Naszkicowano dziewiąty etap rozwijania czasopisma „Studia Historiae Scientiarum” (wcześniejsza nazwa „Prace Komisji Historii Nauki PAU”).

Wyróżniono dwa podstawowe sposoby rozwijania czasopism naukowych: jako przedsięwzięcie czysto naukowe albo przedsięwzięcie czysto biznesowe – czasopismo „Studia Historiae Scientiarum” realizuje ten pierwszy model.

Podano m.in. informacje o ewaluacji czasopisma w „ICI Master Journal List 2020” (koniec 2021 r.), przez MEiN (1 grudnia / 21 grudnia 2021 r.), w Scopus (5 maja 2021 r.) oraz w SCImago Journal Rankings 2021 (oparty o dane z bazy Scopus z kwietnia 2022) oraz liczbie zagranicznych autorów i recenzentów bieżącego tomu czasopisma.

Od tomu 21(2022) czasopismo „Studia Historiae Scientiarum” wdrożyło dodatkowe rozwiązania organizacyjne: licencję CC BY dla tekstów artykułów (zachowując możliwość innych licencji dla ilustracji), usługę CrossMark oraz opcję wydawniczą, tzw. „Artykuły FirstView”.

The interregnum between the death of Galileo and the publication of Newton’s Principia produced great advances in military science and technology. Particularly noteworthy are Kazimierz Siemienowicz’s contributions to artillery and to the field of rocketry. The dominating nature of these weapon systems remain as relevant today as it did in 1650 with the publication of his opus, The Great Art of Artillery. Rocket technology defines power relations, whether fired indiscriminately across a national border or positioned menacingly in a silo as an intercontinental ballistic missile. Siemienowicz’s designs, namely his multi-stage rockets with delta-wing stabilizers and ejection nozzles, became instruments of state power. The standardization of the caliber scale, the writing of the science of artillery, the optimization of gunpowder quality, and the pioneering work in rocketry, which became his legacy, qualify him as principal in the culmination of the military revolution.

The Danzig Academic Gymnasium (1558–1817) was one of the first Protestant schools at the college level in the Polish-Lithuanian Commonwealth. It became one of the most famous educational institutions in Europe of the 16–18th centuries. For almost 260 years, it attracted one of the best professors and students of the era. We concentrate on the achievements in science, the role of the City Council Library in the academic life in and outside of the Gymnasium, and highlight the activities of the Danzig Naturalist Society. In this survey, we feature important representatives of the scientific disciplines present in the Gymnasium, both faculty and their students, as well as Gdańsk scientists in general. We outline the lasting impact of the Danzig Academic Gymnasium on the intellectual life in Gdańsk, the Pomerania region, and some intellectual circles in Europe.

Celem artykułu jest zobrazowanie dyskusji na ziemiach polskich na temat rodowodu ludzkości, których inspiratorem był Charles Darwin i kontynuatorzy jego myśli. Teoria ewolucji zmieniła sposób myślenia o człowieku, który traktowany był dotąd jako „korona stworzenia”. Główną oś niniejszego tekstu stanowi analiza recepcji prac Darwina poprzez pryzmat sporów nad rodowodem człowieka, tym samym więc rozwój nauki na ziemiach polskich w XIX wieku. Problematyka ta znalazła swoje odzwierciedlenie w naukowej (a także popularyzującej wiedzę) polskiej prasie doby zaborów. Przełom w myśleniu o człowieku polegał na odejściu od koncepcji kreacjonistycznej, uznającej wolę Stwórcy w powstaniu świata oraz na zakwestionowaniu dogmatu niezmienności gatunków. Pod wpływem teorii Darwina, nie bez polemik, wywiedziono wniosek o decydującej roli czynników naturalnych w powstaniu świata ludzkiego i jego zróżnicowania. Najbardziej kontrowersyjną tezą było uznanie pokrewieństwa człowieka z małpą. Budziła ona sprzeciw sfer konserwatywnych. Sam Darwin nie wyprowadzał tak bezpośredniego rodowodu. Natomiast jego następcy kusili się o często kontrowersyjne koncepcje, które również znalazły odzwierciedlenie w polskim czasopiśmiennictwie poprzez recepcję nauki zachodniej.

Należy zaznaczyć, że pisma popularnonaukowe były ważnym źródłem informacji ze świata nauki i wywarły znaczący wpływ na postrzeganie teorii ewolucji pośród masowego odbiorcy. Często uprzystępniały one wiadomości na temat teorii Darwina oraz przedstawiały stan badań. Czyniły to w sposób wyważony i kompetentny. Ich autorami byli uznani polscy uczeni. W rezultacie więc, to całokształt dostępnych informacji zadecydował o upowszechnieniu teorii Darwina pośród polskiego społeczeństwa.

Wiek XIX należy do przełomowego w dziejach polskiej terminologii medycznej. Powstał wówczas, opublikowany w 1881 roku w wyniku licznych dyskusji, głównie środowiska lekarskiego, najważniejszy leksykon krakowski Słownik terminologii lekarskiej polskiej. Chociaż jego terminologia reprezentuje szkołę krakowską, to wpływy innych polskich ośrodków naukowych są w nim również widoczne, ponieważ na ostatnim etapie przygotowań leksykonu krakowscy autorzy słownika konsultowali się z warszawskimi, poznańskimi i lwowskimi lekarzami. Materiał w tym przekładowym słowniku jest różnorodny i nierzadko przekracza granice ówczesnej medycyny. Jest bogatym źródłem dla historyka języka polskiego do badania nie tylko stanu polskiej terminologii medycznej w XIX stuleciu (np. liczebności, pochodzenia terminów), terminologii wówczas porządkowanej i uzupełnianej w sposób zorganizowany i świadomy, lecz także – charakterystycznych w niej zjawisk (np. synonimii i polisemii) na tle innych epok w dziejach polskiej terminologii medycznej. Celem artykułu jest nie tylko zrelacjonowanie stanu dotychczasowych badań historycznojęzykowych, lecz także wskazanie możliwości, jakie te badania dają kolejnym badaczom polszczyzny.

The Polish philosophy of mathematics in the 19th century had its origins in the Romantic period under the influence of the then-predominant idealist philosophies. The decline of Romantic philosophy precipitated changes in general philosophy, but what is less well known is how it triggered changes in the philosophy of mathematics. In this paper, we discuss how the Polish philosophy of mathematics evolved from the metaphysical approach that had been formed during the Romantic era to the more modern positivistic paradigm. These evolutionary changes are attributed to the philosophers Henryk Struve, Antoni Molicki and Julian Ochorowicz, and mathematicians Karol Hertz and Samuel Dickstein. We also show how implicit ideas (i.e., those not declared openly) from the area between the philosophy of science and general philosophy played a crucial role in the paradigm shift in the Polish philosophy of mathematics.

The foundations of mathematics cover mathematical as well as philosophical problems. At the turn of the 20th century logicism, formalism and intuitionism, main foundational schools were developed. A natural problem arose, namely of how much the foundations of mathematics influence the real practice of mathematicians. Although mathematics was and still is declared to be independent of philosophy, various foundational controversies concerned some mathematical axioms, e.g. the axiom of choice, or methods of proof (particularly, non-constructive ones) and sometimes qualified them as admissible (or not) in mathematical practice, relatively to their philosophical (and foundational) content. Polish Mathematical School was established in the years 1915–1920. Its research program was outlined by Zygmunt Janiszewski (the Janiszewski program) and suggested that Polish mathematicians should concentrate on special branches of studies, including set theory, topology and mathematical logic. In this way, the foundations of mathematics became a legitimate part of mathematics. In particular, the foundational investigations should be conducted independently of philosophical assumptions and apply all mathematically accepted methods, finitary or not, and the same concerns other branches of mathematics. This scientific ideology contributed essentially to the remarkable development of logic, set theory and topology in Poland.

Dotychczas w literaturze naukowej stosunków polsko-kanadyjskich nie rozpatrywano w kontekście historii nauki. Niniejszy artykuł stanowi rekonesans badawczy. Zagadnienie zostało zbadane na podstawie „Roczników Polskiej Akademii Umiejętności” – jednej z najważniejszych polskich instytucji naukowych. Analiza materiału źródłowego wykazała, że pierwsze kontakty nawiązano już w latach osiemdziesiątych XIX wieku. W kolejnych latach Akademia rozwijała wymianę publikacji naukowych z kanadyjskimi uniwersytetami, muzeami i towarzystwami naukowymi.

Artykuł osadza początek chemii teoretycznej w Polsce i życiorys jej twórcy, profesora Kazimierza Gumińskiego, w chronologii odkryć, które doprowadziły do powstania chemii kwantowej oraz w politycznej historii tamtych czasów, mianowicie drugiej wojny światowej i okresu stalinizmu. Te właśnie okoliczności zewnętrzne pośrednio doprowadziły do utworzenia, z dniem 1 września 1952, Katedry Chemii Teoretycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Większość informacji tutaj zawartych pochodzi ze złożonego przez Gumińskiego sprawozdania z pierwszych 10 lat funkcjonowania tej katedry. Jest ono załączone jako aneks. Oryginalne a wysokie wymagania stawiane przez Gumińskiego swoim uczniom autor relacjonuje z własnego doświadczenia. 

This article examines the history of archaeology in Latvia during the Soviet occupation (1940–1941; 1944–1991), trying to understand the consequences brought in the field of archaeology by the single-party led experiment of communism. The research is based on archival studies and uses the historical method, source criticism and historiography. Author explains the nature of the prescribed theoretical and methodological guidelines as well as actual implications of the ‘communist way’ in archaeology. The article challenges the common belief that archaeology and prehistory were ideologically freer than other branches of history during the Soviet era.

We present a detailed biographical account and analysis of works of Juda Kreisler (1904–1940s?), a theoretical physicist from Lviv. He was born in Tlumach (Ukrainian: Тлумач, Polish: Tłumacz, Yiddish: טאלמיטש ), nowadays a town in Ivano-Frankivsk oblast in the western part of Ukraine. In 1923, Juda Kreisler finished a gymnasium in Stanislaviv and entered the Philosophical Faculty of the University of Lviv (Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jana Kazimierza [UJK] we Lwowie) in order to study physics. In 1932, he was promoted to the doctoral degree in physics under the supervision of Professor Stanisław Loria. For a short period in the 1930s, Juda Kreisler worked at the Department for Theoretical Physics of the University of Lviv, and returned to the University in 1940, after the Soviets had reorganized it upon taking over Lviv in September 1939. His fate remains unknown: he is listed among murdered by Nazis Jewish employees of the University of Lviv in 1941–43.

Dr. Kreisler authored four scientific papers and four abstracts of conference presentations delivered at the Congresses of Polish Physicists in 1932–36. There is, however, another field, where he was extremely prolific in the late 1930s. We have discovered 122 of his popular articles in “Chwila” (English: “Moment”), a local daily newspaper published by the Jewish community in Lviv during 1919–39. These articles covered various subjects, that can be tentatively divided into the following major topics: chronicles and personalia; history of science; discoveries, new studies and inventions; the applied value of science (for medicine and economy in particular); interconnection between science and war; organization of scientific life; Hitler’s Germany and the problem of so-called ‘Aryan science’. While various branches of physics formed the largest part within disciplines reflected in Juda Kreisler’s articles, he also discussed biology, chemistry, meteorology, and geology. The latter field is closely related to his professional career at Lviv’s Geophysical Institute of “Pionier”, a joint-stock company for the exploration and exploitation of bituminous materials, where he spent nine months in 1936.

The article discusses the scientific and pedagogical activity of the outstanding Ukrainian radiophysicist Abram Slutskin in the context of the development of world radiophysical research. It is substantiated that the theoretical works of the scientist defined a new direction of research in Ukraine, namely the radar, and were important for the development of ultrahigh frequency physics. Innovative research initiated by Abram Slutskin found application in new defense technologies, military equipment, and special devices for medicine, biology, navigation, communications, household television and the radio industry. The article proves that Abram Slutskin had priority in launching research in the field of biophysics in Ukraine. The research on the use of ultrahigh frequencies for treatment of oncological patients carried out by scientists were unique for that time. Abram Slutskin᾽s graduate students became well-known specialists, who further developed the scientist’s ideas by initiating innovative areas of research and creating new institutions. We have grounds to consider Abram Slutskin as one of the founders of the Ukrainian scientific radio-physical school.

The article discusses the first four volumes of the Encyclopaedia of Shevchenko Scientific Society. It traces the genesis of the idea of this publication in Ukrainian science of the 20th and early 21st century. The article also clarifies the concepts and methodological principles of the encyclopaedia and outlines its structure and content. We conclude that the Encyclopaedia … is a highly informative publication dedicated to one institution with a unique nature and scope.

The article outlines the development of a new network assembled by the chair of urban planning at the Lviv Polytechnic institute after the collapse of the USSR. It focuses on the actions of individual people who contributed to institutional changes and used various resources to create and maintain a set of connections.

The tradition of urban planning education in Lviv begins with a Chair of Urban Planning created in 1913 at Lviv Polytechnic. However, after WWII and the incorporation of the city into the Soviet state, Lviv Polytechnic went through radical changes. Urban planning was restored as an architectural sub-specialization only in 1966, while a separate department of architecture was organized only in 1971.

After perestroika and the disintegration of the Soviet Union (1985‒1991), the Chair of Urban Planning relatively quickly reoriented its activities from Moscow’s to Kraków’s, Wrocław’s, Vienna’s or Berlin’s perspective. This was primarily due to personal contacts, which step by step became institutionalized, and due to the “imaginary continuity” between contemporary urban planners and the pre-war Lviv architectural school.

Professors who left the city right after WWII gained symbolic importance and helped to establish a common ground between the milieu of Lviv Polytechnic and Polish technical schools in the 1990s. During the time of social and political changes, looking into the past became a quite successful strategy, which helped the institution to gain symbolic capital and survive. The history of Lviv Polytechnic, stripped from all potential conflicts and sharp divisions, helped to build new connections after the old ones no longer provided stable positions. Knowing foreign languages became one of the basic means or resources that people needed to feel connected and to participate in scientific exchanges.

The sources of the article include oral history interviews with academics in the field of architecture, memoirs, and other published materials related to the history of the Chair of Urban Planning at Lviv Polytechnic.

In 1999, four editorials in the journal Biological Chemistry commemorate how, since the 1980s, Vienna has transformed from a “[peripheral] outpost near the Iron Curtain” to a “central hub” for life science research.

A closer look at these texts reveals the explicit and implicit role of drawing maps for and within science, depicting centers, peripheries and ‒ in this case ‒ geopolitically real and allegorical “iron curtains”.

Based on this observation and the issues it raises, I re-examine the pertinent empirical material covering relevant times, places, (sub-) disciplines and institutions, as well as the period after 2000. I deal with “molecularization” in biology, (sub)disciplinary differentiation, internationalization, as well as changes in public-private relations and a pair of complementary concepts of innovation and tradition. Thus, I retrace the establishment of a techno-epistemic culture in a local, disciplinary context.

I conclude that guiding principles such as excellence and internationality are understood and implemented in academia in locally and historically bounded ways, and I argue that a critical re-examination of empirical material can substantially enrich our approach to such topics.

Artykuł komentuje słynny referat Borisa Hessena „Społeczne i ekonomiczne korzenie Principiów Newtona” przedstawiony podczas II Międzynarodowego Kongresu Historii Nauki i Techniki w Londynie w 1931 r.

Komentarz ten czyniony jest w świetle rozważań z metodologii historiografii nauki, w tym autorskich idei hermeneutyki badawczej i hermeneutyki badawczej historiografii nauki, biografii Borisa Hessena, historii historiografii nauki, historii nauki oraz historii naukoznawstwa.

Artykuł syntetycznie przedstawia hermeneutykę badawczą Hessena i wskazuje jej zasadnicze wady.

Opisuje recepcję referatu Hessena na Zachodzie: zarówno szerzej znaną pozytywną recepcję (bernaliści i ich następcy, m.in. zwolennicy marksistowskich badań nauki i społecznej historii nauki), jak i o wiele mniej znaną negatywną recepcję (członkowie (Brytyjskiego) Towarzystwa na rzecz Wolności w Nauce, członkowie Harvardzkiej grupy J.B. Conanta Kształcenia Ogólnego z Zakresu Nauk Empirycznych).

Przedstawia także zmienne losy recepcji myśli Hessena w ZSSR i Rosji w latach 1930–2020.

Wskazuje również różne historiograficzne mity związane z „Borisem Hessenem”, w tym mit jakoby polskie naukoznawstwo powstało później lub w tym samym czasie co rosyjskie naukovedenie.

Ułomność hermeneutyki badawczej Hessena, z jednej strony, i recepcja jego poglądów na Zachodzie oraz w ZSSR i w Rosji od lat 30. XX wieku do lat 20. XXI wieku, w tym mity historiograficzne związane z Hessenem, z drugiej strony, pokazują jak paradoksalna może być historia historiografii nauki i dowodzą konieczności pielęgnowania zdolności krytycznego myślenia wśród badaczy interpretujących naukę (historyków nauki, filozofów nauki, socjologów wiedzy naukowej itp.).

W artykule przedstawiono wyniki badań nad osiągnięciami techniczno-bibliometrycznymi czasopism polskich z dziedziny historia i archiwistyka, dyscyplina historia i porównano je z punktacją Wykazu czasopism naukowych i recenzowanych materiałów z konferencji międzynarodowych MEiN z dnia 21 grudnia 2021 r.

Celem takich badań jest dokonanie zintegrowanej, transparentnej oceny techniczno-bibliometrycznej czasopism historycznych i stworzenie nowego Wykazu czasopism historycznych przygotowanego przez Pracownię Naukoznawstwa IHN PAN.

Wszystkie zasady tego Wykazu będą wyraźnie określone i umożliwią redakcjom / instytucjom naukowym samodzielne wyznaczanie punktacji, a także pozwolą na poprawę działalności redaktorskiej i recenzyjnej oraz stworzenie przejrzystej strony internetowej czasopisma zawierającej wszelkie niezbędne dane dla ewentualnego autora i czytelnika.

W artykule opisano typy czasopism z historii nauki, kryterium wyboru czasopism z historii nauki, transparentne kryteria ewaluacyjne czasopism naukowych przyjęte w „Wykazie czasopism Pracowni Naukoznawstwa IHN PAN” (2022) oraz podano punktację czasopism z historii nauki w Wykazach czasopism MNiSW (25.01.2017), MEiN (21.12.2021) oraz Pracowni Naukoznawstwa IHN PAN (2022). 

Solvay’s Centre de Recherches d’Aubervilliers (CRA) is one of the oldest active private-sector research centers in industrial chemistry in France. During the seventy years of its existence it collaborated with some of the most significant French and European chemical companies. Established in 1953, the center’s research and development organization around huge discipline-oriented laboratories proved itself remarkably resilient. Not merely reflecting the R&D policy of the company that owned it at a given moment, the evolution of the center’s research organization followed its own particular path. The research priorities in any given moment were always a place of encounter between top-down requirements of the company’s directorship, and bottom-up thematic trajectories. The CRA’s organizational history gives us unique insights into broader tendencies in chemical research in the second half of the 20th century, such as specialization of laboratories, introduction of market-driven research as well as decentralization and multiplication of hierarchies. The case study can be of interest to historians of science, due to the fact that the history of private research centers remains largely understudied, and to science policy scholars who want to understand the interconnectedness of factors that influence the organization of R&D structures in an institution.

Omówiona została działalność Komisji Historii Nauki PAU w roku 2021/2022.

Przedstawiono: relację z wyborów Zarządu Komisji i członków Komisji kadencji 2021–2024; skład Zarządu i listę członków Komisji; spisy: posiedzeń naukowych, konferencji, sesji i seminariów naukowych oraz nowych publikacji.