Słownik terminologii lekarskiej polskiej z 1881 roku jako przedmiot badań historyka języka polskiego

Lucyna Agnieszka Jankowiak

Słownik terminologii lekarskiej polskiej z 1881 roku jako przedmiot badań historyka języka polskiego

Data publikacji: 26.08.2022

Studia Historiae Scientiarum, 2022, 21 (2022), s. 181 - 216

https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.22.005.15971

Autorzy

Pobierz pełny tekst

PDF

drukuj

Tytuły

Słownik terminologii lekarskiej polskiej z 1881 roku jako przedmiot badań historyka języka polskiego

Abstrakt

Wiek XIX należy do przełomowego w dziejach polskiej terminologii medycznej. Powstał wówczas, opublikowany w 1881 roku w wyniku licznych dyskusji, głównie środowiska lekarskiego, najważniejszy leksykon krakowski Słownik terminologii lekarskiej polskiej. Chociaż jego terminologia reprezentuje szkołę krakowską, to wpływy innych polskich ośrodków naukowych są w nim również widoczne, ponieważ na ostatnim etapie przygotowań leksykonu krakowscy autorzy słownika konsultowali się z warszawskimi, poznańskimi i lwowskimi lekarzami. Materiał w tym przekładowym słowniku jest różnorodny i nierzadko przekracza granice ówczesnej medycyny. Jest bogatym źródłem dla historyka języka polskiego do badania nie tylko stanu polskiej terminologii medycznej w XIX stuleciu (np. liczebności, pochodzenia terminów), terminologii wówczas porządkowanej i uzupełnianej w sposób zorganizowany i świadomy, lecz także – charakterystycznych w niej zjawisk (np. synonimii i polisemii) na tle innych epok w dziejach polskiej terminologii medycznej. Celem artykułu jest nie tylko zrelacjonowanie stanu dotychczasowych badań historycznojęzykowych, lecz także wskazanie możliwości, jakie te badania dają kolejnym badaczom polszczyzny.

The 19th century was a groundbreaking period in the history of Polish medical terminology. It was then that the most important dictionary, Słownik terminologii lekarskiej polskiej [Dictionary of Polish Medical Terminology], was published in Kraków in 1881 as a result of numerous discussions, mainly within the medical community. Although its terminology represents the Kraków school, the influence of other Polish scientific centers is also evident, because at the final stage of preparing the lexicon the Kraków dictionary authors consulted with medical doctors from Warsaw, Poznań and Lviv. The material in this translation dictionary is diverse and often crosses the boundaries of medicine of the time. It is a rich source for a Polish language historian to study not only the state of Polish medical terminology of the 19th century, e.g. the number and origin of terms, or the terminology which was then arranged and supplemented in an organized and deliberate manner, but also its characteristic phenomena, e.g. synonymy and polysemy, against the background of other periods in the history of Polish medical terminology. The aim of the article is not only to report on the state of historical linguistic research to date, but also to show the opportunities that this research offers for next researchers of the Polish language

Słowa kluczowe

historia języka polskiego, polska terminologia medyczna XIX wieku, Słownik terminologii lekarskiej polskiej

Polish language history, Polish medical terminology of the 19th century, Słownik terminologii lekarskiej polskiej [Dictionary of Polish Medical Terminology]

Bibliografia

Pobierz bibliografię

Bąk, Mieczysław 1984: Powstanie i rozwój polskiej terminologii nauk ścisłych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.

Bielicki, Tadeusz; Krupiński Tadeusz; Strzałko Jan 1987 [wyd. 1989]: Historia antropologii w Polsce. Przegląd Antropologiczny 53 (1–2), ss. 3–28.

Biniewicz, Jerzy 1992: Rozwój polskiej terminologii chemii nieorganicznej. Opole: WSP.

Biniewicz, Jerzy 1998: Narodziny polskiej terminologii nauk ścisłych. [W:] Słowo i czas. Red. Stanisław Gajda, Anna Pietryga. Opole: Wydawnictwo TiT, ss. 217–226.

Biniewicz, Jerzy 2002: Kształtowanie siępolskiego języka nauk matematyczno-przyrodniczych. Opole: Uniwersytet Opolski.

Bojczuk, Hanna 2005: Kronika Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego w latach 1820–1951. [W:] Towarzystwo Lekarskie Warszawskie 1820–2005, cz. 1: 1820–1917. Red. Zofia Podgórska-Klawe. Warszawa: Towarzystwo Lekarskie Warszawskie, ss. 111–356.

Browicz, Tadeusz; Ciechanowski, Stanisław; Domański, Stanisław; Kryński, Leon 1905: Słownik lekarski polski. Kraków: Towarzystwo Lekarskie Krakowskie, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Gajda, Stanisław 1976: Rozwój polskiej terminologii górniczej, Opole: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.

Giedroyć, Franciszek 1919: Jak się rozwijało mianownictwo lekarskie polskie.

Gazeta Lekarska 53, nr 19, ss. 220–224, nr 20, ss. 237–242, nr 21, ss. 254–259.

Gostkowska, Kaja 2015: Język – kultura – technologia. Rozwój polskiej i francuskiej terminologii biomedycznej. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Grodziński, Eugeniusz 1986: Wieloznaczność terminów filozoficznych. Poradnik Językowy (1), ss. 15–24.

Grodziński, Eugeniusz 1988: Wieloznaczność terminów filozoficznych. [W:] II Spotkania językoznawcze. W kręgu semazjologii, leksykologii i terminologii, Opole-Szczedrzyk 12-13 IX 1986 r. Red. Stanisław Kochman, Opole: WSP, ss. 111–116.

Jadacka, Hanna 1976: Termin techniczny – pojęcie, budowa, poprawność, Warszawa: Wydawnictwa Czasopism Technicznych NOT.

Janikowski, Stanisław; Oettinger, Józef; Kremer, Aleksander 1881: Słownik terminologii lekarskiej polskiej, Kraków: Towarzystwo Lekarskie Krakowskie.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2005: Słownictwo medyczne Stefana Falimirza. t. 1: Początki polskiej renesansowej terminologii medycznej, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2011a: Polskie słownictwo medyczne w drugiej połowie XIX wieku oraz na przełomie XIX i XX wieku. Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badańpolszczyzny 10, ss. 97–109.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2011b: Synonimia w polskiej terminologii medycznej przełomu XIX i XX wieku. Rekonesans. Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 46, ss. 17–41.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2014: Udział medycznych terminów zapożyczonych w XIX-wiecznych synonimach głównych (na materiale nazw chorób ze Słownika terminologii lekarskiej polskiej). Linguistica Copernicana 11/2014, ss. 159–167. DOI: 10.12775/LinCop.2014.043.

https://doi.org/10.12775/LinCop.2014.043.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2015a: Synonimia w polskiej terminologii medycznej drugiej połowy XIX wieku (na podstawie Słownika terminologii lekarskiej polskiej z 1881 roku). Warszawa: Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Fundacja Slawistyczna.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2015b: Koncepcja idealnego terminu w świetle Słownika terminologii lekarskiej polskiej z 1881 roku. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza 22 (42), nr 1, ss. 81–89. DOI: 10.14746/pspsj.2015.22.1.5

https://doi.org/10.14746/pspsj.2015.22.1.5

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2015c: Budowa synonimów głównych w polskiej terminologii medycznej drugiej połowy XIX wieku. Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badańpolszczyzny 14, ss. 367–390. DOI: 10.18276/sj.2015.14-23.

https://doi.org/10.18276/sj.2015.14-23.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2016: Kilka uwag o polskiej terminologii chemicznej drugiej połowy XIX wieku. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza 23 (43), nr 2, ss. 53–68. DOI: 10.14746/pspsj.2016.23.2.4.

https://doi.org/10.14746/pspsj.2016.23.2.4.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2018a: Odchodzenie synonimii z terminologii – na przykładzie polskiej terminologii medycznej przełomu XIX i XX wieku.

Linguistica Copernicana nr 15, ss. 227–243. DOI: 10.12775/LinCop.2018.014.

https://doi.org/10.12775/LinCop.2018.014.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2018b: Trwałość idealnego terminu na przykładzie polskiej terminologii medycznej przełomu XIX i XX wieku. [W:] Filologia jako porządkowanie chaosu. Studia nad językiem i tekstem. Ad honorem Professoris Marci Cybulski. Red. Ewa Woźniak i Anna Lenartowicz-Zagrodnej. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, ss. 89–102.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2019: Trwałość synonimii w polskiej terminologii medycznej przełomu XIX i XX wieku. Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 54. DOI: 10.11649/sfps.1727.

https://doi.org/10.11649/sfps.1727.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2020a: Polisemia w polskiej terminologii medycznej. Rekonesans. [W:} Verba multiplicia veritas una. Prace dedykowane Profesor Alicji Pihan-Kijasowej. Red. Tomasz Lisowski, Paulina Michalska-Górecka, Jolanta Migdał, Agnieszka Piotrowska-Wojaczyk, Andrzej Sieradzki, Poznań: Wydawnictwo PSP, t. 1, ss. 185–202.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2020b: Jeszcze o XVI-wiecznych synonimach padaczki. [W:] Fizyczne aspekty ludzkiego życia i ich odzwierciedlenie w języku i literaturze. Red. Leonarda Mariak, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, ss. 67–76;

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2021: O nazwach padaczki w polszczyźnie XIX wieku. Poradnik Językowy, z. 8, ss. 84–101. DOI: 10.33896/PorJ.2021.8.6.

https://doi.org/10.33896/PorJ.2021.8.6.

Jankowiak, Lucyna Agnieszka 2022: Udział regionów w tworzeniu polskiej terminologii medycznej drugiej połowy XIX wieku. Język Polski, z. 1, ss. 93–107. DOI: 10.31286/JP.01007.

https://doi.org/10.31286/JP.01007.

Kacprzak, Alicja 2000: Terminologie medicale franēaise et polonaise. Analyse formelle et sémantique. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Majer, Józef; Skobel, Fryderyk 1838: Słownik anatomiczno-fizjologiczny, Kraków: Tłocznia Stanisława Gieszkowskiego.

Majer, Józef; Skobel, Fryderyk 1842: Niemiecko-polski słownik wyrazów lekarskich, Kraków: Nakładem i Drukiem Daniela Edwarda Friedleina.

Michalski, Jerzy 1977: Warunki rozwoju nauki polskiej w latach 1795–1862. [W:] Historia nauki polskiej. Red. Bogdan Suchodolski, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, t. 3: 1795–1862, ss. 3–351.

Mierzecki, Roman 1988: Rozwój polskiej terminologii chemicznej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Musiołek-Choiński, Karin 1986: Polskie nazwy chorób. Studium z terminologii medycznej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Nowak, Joanna 2021a: „Rasa czyli plemię”. Problemy z nomenklaturą u początku polskiej antropologii. Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 56. DOI: 10.11649/sfps.2040.

https://doi.org/10.11649/sfps.2040.

Nowak, Joanna 2021b: U początku kształtowania się na ziemiach polskich nowoczesnych nauk o człowieku i jego zróżnicowaniu „rasowym”. Studia Historiae Scientiarum 20, ss. 61–86. DOI: 10.4467/2543702XSHS.21.004.14035.

https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.21.004.14035.

Ostrowska, Teresa 1967: Prasa medyczna XIX wieku. [W:] Historia prasy polskiej a kształtowanie siękultury narodowej. Red. Józef Skrzypek, Warszawa: PWN, ss. 207–218.

Ostrowska, Teresa 1973: Polskie czasopiśmiennictwo lekarskie w XIX wieku (1800–1900). Zarys historyczno-bibliograficzny. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Sawicki, Jerzy 2018: Kleist vs. Musschenbroek – trudna droga do prawdy. Studia Historiae Scientiarum 17, ss. 275–340. DOI: 10.4467/2543702XSHS.18.011.9331.

https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.18.011.9331.

Seniów, Adrianna 2017: Słownictwo psychologiczne we współczesnej polszczyźnie. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.

Seyda, Bronisław 1973: Dzieje medycyny w zarysie, wyd. 2 zmienione i poprawione. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Skobel, Fryderyk; Kremer, Aleksander, 1868: Słownik łacińsko-polski wyrazów lekarskich, Kraków: W Drukarni Wł. Jaworskiego.

Słownik polszczyzny XVI wieku 1966–2021. Red. Maria Renata Mayenowa, Franciszek Pepłowski, Krzysztof Mrocewicz, t. 1–39, Wrocław, Warszawa: Zakład Narodowy In. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN; Instytut Badań Literackich PAN – Wydawnictwo.

Steczko, Iwona 2002: Mietnica, kaduk, boża kaźń, czyli o nazwach epilepsji w polszczyźnie XV i XVI w. Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica 1, ss. 387–401.

Szumowski, Władysław 2008: Historia medycyny filozoficznie ujęta, Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki.

Wierzbicki, Romuald 1924: Historia słownictwa lekarskiego polskiego. Archiwum Historii i Filozofii Medycyny 1, ss. 52–70, 163–175, 308–325.

Wróblewski, Andrzej Kajetan 2019: Historia fizyki od czasów najdawniejszych do współczesności, Warszawa: PWN.

Wrzesińska, Katarzyna, 2021a: Zanim skrystalizował się zakres badań, czyli o rozwoju nauk o człowieku i rasach ludzkich na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX wieku. Studia Historiae Scientiarum 20, ss. 31–59. DOI: 10.4467/2543702XSHS.21.003.14034.

https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.21.003.14034.

Wrzesińska, Katarzyna 2021b: Termin rasa i jego synonimy w polskiej refleksji naukowej i popularnonaukowej w latach 1864–1918. Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 56. DOI: 10.11649/sfps.2041.

https://doi.org/10.11649/sfps.2041.

Wysocka, Felicja 1980: Polska terminologia lekarska do roku 1838, t. 1: Anatomia. Proste prymarne nazwy nie motywowane. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo. Wysocka, Felicja 1994: Polska terminologia lekarska do roku 1838, t. 2: Anatomia. Jednowyrazowe nazwy motywowane. Wrocław: Instytut Języka Polskiego.

Wysocka, Felicja 2002: Rola Józefa Majera w polskiej leksykografii i leksykologii. [W:] Józef Majer 1808–1899. Materiały z Posiedzenia Naukowego PAU w dniu 19 listopada 1999 r. Red. Rita Majkowska. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, ss. 57–101.

Wysocka, Felicja 2007: Polska terminologia lekarska do roku 1838, t. 3: Anatomia. Nazwy dwuwyrazowe. Kraków: Wydawnictwo Lexis.

Wysocka, Felicja 2013: Polska terminologia lekarska do roku 1838, t. 4: Anatomia. Nazwy wielowyrazowe. Kraków: Wydawnictwo Lexis.

Zamachowska, Monika 2006: Związki Towarzystwa Lekarskiego Krakowskiego z Wydziałem Lekarskim. [W:] Towarzystwo Lekarskie Krakowskie. Księga Jubileuszowa. Red. Igor Gościński, Aleksander B. Skotnicki, Kraków: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne, Oficyna Wydawnicza AFM, ss. 23–29.

Informacje

Informacje: Studia Historiae Scientiarum, 2022, 21 (2022), s. 181 - 216

DOI: https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.22.005.15971

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

Słownik terminologii lekarskiej polskiej z 1881 roku jako przedmiot badań historyka języka polskiego

Angielski:

Dictionary of Polish Medical Terminology of 1881 as a Research Subject of a Polish Language Historian

Autorzy

Lucyna Agnieszka Jankowiak

https://orcid.org/0000-0003-1045-9539

Instytut Slawistyki PAN

Publikacja: 26.08.2022

Status artykułu: Otwarte

Licencja: CC BY

Udział procentowy autorów:

Lucyna Agnieszka Jankowiak (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

Języki publikacji:

Polski

Liczba wyświetleń: 195

Liczba pobrań: 482

<p> <em>Słownik terminologii lekarskiej polskiej</em> z 1881 roku jako przedmiot badań historyka języka polskiego</p>

Pobierz xml