Naszkicowano dziesiąty etap rozwijania czasopisma Studia Historiae Scientiarum (wcześniejsza nazwa Prace Komisji Historii Nauki PAU).

Podano m.in. informacje o ewaluacji czasopisma w „ICI Master Journal List 2021” (koniec 2022 r.), CWTS Journal Indicators 2022 (5 czerwca 2023), w SCImago Journal Rankings 2022 (oparty o dane z bazy Scopus z kwietnia 2023) oraz w Scopus 2022 (aktualizacja 5 czerwca 2023 r.), a także liczbie zagranicznych autorów i recenzentów bieżącego tomu czasopisma.

W pracy klasyczne pojęcie symetrii ograniczone do obiektów geometrycznych (figur, brył), znajdujące swoje źródło w antycznej Grecji, zostało rozszerzone tak, by możliwe było badanie symetrii innych rodzajów obiektów. Poprzez wprowadzenie pojęcia granicznych grup punktowych i elementów kinematycznych charakteryzujących obiekt, którego symetria jest badana, określono, jakiego typu symetrie wykazują pole elektryczne i pole magnetyczne. Ustalono, że aby możliwe było zachodzenie jakiegoś zjawiska, to charakterystyczna symetria ośrodka musi być zgodna z charakterystyczną symetrią występującego w nim zjawiska. Stwierdzono, także, że elementy symetrii przyczyn muszą znaleźć odzwierciedlenie w symetrii wywołanych skutków.

Artykuł jest rozwinięciem wykładu plenarnego wygłoszonego 16 lutego 2023 r. w Auli Polskiej Akademii Umiejętności z okazji 550-lecia urodzin Mikołaja Kopernika i 150-lecia pierwszego publicznego posiedzenia Akademii Umiejętności w Krakowie.

Formułuje on odpowiedź na kluczowe pytanie: „Dlaczego nadal interesuje nas Mikołaj Kopernik?” i dotyczy wielowymiarowej przestrzeni zagadnień, których składowymi są człowiek – społeczeństwo – kultura (nauka, teologia i religia, sztuki piękne) – idee, pojęcia – czas – przestrzeń i to wszystko w zmiennych kontekstach historycznych.

Tematyka ta ujmowana jest z pespektywy metodologii nauk historycznych i historii nauk ścisłych, historii, historii i filozofii nauk ścisłych, historii idei, kosmologii naukowej i kosmologii ogólnokulturowej, historii sztuki i kultury, historii teologii i religii, historii pamięci, historii politycznej i geopolitycznej, socjologii i kulturoznawstwa: kulturowej roli wielkich bohaterów / geniuszy i pracy zbiorowej w kulturze, roli obchodów okolicznościowych oraz postaci Kopernika jako „marki reklamowej”.

The article is a case study on the views of the famous T.S. Kuhn about the so-called Copernican revolution. Generally, Kuhn is presented as a very successful historian and philosopher of science: an author of world bestsellers. The division among his supporters, i.e. about so-called left-wing and right-wing Kuhnians, is recalled, and the fact that Kuhn himself vehemently dissociated from a large proportion of his adherents. It is also noted here, that in the last 30 years, in addition to abundant hagiographic literature on T. S. Kuhn, there have also been a few critical studies of Kuhn’s achievements.

The rest of the article presents the author’s critical analysis of Kuhn’s views on the so-called Copernican Revolution, which formed the basis of Kuhn’s scheme of scientific development presented in The Structure of Scientific Revolutions (1962); i.e. the world’s most famous monograph in social sciences and humanities so far.

The criticism encompasses a genesis, content and reception of Kuhn’s views and the development of his interpretations. The analysis is carried out by the means of methodology of historical sciences and a scientific method, which the author describes as the hypothetico-deductive method of correspondence thinking.

The criticism is based on the author’s current publications (developed here further on), which were sadly unnoticed by the researchers, although presented in the world center for the Copernican research, and are available on the Internet freely.

This fact leads the author to the assumption that international Kuhnian research is underdeveloped seriously and that strong prejudices – barriers may exist in scientific circles, such as, e.g., primacy of number of citations (and other bibliometric indicators) over content analysis, the Matthew effect, the effect of alleged and actual scientific centers and peripheries, some mental remnants of the Cold War, as well as underdevelopment of scientific communication.

Kuhn’s radical meaning variance thesis implies that scientists, who work in different paradigms cannot understand each other. This, however, seems incredible. The air of paradox can be dispersed once the role of presuppositions in constituting a paradigm is acknowledged. Presuppositions function in the way of the Wittgensteinian ungrounded hinges and often are only implicitly assumed. In the face of recalcitrant puzzles some presuppositions can be made explicit and revised. The mechanism of possible revisions of presuppositions can be accounted for in terms of Hintikka’s interrogative model of scientific inquiry with some amendments.

The model includes three possible reactions to an anomaly: (i) a conservative offer of an auxiliary hypothesis within the current paradigm, (ii) a reinterpretation of puzzling experimental results and non-revolutionary enrichment of the current paradigm with a novel hypothesis, and (iii) a revision of presuppositions that amounts to a full-fledged scientific revolution. The choice depends on the success or failure of more conservative alternatives and the scope of application of the theory under investigation. In the proposed approach, incommensurability does not hinder communication between the proponents of different paradigms. In addition, some other controversial points in Kuhn’s views are explained, like Kuhn’s losses, reproaching conservative attitudes towards anomalies, or the admissibility or inadmissibility of the coexistence of rival paradigms. Last but not least, a link between a paradigm shift and the strive for truth is established.

In his most seminal work, The Structure of Scientific Revolutions, Thomas S. Kuhn advances a notion that science is embedded in historically contingent constellations of practices and ideas. In this view, history is part and parcel of science. Science develops by transforming that, which it emerges from – a theme later picked up by Polish philosopher of science, Stefan Amsterdamski. Kuhn also noticed important parallels between psychological and historical development. These insights have led him to the conclusion that what scientists do and what the science does are two different things. Scientific development is discontinuous in the sense that it cannot be measured by any external standard. Science is therefore its own judge. This paper identifies critical shortcomings of Kuhn’s theory of psychological development, which most affect his vision of scientific development. Subsequently, the problem of development is recast in terms of dynamic system theory or embodied cognition. The ensuing insights are organized into a cyclical model, with two main trajectories: one creative, the other generative. It is argued that the cyclical approach permits to overcome the dualisms, which plagued Kuhn’s original account (engagement versus criticism, creativity versus rule-following, etc.) and to further develop Amsterdamski’s idea that absent universal norms or standards, criticism and rationality are nonetheless possible.

In this note we publish a short letter from Leonhard Euler’s son, Johann Albrecht Euler, the Secretary of the Imperial Academy in St. Petersburg, to Marcin Poczobutt-Odlanicki, the Vilnius astronomer. The fate of this letter seemed unknown, but we know its content now. The main news in this correspondence was the discovery of a comet by the astronomer Anders Johan Lexell.

Periodyzacja służy do podziału danej gałęzi nauki na krótsze, w miarę jednorodne okresy. Pierwsza część niniejszej pracy zawiera analizę kilku dotychczasowych periodyzacji dziejów botaniki w Polsce: jedną z końca XVIII w., dwie z XIX w. i sześć z XX w. Wykazano, że podziały te opierały się na kryteriach w większości niezwiązanych z dziejami nauki o roślinach w Polsce, jak panowanie królów, wydarzenia polityczne za granicą, wydarzenia polityczne na ziemiach polskich czy zagraniczne wydarzenia naukowe.

Podstawą niniejszej propozycji periodyzacji historii botaniki w Polsce jest analiza przygotowanych do Słownika biograficznego botaników polskich życiorysów 1773 botaników i botaników amatorów, którzy w przeszłości działali na ziemiach polskich. Efektem było wydzielenie okresów, w których większa część botaników uprawiała daną dziedzinę botaniki.

Periodyzacja ta obejmuje 6 faz: I – od połowy XIV w. do ostatniej ćwierci XVI w., II – od ostatniej ćwierci XVI w. do ostatniej ćwierci XVIII w., III – 1. i 2. ćwierć XIX w., IV – 3. i 4. ćwierć XIX w., V – 1 i 2. ćwierć XX w. oraz VI – ostatnie półrocze XX w. i pierwsze 2 dekady XXI w.

Każda z faz I–V została scharakteryzowana. Natomiast ze względu na przepisy prawne o ochronie danych osobowych nie było można analizować życiorysów osób żyjących i dostępne fragmentaryczne dane trudno było porównać z odpowiadającymi im danymi z poprzednich faz. Z tego powodu faza VI nie została scharakteryzowana.

In the nineteenth century, the Polish reflection on race and derivative terms was strongly influenced by the Western thought. New achievements and terminology in the field of natural sciences were adopted. Gradually, there was a change of look at peoples, their origin and diversity. In the Enlightenment, while hierarchizing humankind, its biological variety was emphasized. The Romanticism focused on human culture and spirituality. The Positivism, in turn, based on the achievements of natural sciences, saw the basis for evaluation of human groups in biological criteria. The state of contemporary ideas and knowledge favoured the formulation of various racial theories, which also had their own political context. The analysis of Polish sources made it possible to show the specificity of the domestic view in this field. It was often critical, but also approving the division of humankind into lower and higher races. This resulted from the adoption of a Eurocentric point of view. Historiosophy, seeking factors determining a historical role of a given race, also contributed to the search for differences between the white nations of Europe.

The Lvov-Warsaw School in Philosophy – as the very name suggests – was connected mainly with two academic centers: universities in Lvov and Warsaw. However, it had a broader impact. The members of this school were active also at other universities, in particular in Cracow, Vilnius and Poznań. The aim of the paper is to present and analyze the connections of Lvov-Warsaw School with the university in Poznań.

The article presents results of research on the origin and development of scientific schools in the field of metallurgy in Eastern Europe at the turn of the 19^th–20^th centuries, associated with the scientific and pedagogical activities of the famous scientist Professor Mikhail Karlovich Ziegler in the higher technical educational institutions of Warsaw (Warsaw Polytechnic Institute of Emperor Nicholas II), Kharkiv (Kharkov Technological Institute of Emperor Alexander III), St. Petersburg (Petrograd Polytechnic Institute) and Moscow (Moscow Mining Academy).

The main facts of the biography of this scientist and educator are given. The stages of formation of M.K. Ziegler as a personality and a scientist against the backdrop of occurring historical processes are shown. The Soviet period of his activity was considered separately.

The scientific achievements of Professor Ziegler in the field of steel metallurgy, in particular, in determining the strength of steels depending on the conditions of their crystallization, studying the diffusion of impurities in steels, which became the foundation for the development of continuous casting technology, i.e.one of the most important world inventions of the 20^th century, are systematized and analyzed.

His organizational and educating contribution for the training of scientific and engineering personnel for the metallurgical industry is also estimated.

The article includes interesting forgotten and little-known facts from the history of metallurgical science and the training of the higher engineering and technical personnel in educational institutions located on the territory of modern Ukraine and Poland.

W 1928 roku powstał w Polsce Fundusz Kultury Narodowej. Była to państwowa instytucja powstała z inicjatywy uznanego działacza oświatowego i naukowego Stanisława Michalskiego, którą poparli Józef Piłsudski i Prezydent RP Ignacy Mościcki.

W artykule przedstawiono – stanowiące swoisty portret – analizy dotyczące zagranicznych instytucji wsparcia twórczości naukowej i kulturalnej, publikowane w roczniku „Nauka Polska”. Ukazano podobieństwa i różnice między polskim Funduszem a zagranicznymi instytucjami w sferze organizacyjnej oraz w praktycznej działalności.

Artykuł przedstawia historię badań botanicznych i mykologicznych Babiej Góry, jednego z najcenniejszych obszarów przyrodniczych w Polsce.

Pierwsze publikowane informacje o roślinach znajdują się już w opisach Jana Długosza z XV w., a następnie w renesansowych opracowaniach Marcina z Urzędowa (XVI w.) i Szymona Syreniusza (XVII w.). W XIX w., szczególnie w jego drugiej połowie, ukazały się opracowania dostarczające danych o wartości naukowej dotyczące roślin naczyniowych, zarodnikowych, grzybów (w tym porostów).

Wśród znanych postaci eksplorujących w tym czasie przyrodę babiogórską znaleźli się: Stanisław Staszic, Feliks Berdau, Wilibald Besser, Eugeniusz Janota, Pál Kitaibel, Antoni Rehman, Josef August Schultes, Albrecht von Sydow i inni. Za naukowego odkrywcę Babiej Góry uważany jest Hugo Zapałowicz, który w 1880 r. wydał pierwszą obszerną monografię poświęconą szacie roślinnej Babiej Góry.

Utworzenie rezerwatów przyrody w latach 20. XX w., a na-stępnie parku narodowego w II połowie  XX w. zintensyfikowało i usystematyzowało badania botaniczne tego masywu.

Autorami pierwszych monografii o zbiorowiskach roślinnych w XX w. byli Edward Ralski i Jan Walas.

W artykule przedstawimy działalność Komisji Historii Matematyki powołanej przez Zarząd Główny PTM. Od 1997 do 2000 roku nieprzerwanie przewodniczyła Komisji dr Zofia Pawlikowska-Brożek – dr matematyki UJ w zakresie historii matematyki – uczennica wielce zasłużonego dla upowszechniania i badań nad historią matematyki wybitnego matematyka oraz cenionego dydaktyka prof. dra hab. Zdzisława Opiala (1930–1974).

Na podstawie dokumentów, które autor otrzymał do dyspozycji od Przewodniczącej Komisji, przedstawimy w jaki, sposób działalność Komisji przyczyniła się do inicjonowania badań nad historią matematyki i do powstania profesjonalnego środowiska historyków matematyki w Polsce.

Historia matematyki w Krakowie jest dyscypliną dobrze znaną od czasów Ludwika A. Birkenmajera (1855–1929). Jego działania z powodzeniem kontynuował Z. Opial. Problematyka krakowskiego ośrodka historyków matematyki została przedstawiona m.in. w pracach (Domoradzki 2020; Kokowski 2020). Istotną inspiracją dla działań Komisji były inicjatywy podejmowane przez Zakład Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN w porozumieniu z Komitetem Historii Nauki i Techniki PAN, w pracach wspomnianych gremiów aktywnie uczestniczyła Przewodnicząca Komisji.

Materiały prezentowane w pracy obejmują także okres przed powołaniem Komisji.

Sanfte Chemie, czyli miękka chemia, to koncepcja naukowo-filozoficzna opracowana w latach 80. XX w. pod auspicjami niemieckiej partii Zielonych (Die Grünen). Jej celem była całkowita i głęboko idąca przebudowa w duchu ekologicznym nie tylko przemysłu chemicznego, ale i nauk chemicznych jako takich. Sympatycy miękkiej chemii wzywali do ukucia nowej metody naukowej krytykując supremację tego, co określali mianem baconowsko-kartezjańskiej filozofii nauki. Mimo że sam projekt szybko wypadł z łask władz partii ze względu na jego radykalizm, historia fundamentów epistemologicznych, na których zbudowana została miękka chemia daje wgląd w wizję nauk chemicznych proponowaną przez pionierów ruchów ekologicznych oraz twórców koncepcji takich jak sustainability.

Artykuł poddaje analizie źródła sanfte Chemie, naświetlając mnogość i złożoność różnorodnych tradycji naukowych, filozoficznych, politycznych i ideologicznych, z których czerpali jej twórcy. Zbadanie narracji snutych na temat nauk empirycznych w pracach na temat miękkiej chemii pozwala lepiej zrozumieć późniejsze wybory polityczne dotyczące nauki, przemysłu i środowiska u naszych zachodnich sąsiadów. Co więcej, wydaje się, że nietypowy kontekst, z których wyrosła sanfte Chemie, daje jej przewagę nad późniejszymi modnymi trendami w naukach chemicznych, takimi jak zielona chemia, które często funkcjonują w filozoficznej próżni.

Celem artykułu jest postawienie pytania o relację pomiędzy filozofią a praktyką nauki i przede wszystkim o to, czy inna chemia jest możliwa.

In this paper, I address Max Delbrück’s conceptual and experimental importance for molecular biology (henceforth MB) origins. In particular, his complementarity approach and its anti-reductive implications on the (epistemic) reductionism debate in MB.

Regarding Delbrück’s conceptual and experimental importance, I examine his influence on the development of MB by exploring a shift of his interests from physics to biology. Particularly, I outline his central role in “The Phage Group”, the informal group of scientists examining the origin of hereditary life using bacteriophages as their experimental model of choice. Delbrück and “The Phage Group” greatly influenced the development of MB, which culminated with the shared 1969 Nobel Prize for the discoveries regarding replication mechanism and genetic structure of viruses.

Moreover, I examine Delbrück’s complementarity approach towards biological explanations. The complementarity in biology assumes that “biological phenomena might require the employment of descriptions that are mutually exclusive yet jointly necessary for understanding life processes” (McKaughan 2011, p. 11). I explore Delbrück’s complementarity approach, in particular the debate between the reductive and anti-reductive interpretations of it. I argue for the latter interpretation by suggesting that Delbrück advanced an anti-reductive view towards biological explanations by advocating for independent status of explanations of various biological disciplines. Furthermore, I address the complementarity approach in the light of the anti-reductive interpretation in the recent developments in MB, particularly, the potentiality of finding the complementarity approach in systems biology, epigenetics, and boundary selection.

The Petri dish is, without a doubt, a very basic, yet important and popular tool in microbiological and other biomedical experiments. It serves primarily as a support or structural platform for placing, growing or testing biological specimens, whether these be microbiological, animal, plant or human.

Given its size, usually about 10 cm in diameter, the Petri dish is an ideal platform for cellular and tissue cultures.

Despite the commonality of Petri dishes, quite surprisingly, there is a pervasive error throughout the biomedical literature, namely its misspelling as “petri” dish. This is not a trivial issue since this dish is named after a scientist, Julius Richard Petri (1852–1921), so the upper-case “P” should not be represented as a lower-case “p”.

It is important to alert students and seasoned biomedical researchers, as well as the wider public, who might use this term, about the need to use the term Petri accurately, in order to respect its historical foundation.

To garner some appreciation of the extent of this error in the biomedical literature, a 2022 search on PubMed for either “Petri dish” or “petri dish” revealed 50 search results, 24 (or 48%) of which were of the latter, erroneous form in titles or abstracts. This suggests that the indicated error, which is in need of correction, may be widely pervasive in the biomedical literature.

Artykuł jest wynikiem pracy rozpoczętej w 2022 r. i mającej na celu stworzenie „Wykazu polskich czasopism historycznych (ocenionych wedle reguł) Pracowni Naukoznawstwa IHN PAN” zawierającego zintegrowaną i transparentną ocenę techniczno-bibliometryczną czasopism.

W artykule przedstawiono wyniki przeglądu 216 czasopism polskich z dziedziny „historia i archiwistyka” pod kątem ich osiągnięć techniczno-bibliometrycznych zgodnie z zasadami modelu ewaluacji Pracowni Naukoznawstwa IHN PAN (2021), w skali 0–200 punktów.

Wyniki porównano z punktacją ministerialną według rozporządzenia Ministra Edukacji i Nauki z 21 grudnia 2021 r. i 17 lipca 2023 r.

Artykuł przedstawia: a) uaktualnienie zasad oceny czasopism w modelu ewaluacji opracowanym w Pracowni Naukoznawstwa IHN PAN, b) punktacje czasopism z historii nauki według wykazów czasopism MNiSW (2017), MEiN (2021), MEiN (2023), PN IHN PAN (2022) oraz PN IHN PAN (2023), c) porównanie punktacji czasopism z historii i z historii nauki w wykazach czasopism: ministerialnych i PN IHN PAN, a także Scopus, DOAJ, Index Copernicus International, PKP Preservation Network i Keepers Register.

Konkluzją artykułu jest otwarty apel do Ministra Edukacji i Nauki o nadanie w najbliższej aktualizacji ministerialnego wykazu czasopism 200 punktów czasopismu „Studia Historiae Scientiarum” i 140 czasopismu „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, gdyż czasopisma te, poświęcone tematyce historii nauki, nie ustępują pod względem osiągnięć polskim czasopismom historycznym, które uzyskały już 200 i 140 punktów decyzją Ministra Edukacji i Nauki z dnia 17 lipca 2023.

All travellers and explorers have always had the desire and the ambition to discover, for different reasons and motivations, remote and unknown lands. Hungarian travellers and explorers are no exception here. Eminent Hungarian Orientalists, archaeologists, geographers, as well as anthropologists, geologists, zoologists and botanists, and other brave and adventurous scientists, have become justly recognised in recent centuries, even worldwide, for their oeuvres and their scientific achievements.

After 1945, travel opportunities in socialist Hungary became more limited, and Hungarian scientists and researchers could embark on their expeditions only with great difficulty, overcoming many obstacles and with scarce financial resources.

In this study, I introduce five such brave and determined Hungarian travellers: Dénes Balázs: geographer and karst researcher, János Balogh: biologist, ecologist and professor, Steve Bezuk: engineer and extreme sportsman, who lived in the United States, Ödön Jakabos: Transylvanian writer and “Székely pilgrim”, and finally, Tibor Székely: travel writer, museologist and Esperantist from Vojvodina.

They all – through their individual scientific achievements, discoveries, perseverance and human attitude – have become worthy heirs of the outstanding Hungarian explorers and travellers of the past centuries.

Omówiona została działalność Komisji Historii Nauki PAU w roku akademickim 2022/2023.

Przedstawiono spisy: posiedzeń naukowych, konferencji, sesji i seminariów naukowych oraz nowych publikacji.