher education: Universities in Lwów in Kraków and the Polytechnical School in Lwów, within the Austro-Hungarian empire.

Rola Zakładu Higieny Uniwersytetu Stefana Batorego w rozwoju i promocji zdrowia publicznego w Wilnie w latach 1922–1939

Cel badań: W okresie międzywojennym system opieki zdrowotnej przeżył dramatyczną transformację. Uważano, że medycyna zapobiegawcza jest nie mniej ważna niż medycyna lecznicza. Ponadto, bez zapobiegania tzw. chorobom społecznym wszystkie późniejsze działania stawały się kosztowniejsze i nieefektywne. Walkę z konsekwencjami zastąpiono środkami ukierunkowanymi na zapobieganie. Zwalczanie chorób społecznych wymagało odpowiedniej strategii państwowej i obszernego zestawu narzędzi. Uniwersyteccy naukowcy też mieli udział w tej walce. Badanie wykazało, że w okresie międzywojennym, na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, wartość – jaką było zapobieganie chorobom – była zrozumiała, a samo leczenie nie było oddzielone od higieny tak wyraźnie, jak to jest dzisiaj. Mechanizmy zapobiegawcze zostały opracowane zarówno przez wielu higienistów, jak i klinicystów. Szeroka wiedza lekarzy pozwoliła im dostrzec nie tylko biomedyczne, ale także społeczne i ekonomiczne aspekty choroby. Higieniści i lekarze zachęcali władze centralne i lokalne do współpracy i koordynacji działań zapobiegających chorobom oraz do edukacji lokalnej ludności.

Postęp nauk medycznych w Europie i na świecie, a także ideologia sowiecka w Europie Wschodniej, odwracały uwagę lekarzy od poszukiwań społecznej etiologii chorób. Leczenie biomedyczne było skuteczniejsze i od tego czasu rozwój badań nad higieną społeczną w Europie Wschodniej, bardzo spowolnił. Higiena społeczna w Związku Radzieckim była bardzo upolityczniona, można ją było interpretować tylko w kategoriach sowieckiego modelu pojęciowego. System opieki zdrowotnej stworzony w Związku Radzieckim został uznany za najlepszy na świecie. Dane statystyk medycznych były ukrywane przed opinią publiczną, ponieważ ich logiczna interpretacja mogła ujawnić społeczne przyczyny choroby i wady obecnego systemu.

Dzisiaj, aby ulepszyć mechanizmy zdrowia publicznego, czasami musimy powracać do podstawowych idei. Warto zastanowić się nad podstawowymi pytaniami – czym jest zdrowie publiczne i jak je osiągnąć. Szerokie podejście do problemu, wrażliwość na pochodzenie społeczne choroby i wytrwałość w walce z nią, wszelkimi możliwymi środkami, mogłaby być wzorem dla dzisiejszych lekarzy. W tamtym czasie nauka o zdrowiu zbliżyła się do idei, że najwyższym celem zapobiegania chorobom jest stworzenie zdrowego środowiska oraz zapewnienie zdrowych warunków do życia i pracy. Chociaż dzisiaj żyjemy w o wiele bezpieczniejszym środowisku niż ludzie w tamtych czasach, zmiany w technologii i stylu życia, mogą powodować nowe zagrożenia. Szerokie podejście lekarzy pozostaje dziś równie ważne, aby zwalczać nie tylko same precedensy, ale także wstępne warunki ich pojawiania się. Celem niniejszego opracowania jest ujawnienie teoretycznych wzorców w zakresie higieny i zdrowia publicznego ustanowionego przez higienistów Zakładu Higieny w Wilnie, a także prób ich zastosowania w praktyce.

Metody: Badanie przeprowadzono poprzez analizę pierwotnych i wtórnych źródeł historii. Zastosowano metodę porównawczą. Wiele danych z Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas (Litewskiego Centralnego Archiwum Państwowego) zostanie opublikowanych po raz pierwszy. Zgodnie z oryginalnymi danymi archiwalnymi przeprowadzono analizę publikacji naukowych Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Stefana Batora, aby ustalić priorytetowe kierunki prowadzonych w tym czasie badań.

Wnioski: Skomplikowane warunki ekonomiczne, brak poparcia ze strony władz lokalnych i centralnej administracji oraz niedoskonałości ustawodawstwa zdrowotnego w tamtym okresie uniemożliwiły pełne wdrożenie strategii higienistycznych wypracowanych w Uniwersytecie Stefana Batorego. Jednakże uważamy, że działania higienistów USB miały znaczący wpływ na rozwój nauki higieny i praktyki lekarskiej na Wileńszczyźnie w okresie międzywojennym (1919–1939).

Objective: During the interwar period, the healthcare system in Europe experienced a dramatic transformation. It was perceived that preventive medicine was no less important than curative medicine. Moreover, without proper prevention of the so-called social diseases, all later therapeutic measures were expensive and ineffective. The former battle against the consequences was replaced by measures targeting the causes. The fight against social diseases involved a state-owned strategy and a broad arsenal of measures. The University’s scholars also took part in this

process. Our study revealed that the significance of the disease prevention in the Faculty of Medicine at the University of Stephen Bathory was well understood. Moreover, the treatment was not segregated from hygiene as strictly as it is today. Many hygienists as well as clinicians contributed to the development of preventive mechanisms. The broad specialization of doctors enabled them to see not only biomedical, but also social and economic aspects of a disease. Hygienists and doctors encouraged cooperation and coordination of their activities with the central and local authorities as well as education of the local population.

The progress of medical science in Europe and the World, as well as the Soviet ideology in Eastern Europe distracted doctors from the search for the etiology of social illness. Biomedical treatment had become much more effective, and the development of social hygiene research in Eastern Europe had experienced stagnation. For ideological reasons the disease etiology in the Soviet bloc could not be associated with social factors. Social hygiene in the Soviet Union was highly politicized; it could only be interpreted in a frame of Soviet models. The healthcare system that had been created in the Soviet Union was named as the best in the world. The actual medical statistics were concealed from the public, since their logical interpretation could reveal the social causes of illnesses and the disadvantages of the soviet system.

Sometimes we must return to basic ideas to improve current public health mechanisms. It is worth reconsidering fundamental questions, i.e. what public health is and how to achieve it. The breadth of the approach of the interwar Vilnius hygienists and doctors, the sensitivity to the social origins of diseases and persistence in combating them by all possible means could serve as an example for today’s doctors. At that time, hygienists approached the idea that the highest goal of prevention was to create a healthy environment, healthy living and working conditions. Although today we live in a much safer environment than those individuals did, new threats are emerging because of changing technology and lifestyle. The broad approach of physicians remains equally important in order not only to combat individual precedents, but also to overcome the preconditions for emerging precedents. Therefore, the purpose of this paper is to reveal the theoretical patterns of hygiene and public health established by the hygienists of the Vilnius Hygiene Department as well as the attempts to apply them in practice.

Methods: The study was conducted by analyzing the primary and secondary historical sources using the comparative method. A lot of data from the Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas (Lithuanian Central State Archives) that had been used in this research were published for the first time. According to the original archival data, an analysis of the scientific publications of the Faculty of Medicine of the University of Stephen Bathory was made to find out the priorities of the research carried out at that time.

Conclusions: The complicated economic conditions, the lack of support from the local and central government as well as the imperfections in health legislation of that time hindered the full implementation of the hygienist strategies of the University of Stephen Bathory. However, the activities of the Department of Hygiene of Stephen Bathory University had a significant impact on the development of hygiene science as well as medical practice in the Vilnius region during the Interwar period (1919–1939).

W artykule zarysowano problematykę wdrażania istotnych dokonań w dziedzinie metalurgii (w tym broni pancernych, fortyfikacji i marynarki) pod kierunkiem prof. dr. h.c. Jana Czochralskiego, które odegrały ważną rolę w rozwoju sił zbrojnych II Rzeczypospolitej.

Równocześnie starano się zauważyć, że powstanie instytutów uzasadniał słaby rozwój hutnictwa metali kolorowych. W wyniku zmian tej niekorzystnej sytuacji opóźnienia w rozwoju myśli technicznej w dziedzinie konstrukcji lotniczych i silników spalinowych ulec miały zmianom, doprowadzając także do zwiększenia potencjału sił zbrojnych.

The article discusses the issues of implementation of important achievements in the field of metallurgy (including armored weapons, fortifications and the navy), under the supervision of prof. Jan Czochralski, who played an important role in the development of the armed forces of the Second Polish Republic.

At the same time, it has been noted that the activities of the institutes were conditioned by the poor development of non-ferrous metallurgy, which contributed to delays in the development of technical thinking in the field of aviation and combustion engines, an important element of the armed forces.

W 1922 r. jezuita ks. Stanisław Bednarski (1896–1942) zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego i rozpoczął studia na kierunku nauki humanistyczne, specjalność historia nowożytna, historia kultury i historia sztuki.

Jednym z jego profesorów był Stanisław Kot. Jezuita uczęszczał także na prowadzone przez niego seminarium z historii kultury. Zapewne wówczas między uczniem i profesorem zawiązały się więzy przyjaźni, które trwały aż do wybuchu II wojny światowej. Profesor znalazł w jezuicie nie tylko bratnią duszę, ale także odkrył w nim zadatki na wybitnego znawcę polskiej kultury i szkolnictwa jezuickiego. Stąd wspierał jego prace naukowe oraz torował mu drogę do gremiów naukowych.

W 1926 r. ks. S. Bednarski otrzymał absolutorium w Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wykonywał różne prace w zakonie, publikował prace naukowe na łamach czasopism naukowych oraz jednocześnie prowadził rozległą kwerendę nad szkolnictwem jezuickim w Polsce, której beneficjentem był również prof. S. Kot.

Rezultaty badań naukowych, prowadzonych w archiwach krajowych i zagranicznych, ks. Bednarski przedstawił w pracy doktorskiej Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce. Studium z dziejów kultury i szkolnictwa polskiego (Wydawnictwo Księży Jezuitów, Kraków 1933), która przyniosła mu nagrodę im. Barczewskiego za najlepsze dzieło historyczne w 1933 r.

Jezuita okazał się lojalnym przyjacielem prof. S. Kota. Odważnie zaangażował się w obronę jego Katedry Historii w Uniwersytecie Jagiellońskim. Wybuch II wojny światowej przerwał naukowe i przyjacielskie kontakty mistrza i ucznia.

Jezuita zginął w niemieckim obozie koncentracyjnym w Dachau k. Monachium. Nie zdążył zrealizować swoich planów naukowych. Jego przedwczesna śmierć stanowi bolesną stratę dla kultury narodowej.

Stanisław Bednarski SJ and prof. Stanisław Kot: pupil and master

On September 15th 1922, a young Jesuit, Father S. Bednarski, enrolled at the Jagiellonian University, Department of Philosophy, Faculty of Humanities, with specialization in modern history, history of culture and history of art. One of his college professors was a well-known historian, Prof. Stanisław Kot.

The Jesuit and Prof. S. Kot shared historical interests and ties of friendship. Prof. S. Kot became the mentor and professor adviser of the Jesuit’s doctoral dissertation, Collapse and rebirth of Jesuit schools in Poland (Kraków, 1933), which on June 15^th1934 was awarded a prize by the PAU General Assembly and was considered the best historical work in 1933.

During his research in archives and libraries in Poland and abroad, the Jesuit had in mind not only his own plans but also his mentor’s interests. The student was loyal to his mentor, who was associated with the anti-Piłsudski faction and politically engaged in activities of the Polish Peasant Party. For this reason, Prof. S. Kot did not enjoy the trust of the state authorities. In 1933, as a result of Jędrzejewicz reform, the Chair of Cultural History headed by him was abolished. Fr. S. Bednarski bravely stood in its defence.

The friendship of the mentor and student’s ended in World War II. Prof. S. Kot survived the War and emigrated, where he remained active in politics, while his student died on July 16, 1942 in the German Nazi concentration camp in Dachau near Munich.

Artykuł dotyczy problemów kadrowych anglistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1945–1952. Autor przedstawia stan osobowy katedry filologii angielskiej, omawia zakres obowiązków pracowników dydaktycznych i problemy, z jakimi zetknęli się w nowej powojennej rzeczywistości. Śmierć pierwszego kierownika katedry, prof. Romana Dyboskiego, i aresztowanie jego następcy, prof. Władysława Tarnawskiego ze Lwowa, sprawiły, że kadra anglistyczna składała się głównie z pomocniczych pracowników naukowych. Pod względem naukowym nie prowadzono zatem żadnych poważnych badań. Mimo wielu problemów lokalowych i logistycznych, kierunek rozwijał się jednak dynamicznie, głównie dzięki ogromnemu napływowi studentów. Dzięki pomocy Fundacji Kościuszkowskiej w Nowym Jorku uzyskano nie tylko kilka tysięcy książek do zbiorów katedry, ale i wsparcie kadrowe. Kilku wybitnych młodych uczonych i studentów wyjechało w tym czasie na studia do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych (m.in. Przemysław Mroczkowski i Alfred Reszkiewicz). W 1952 r. władze doprowadziły do zamknięcia kierunku.

Abstract

This article provides a brief history of the English Department at the Jagiellonian University from 1945 to 1952. It presents the members of the staff and discusses their background and responsibilities as well as problems they faced in the new post-war reality. After the death of Prof. Roman Dyboski, the founder and first Head of the Department, and the arrest of his successor, Prof. Władysław Tarnawski, formerly affiliated with the University of Lvov, the staff were mainly of junior academic ranks, with no involvement in any serious research. Despite that and despite a perennial shortage of space and problems with logistics, the number of students enrolling in the English studies programme would increase each year making the Department grow in size and scope. Thanks to the help of the New York Kosciuszko Foundation, the Department received a collection of several thousands of books, a few young American grantees of the Foundation joined the teaching staff, and some of the outstanding academics and students (e.g. Przemysław Mroczkowski and Alfred Reszkiewicz) obtained funding support to study or conduct research abroad. For ideological reasons, however, Poland’s authorities closed the programme, which ultimately led to the closure of the Department in 1952. 

W listopadzie 2016 r. Instytut Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN obchodził uroczyście 50-lecie swojego istnienia. Przedstawiony został zarys historii kilkunastu lat wcześniejszego istnienia dziesięciu placówek naukowych, z których ostatecznie w 1966 r. powstał Instytut. Pokazano zmagania profesorów Romana Ingardena i Włodzimierza Trzebiatowskiego o utworzenie we Wrocławiu silnego ośrodka fizyki i fizykochemii ciała stałego.

Institute of Low Temperature and Structure Research of Polish Academy of Sciences celebrated its 50th anniversary in November 2016. The paper presents the history of the Institute going backward to the history of other ten scientific institutions from which the Institute was finally founded in 1966. It shows the efforts of Prof. Roman Ingarden and Prof. Włodzimierz Trzebiatowski to establish a powerful center of physics and physico-chemistry of solid state in Wrocław.

Between the World Wars, a robust research community emerged in the nascent discipline of mathematical logic in Warsaw. Logic in Warsaw grew out of overlapping imperial legacies, launched mainly by Polish-speaking scholars who had trained in Habsburg universities and had come during the First World War to the University of Warsaw, an institution controlled until recently by Russia and reconstructed as Polish under the auspices of German occupation. The intellectuals who formed the Warsaw School of Logic embraced a patriotic Polish identity. Competitive nationalist attitudes were common among interwar scientists – a stance historians have called “Olympic internationalism,” in which nationalism and internationalism interacted as complementary rather than conflicting impulses.

One of the School’s leaders, Jan Łukasiewicz, developed a system of notation that he promoted as a universal tool for logical research and communication. A number of his compatriots embraced it, but few logicians outside Poland did; Łukasiewicz’s notation thus inadvertently served as a distinctively national vehicle for his and his colleagues’ output. What he had intended as his most universally applicable invention became instead a respected but provincialized way of writing. Łukasiewicz’s system later spread in an unanticipated form, when postwar computer scientists found aspects of its design practical for working under the specific constraints of machinery; they developed a modified version for programming called “Reverse Polish Notation” (RPN). RPN attained a measure of international currency that Polish notation in logic never had, enjoying a global career in a different discipline outside its namesake country. The ways in which versions of the notation spread, and remained or did not remain “Polish” as they traveled, depended on how readers (whether in mathematical logic or computer science) chose to read it; the production of a nationalized science was inseparable from its international reception.

Logika narodu: Nacjonalizm, logika formalna i międzywojenna Polska

W okresie międzywojennym w rodzącej się dyscyplinie logiki matematycznej w Warszawie wyłoniła się silna społeczność badawcza. Logika w Warszawie wyrosła w wyniku nakładających się na siebie imperialnych spuścizn, dzięki działaniom głównie polskojęzycznych uczonych, którzy kształcili się na uniwersytetach habsburskich i przybyli w czasie I wojny światowej na Uniwersytet Warszawski, instytucję kontrolowaną do niedawna przez Rosję i zrekonstruowaną jako polską pod auspicjami niemieckiego okupanta. Intelektualiści, którzy tworzyli Warszawską Szkołę Logiki, przyjęli patriotyczną polską tożsamość. Konkurencyjne postawy nacjonalistyczne były powszechne wśród naukowców międzywojennych – stanowisko, które historycy nazwali „internacjonalizmem olimpijskim”, w którym nacjonalizm i internacjonalizm oddziaływały jako impulsy raczej wzajemnie się uzupełniające niż sprzeczne.

Jeden z liderów Szkoły, Jan Łukasiewicz, opracował system notacji, który promował jako uniwersalne narzędzie do badań i komunikacji w logice. Wielu jego rodaków przyjęło ten system notacji, ale niewielu logików poza Polską. W ten sposób notacja Łukasiewicza nieumyślnie posłużyła jemu i jego współpracownikom jako narzędzie specyficznie polskie. Wynalazek, który w zamyśle miał być najbardziej uniwersalną formą zapisu, stał się szanowanym, lecz zrozumiałym tylko w kraju narzędziem. System notacji Łukasiewicza później rozprzestrzenił się w nieprzewidzianej formie, gdy powojenni informatycy zdali sobie sprawę z praktycznej użyteczności jego aspektów do pracy w specyficznych uwarunkowaniach maszynowych i opracowali zmodyfikowaną wersję tej notacji do programowania o nazwie „Reverse Polish Notation” (RPN). RPN osiągnął miarę waluty międzynarodowej, której nigdy nie miała polska notacja w logice, ciesząc się globalną karierą w innej dyscyplinie poza krajem jej imiennika. Drogi, w jakich wersje tej notacji rozprzestrzeniły się i pozostały lub nie pozostały „polskie” podczas tej podróży, zależały od tego, jak czytelnicy (zajmujący się logiką matematyczną albo informatyką) postanowili czytać tę notację; tworzenie znacjonalizowanej nauki było nierozerwalnie związane z jej międzynarodową recepcją.

Próżnia do wypełnienia. Europa Środkowo-Wschodnia w czasach ‘geografii bez Niemców’

Artykuł omawia strategie udziału w międzynarodowym życiu naukowym geografów z Europy Środkowo-Wschodniej, przede wszystkim z Polski. Utrzymujący się prawie do połowy lat trzydziestych bojkot Niemiec i ich byłych sojuszników stanowił dla tej grupy poważne wyzwanie i z czasem coraz większą przeszkodę we własnym rozwoju. Najciekawszą próbą przezwyciężenia marginalizacji okazały się zjazdy geografów słowiańskich organizowane od 1924 roku. Ostatecznie największy prestiżowy sukces na tym polu, warszawski kongres Unii Geograficznej w 1934 roku, stał się zarazem okazją do powrotu niemieckich geografów na forum międzynarodowe.

This article analyses strategies used by geographers of Central and Eastern Europe, foremost Poland, to improve their international position, in the interwar. The boycott of Germany and its former allies almost until mid-1930s was a challenge to this group and it gradually hindered its development. The most original attempt at overcoming the threat of marginalization were congresses of Slavic geographers organized from 1924. The greatest success, however, came with the 1934 Warsaw congress of the Geographical Union, which was also the occasion for German geographers to fully return to international scholarly exchange.

11 października 1745 niemiecki badacz zjawisk elektrycznych Ewald Georg (Jürgen) Kleist dokonał w Cammin in Pommern (obecnie Kamień Pomorski) odkrycia zjawiska magazynowania energii elektrycznej w szklanym naczyniu z wodą oraz nowego urządzenia – kondensatora elektrycznego. Kleist szybko i prawidłowo ogłosił środowisku naukowemu swoje odkrycie.

Największą pomoc w potwierdzeniu odkrycia i jego upublicznieniu otrzymał Kleist ze strony Daniela Gralatha działającego w pierwszym polskim Towarzystwie Fizyki Doświadczalnej Societas Physicae Experimentalis w Gdańsku.

Na początku 1746 podobny do kamieńskiego eksperyment przeprowadzono w holenderskiej Lejdzie w pracowni słynnego profesora Pietera Musschenbroeka. Informacja o doświadczeniu lejdejskim szybko dotarła do Paryża, ówczesnego centrum europejskiej nauki i obwołana została nowym, bardzo ważnym odkryciem fizycznym. Eksperyment zdobył szeroki rozgłos w Europie, dzięki bardzo licznym publicznym powtórzeniom, które cieszyły się wielkim zainteresowaniem. Francuskim promotorem doświadczenia lejdejskiego był fizyk Jean-Antoine Nollet.

Sława odkrywcy przypadła niezasłużenie Musschenbroekowi oraz Lejdzie, chociaż Daniel Gralath informował listownie Nolleta o pierwszeństwie Kleista. Od chwili odkrycia, aż po współczesne nam czasy, publikacje naukowe z zakresu fizyki oraz historii nauki często w błędny sposób przedstawiają osobę odkrywcy, miejsce odkrycia i jego nazwę.

Celem artykułu jest przedstawienie szerokiego przeglądu relacji, opisów i opinii zawartych w publikacjach naukowych traktujących o odkryciu. W przedstawionym w artykule przeglądzie ujęto 117 pozycji książkowych podzielonych według kraju wydania, języka i czasu publikacji. Najczęściej występujące błędy sklasyfikowano i przyporządkowano analizowanym publikacjom. Wyniki okazały się zaskakujące, gdyż zaledwie 6 pozycji było całkowicie wolnych od błędów, a w pozostałych doliczono się aż 254 pomyłek, bardzo często powielanych z wcześniejszych źródeł. Niestety, zarówno w dawniejszych, jak i współczesnych publikacjach Kleist bywa pomijany, a jeżeli nawet zauważany, to na ogół jego odkrycie bywa deprecjonowane w różny sposób. Może to dziwić tym bardziej, że pierwsze dwie prace z zakresu historii badań elektrycznych napisane jeszcze w XVIII wieku przez Daniela Gralatha i Josepha Priestleya prawidłowo i wyczerpująco przekazują przebieg wydarzeń i pierwszeństwo odkrycia Kleista. Okazuje się, że francuska, nieprawdziwa wersja historii odkrycia wciąż jest żywa, szczególnie w krajach europejskich, przez co uczniowie, studenci, pasjonaci fizyki otrzymują fałszywy przekaz o tym ważnym odkryciu.

W kręgu rzetelnych badaczy historii nauki pierwszeństwo odkrycia Kleista jest powszechnie uznawane, ale nawet oni mają problem z nazwaniem odkrytego przez kamieńskiego fizyka kondensatora elektrycznego inaczej niż butelka lejdejska. Jedną z przyczyn słabej znajomości osoby Kleista i jego eksperymentu jest bardzo skąpa literatura naukowa na ten temat i nieznajomość tekstów źródłowych napisanych przez kamieńskiego odkrywcę. Lukę tę uzupełnia monografia naukowa napisana przez autora artykułu. Tekst artykułu stanowi dopełnienie wiadomości przedstawionych w książce autora pt. Ewald Georg Kleist – Wielki odkrywca z małego miasta: Kamień Pomorski 1745 (Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN, Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, 2018).

Kleist vs. Musschenbroek  – a difficult way to truth

On October 11, 1745, a German scientist Ewald Georg (Jürgen) Kleist in Cammin in Pommern (today Kamień Pomorski) discovered both the phenomenon of storing electricity in a glass vessel with water, and a new device – an electric capacitor. Kleist quickly and correctly announced his discovery to the scientific community.

The greatest help in confirming the discovery and its publication was received by Kleist from Daniel Gralath who was active in the first Polish Society for Experimental Physics Societas Physicae Experimentalis in Gdańsk.

At the beginning of 1746, in the Dutch Leiden, in the workshop of the famous professor Pieter Musschenbroek, an experiment was conducted similar to the one in Cammin. The information about the Leiden experiment quickly reached Paris, the centre of European science of that time, and which lead to a proclamation of a new, very important physical discovery.  The experiment gained wide publicity in Europe thanks to numerous public repetitions. The French promoter of the Leiden experiment was physicist Jean-Antoine Nollet.

The discoverer’s fame was unjustly attributed to Musschenbroek and Leiden, although Daniel Gralath reported Nollet’s letter about Kleist’s priority. From the moment of discovery to modern times, scientific publications in the field of physics and history of science often misrepresent the person of the discoverer, the place of discovery and its name.

The aim of the article is to present a broad overview of the reports, descriptions and opinions contained in scientific publications about the discovery. In the review presented in the article, 117 books are divided by country of issue, language and time of publication. The most frequent errors were classified and assigned to the analyzed publications. The result turned out to be surprising, as only 6 items were free of errors, and in the remaining, 254 errors were found. Unfortunately, in both former and contemporary publications, Kleist is sometimes ignored, and even if noticed, his discovery is usually depreciated in various ways. It may come as a surprise that the first two works on the history of electrical research written in the eighteenth century by Daniel Gralath and Joseph Priestley correctly and profoundly convey the course of events and the priority of Kleist’s discovery. It turns out that the French untrue version of the history of this finding is still alive, especially in European countries, so that pupils, students and physics enthusiasts receive a false message about this important discovery.

In the circle of reliable researchers in the history of science, the priority of Kleist’s discovery is widely recognized, but even they have a problem with naming the electric capacitor discovered by the Cammin physicist differently than the Leiden jar. One of the reasons for the poor knowledge of Kleist and his experiment is scant scientific literature on the subject and the ignorance of the source texts written by the Cammin explorer. This gap is bridged by a scientific monograph written by the author of the present article. The text of this paper complements the information presented in the author’s book entitled Ewald Georg Kleist – Wielki odkrywca z małego miasta (A great discoverer from a small town): Kamień Pomorski 1745 (Warszawa: Instytut Historii Nauki PAN, Stowarzyszenie Elektryków Polskich, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, 2018).

Artykuł prezentuje postać Lewisa Campbella (1830–1908) i jego badania nad Platonem, a także korespondencję do tego szkockiego uczonego, której nadawcami byli: James Martineau (1805–1900), William Hepworth Thompson (1810–1886), Paul Shorey (1857–1934), Wincenty Lutosławski (1863–1954), Eduard Gottlob Zeller (1814–1908), Franz Susemihl (1826–1901), Theodor Gomperz (1832–1912). Korespondencja ta stanowi uzupełnienie wiedzy o badaniach nad dialogami Platona na przełomie XIX i XX w. Badacze Platona poruszali w niej bowiem problemy związane z metodami i wynikami badań nad chronologią dialogów Platona, wypowiadali oceny dotyczące publikacji innych autorów, przesyłali sobie własne prace i relacjonowali postępy badań. Nie unikali także uwag personalnych i refleksji osobistych.

Plato scholars and their research in the collection of letters to Lewis Campbell (1830–1908)

The paper presents Lewis Campbell (1830–1908), his research on Plato, and the collection of letters sent to this Scottish scholar by: James Martineau (1805–1900), William Hepworth Thompson (1810–1886), Paul Shorey (1857–1934), Wincenty Lutosławski (1863–1954), Eduard Gottlob Zeller (1814–1908), Franz Susemihl (1826–1901), and Theodor Gomperz (1832–1912). This collection supplements the knowledge of the research on Plato’s dialogues at the turn of the 20th century, since Plato scholars in their letters touched on the issues relating to the methods and results of the research on the chronology of Plato’s dialogues. They made judgements concerning the works of other academics, they sent to each other their own publications, and reported on the progress of their studies. They also did not shy away from making personal remarks and communicating personal reflections.

Leon Petrażycki był przede wszystkim teoretykiem prawa, jednym z najwybitniejszych w XX w. Wypowiadał się na wiele innych tematów, w szczególności filozoficznych, metodologicznych, psychologicznych i socjologicznych. W każdej z tych dziedzin głosił poglądy niebanalne i warte uwagi, nie tylko w świetle horyzontów poznawczych jego czasów, ale również z dzisiejszego punktu widzenia. Idea polityki prawa, tj. rozważania i przewidywania społecznych skutków prawa, ma szczególną doniosłość.

On Leon Petrażycki’s contribution to theory and philosophy of law

Legal theory was the main field of Leon Petrażycki’s investigations. However, his interests also included philosophy, methodology, psychology and sociology. His views in these fields were non-trivial, not only as far as the cognitive horizon of his time was concerned, but also with regard to the present epoche. Particularly significant is the idea of politics of law, i.e. the investigation and prediction of social effects of legal systems.

Dyskutowane są możliwe przyczyny, które sprawiły, że artykuł Władysława Natansona na temat statystycznej teorii promieniowania, opublikowany w 1911 r. zarówno w języku angielskim, jak i w tłumaczeniu na język niemiecki, nie był prawidłowo cytowany we wczesnej historii statystyki kwantowej przez wybitnych naukowców, takich jak Arnold Sommerfeld, Paul Ehrenfest, Satyendra Nath Bose i Albert Einstein.

Omówiono aspekty społeczne i psychologiczne, które pozwalają lepiej poznać tło wielu dotychczasowych dyskusji na temat oceny jego teorii.

Aby uniknąć w przyszłości takich natansonowskich przypadków bardzo ograniczonej recepcji wartościowych publikacji naukowych, proponuje się wprowadzenie cyfrowego znacznika, w którym wszystkie dotychczasowe informacje o odpowiednich publikacjach powinny być automatycznie gromadzone i aktualizowane.

On social and psychological aspects of a negligible reception of Natanson’s article of 1911 in the early history of quantum statistics

Possible reasons are studied why Ladislas (Władysław) Natanson’s paper on the statistical theory of radiation, published in 1911 both in English and in the German translation, was not cited properly in the early history of quantum statistics by outstanding scientists, such as Arnold Sommerfeld, Paul Ehrenfest, Satyendra Nath Bose and Albert Einstein.

The social and psychological aspects are discussed as background to many so far discussions on the academic evaluation of his theory.

In order to avoid in the future such Natansonian cases of very limited reception of valuable scientific works, it is proposed to introduce a digital tag in which all the information of relevant papers published so far should be automatically accumulated and updated.

W artykule nawiązano do niezwykłego wydarzenia, I Międzynarodowej Konferencji Promieni Kosmicznych, która odbyła się w Krakowie w roku 1947, tuż po zakończeniu II wojny światowej. Konferencję zorganizowała grupa fizyków teoretyków z Uniwersytetu Jagiellońskiego i ówczesnej Akademii Górniczej pod przewodnictwem profesora Jana Weyssenhoffa. Przypomniano osiągnięcia polskich fizyków, zwłaszcza uczonych krakowskich, którzy w latach trzydziestych i czterdziestych ubiegłego wieku zajmowali się badaniami promieniowania kosmicznego. Przywołano nazwiska wybitnych fizyków reprezentujących podczas konferencji najbardziej znane ośrodki naukowe z Europy i Stanów Zjednoczonych. Artykuł został wzbogacony fotografiami wykonanymi podczas Konferencji i licznych spotkań nieoficjalnych, które miały miejsce w październiku 1947 r. w Krakowie. Autorem zdjęć był młody naukowiec, Andrzej Hrynkiewicz, późniejszy profesor fizyki jądrowej w Uniwersytecie Jagiellońskim i Instytucie Fizyki Jądrowej Polskiej Akademii Nauk.

Physicists in Cracow – on the 70th anniversary of the First International Cosmic Rays Conference

The article discusses an extraordinary event, i.e. the First International Cosmic Rays Conference, which took place in Cracow in 1947, shortly after the end of the Second World War. The conference was organized by a group of theoretical physicists from the Jagiellonian University and the Academy of Mining under the leadership of Professor Jan Weyssenhoff. The achievements of Polish physicists, especially Cracow scientists, who were involved in the study of cosmic radiation in the 1930s and 1940s are reminded of in this article. The author recalls names of outstanding physicists representing the most wellknown research centers in Europe and the United States during the Conference. The article was enriched with photographs taken during the Conference and numerous unofficial meetings that took place in October 1947 in Cracow. The author of the pictures, Andrzej Hrynkiewicz, was a young scientist, and later professor of nuclear physics at the Jagiellonian University and the Institute of Nuclear Physics of the Polish Academy of Sciences.

Artykuł przedstawia zasadnicze zastrzeżenia wobec projektu i uchwalonej Ustawy 2.0 vel Konstytucji dla nauki i skupia się na analizie dwóch zagadnień: modelu uniwersytetu oraz modelu ewaluacji czasopism i książek. Analiza ta jest rozwijana w świetle wiedzy z zakresu zintegrowanego naukoznawstwa (w skład którego wchodzi m.in. historia nauki, historia organizacji szkolnictwa wyższego i nauki oraz naukometria i bibliometria) i modelu uniwersytetu nowego humanizmu.

Artykuł postuluje wprowadzenie szeregu istotnych modyfikacji treści Ustawy 2.0 i rozporządzeń wykonawczych, aby zaradzić ich podstawowym wadom.

Basic objections to the draft and the adopted Act 2.0 vel the Constitution for science

The article presents essential reservations about the proposal and the adopted Act 2.0 vel Constitution for Science. It focuses on the analysis of two topics: model of university and model of evaluation of journals and books. Our analysis is made in the light of knowledge of integrated sciences of science (containing, i.a., history of science, history of organization of higher education system and science, scientometrics and bibliometrics) and a model of university of new humanism.

The article calls for introduction of series of vital modifications in the analyzed Act 2.0 and implementing regulations to remedy their fundamental drawbacks.

Obalenie ostatnio głoszonych argumentów za wpływem szkoły z Maragha na Kopernika

Odpowiadam na ostatnie argumenty Petera Barkera i Tofigh Heidarzadeha, Aruna Bali i F. Jamila Ragepa, wedle których na pewne aspekty modeli astronomicznych Kopernika wywarli wpływ późni islamscy autorzy związani ze szkołą w Maragha. W szczególności argumentuję, że: skreślony fragment De revolutionibus, który rzekomo odnosi się do bliżej nieokreślonych poprzednich autorów analizujących mechanizm Tusiego, faktycznie odnosi się do prostego ruchu harmonicznego; argumenty oparte na symbolach literowych i innych konwencjach wykresu Kopernika dla mechanizmu Tusiego nie mają żadnej wartości dowodowej; domniemane oznaki, że Nicole Oresme był świadomy istnienia mechanizmu Tusiego, są znacznie bardziej naturalnie wyjaśnione na innych podstawach; względy dotyczące wiarygodności statusu arabskiej astronomii i normy dotyczące idei nowatorstwa w nauce przemawiają przeciwko tezie o wpływie na Kopernika islamskich autorów związanych ze szkołą w Maragha.

I reply to recent arguments by Peter Barker & Tofigh Heidarzadeh, Arun Bala, and F. Jamil Ragep claiming that certain aspects Copernicus’s astronomical models where influenced by late Islamic authors connected with the Maragha school. In particular, I argue that: the deleted passage in De revolutionibus that allegedly references unspecified previous authors on the Tusi couple actually refers to a simple harmonic motion, and not the Tusi couple; the arguments based on lettering and other conventions used in Copernicus’s figure for the Tusi couple have no evidentiary merit whatever; alleged indications that Nicole Oresme was aware of the Tusi couple are much more naturally explained on other grounds; plausibility considerations regarding the status of Arabic astronomy and norms regarding novelty claims weight against the influence thesis, not for it.

Artykuł poświęcony jest obchodom 150. rocznicy urodzin dwukrotnej laureatki Nagrody Nobla, odkrywczyni polonu i radu, pierwszej kobiecie profesor Sorbony, która w rankingu zorganizowanym przez periodyk New Scientist uznana została za najwybitniejszą i najbardziej inspirującą uczoną wszechczasów.

W młodości Marii wiele uniwersytetów (w tym także polskie) było zamkniętych dla kobiet, więc Skłodowska studiowała na Sorbonie w Paryżu. Kiedy po studiach nie została przyjęta jako asystentka na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, wróciła do Paryża, poślubiła Piotra Curie i rozpoczęła pracę naukową w jego skromnym laboratorium.

Osiągnięcia naukowe Marii Skłodowskiej-Curie były przełomem w historii nauk ścisłych i podstawą do zastosowania nowych metod w terapiach onkologicznych. Dla obecnych naukowców jest ponadczasowym źródłem inspiracji i jest podziwiana nie tylko za osiągnięcia naukowe, ale także za odwagę w przełamywaniu barier i pomoc w redefiniowaniu roli kobiet w społeczeństwie i nauce.

W dniu 7 listopada 2017 r. świętowaliśmy 150. rocznicę urodzin Marii Skłodowskiej-Curie. W Polsce i za granicą przez cały 2017 rok zorganizowano wiele wydarzeń, upamiętniających jej życie i osiągnięcia. Niektóre z nich, a także niektóre aspekty życia i pracy Skłodowskiej-Curie zostały opisane w niniejszym artykule.

About Marie Skłodowska-Curie on the occasion of her 150th anniversary of the birth

The article regards the celebrations of the 150th anniversary of the birth of Marie Sklodowska-Curie − a discoverer of polonium and radium, twice decorated with a Noble Prize, the first woman professor of the Sorbonne, who in the ranking organized by the periodical New Scientist was considered the most outstanding and inspiring scientist of all time.

In her youth, many universities (among them also Polish) were closed to women, so Marie Skłodowska studied at the Sorbonne in Paris. When, after her studies, she was not accepted as an assistant at the Jagiellonian University in Kraków (Poland), Marie Skłodowska came back to Paris, married Pierre Curie and started her scientific work in his humble lab.

The scientific achievements of Maria Skłodowska-Curie were a breakthrough in the history of exact sciences and the basis for the application of new methods in oncological therapies. For modern scientists she is a timeless source of inspiration and is admired not only for her scientific achievements but also for her courage in breaking barriers and helping to redefine the role of women in society and science.

On November 7, 2017, we celebrated the 150th anniversary of Marie Skłodowska-Curie’s birth. In Poland and abroad many events were organized during the whole year of 2017 to commemorate her life and achievements. Some of them, as well as some aspects of Skłodowska-Curie’s life and work are described in this paper.

Omówiona została działalność Komisji Historii Nauki PAU w roku 2017/2018. Przedstawiono spisy: posiedzeń naukowych, nowych Członków Komisji, nowych publikacji oraz Członków Komisji, którzy zmarli.

The report discusses the activities of the Commission on the History of Science of the Polish Academy of Arts and Sciences in 2017/2018. It presents the lists of: scientific meetings, new members, new publications, and members who have died.

Omówiona została działalność Komisji Historii Nauki PAU w roku 2017/2018. Przedstawiono spisy: posiedzeń naukowych, nowych Członków Komisji, nowych publikacji oraz Członków Komisji, którzy zmarli.

The report on the activities of the PAU Commission on the History of Science in 2017/2018

The report discusses the activities of the Commission on the History of Science of the Polish Academy of Arts and Sciences in 2017/2018. It presents the lists of: scientific meetings, new members, new publications, and members who have died.

W artykule omówiono zwięźle sylwetkę i dorobek naukowy zmarłego niedawno astronoma dra hab. Piotra Flina.

Piotr Flin (1945–2018) – In Memoriam

In this note we present brief curriculum vitae and scientific achievements of the recently deceased astronomer Piotr Flin.

Bibliografia prac astronoma i historyka nauk ścisłych Piotra Flina (1945–2018)

Opracowanie przedstawia spis publikacji Piotra Flina (1945–2018), astronoma i historyka nauk ścisłych.

Niniejsze opracowanie przedstawia spis dwustu pięćdziesięciu (w tym dwustu czterdziestu trzech odrębnych) publikacji śp. Piotra Flina i spis trzech prac doktorskich, których był promotorem. Przedstawiany spis publikacji nie rości sobie pretensji do bycia kompletną bibliografią prac tego Autora.

Z uwagi na specyfikę opracowania, publikacje współautorskie wymienione są w porządku czasowym, a nie alfabetycznym współautorów. Dodatkowo, w porównaniu ze standardowym stylem zapisu bibliografii przyjętym w czasopiśmie, na końcu każdego rekordu bibliograficznego w nawiasach kwadratowych pojawia się data opublikowania; podanie takiej daty jest zgodne z konwencją przyjętą w portalu SAO/NASA Astrophysics Data System (i jego wzbogaconej kopii: „Science Archive Facility” w European Southern Observatory). Zgodnie z konwencją przyjętą we wspomnianych portalach w spisie publikacji uwzględnione zostały także dwie recenzje monografii współautorskiej P. Flina.

Bibliography of the works by Piotr Flin (1945–2018), an astronomer and exact sciences historian

The bibliography presents the list of publications by Piotr Flin (1945–2018), an astronomer and exact sciences historian.

This study presents a list of two hundred and fifty (including two hundred and forty-three separate) publications of the late Piotr Flin and a list of three doctoral theses he supervised. It is likely that the list of publications presented is not a complete bibliography of the author’s works.

Due to the specificity of the study, the co-authored publications are listed in a chronological order, not an alphabetical order of co-authors. In addition, compared to the standard bibliographical style adopted in the journal, the date of publication appears at the end of each bibliographic record in square brackets. Providing the date in this format follows the convention adopted on the SAO / NASA portal Astrophysics Data System and its enriched copy: “The Science Archive Facility” at the European Southern Observatory. In accordance with the conventions adopted in the aforementioned portals, the list of publications also includes two reviews of a co-authored monograph by P. Flin.

Artykuł przedstawia życie i dorobek naukowy profesora historii farmacji Zbigniewa Beli (1948–2018), dyrektora Muzeum Farmacji Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Celem artykułu jest rozpoznanie specyfiki badań naukowych prowadzonych przez Z. Belę, z wykształcenia polonistę, w zakresie historii farmacji. Wykazano, że badaniami w zakresie historii farmacji zajmował się jako literaturoznawca, co nadawało jego publikacjom walor oryginalności. Za jego najważniejsze osiągnięcia uznano monografie naukowe powstałe w oparciu o zbiory krakowskiego Muzeum Farmacji, w tym egzemplarz szesnastowiecznego receptariusza napisanego przez Aleksego z Piemontu.

History of pharmacy according to Zbigniew Bela

This article focuses on life and scientific developments of Zbigniew Bela (1948–2018) who was professor of the history of pharmacy and director of the Museum of Pharmacy of Jagiellonian University in Cracow. The aim of the article is to identify specificity of his research activity, particular because he was a Polish language scholar, however, interested in the history of pharmacy. It was proven that he used literary perspective to investigate the history of pharmacy that was very original and peculiar. His most important achievements were monographs inspired and illustrated by items from the Museum of Pharmacy in Cracow, especially the 16th century formulary by Alexey from Piedmont.

Opracowanie przedstawia spis publikacji Zbigniewa Beli (1949–2018), filologa, prozaika oraz historyka farmacji.

Bibliography of the works by Zbigniew Bela (1949–2018), a philologist, prosaist, and pharmacy historian

The bibliography presents the list of publications by Zbigniew Bela (1949–2018), a philologist, prosaist, and historian of pharmacy.