Człowiek czy zwierzę? O dyskusjach wokół rodowodu ludzkości w polskim czasopiśmiennictwie drugiej połowy XIX wieku

Katarzyna Wrzesińska

Człowiek czy zwierzę? O dyskusjach wokół rodowodu ludzkości w polskim czasopiśmiennictwie drugiej połowy XIX wieku

Data publikacji: 26.08.2022

Studia Historiae Scientiarum, 2022, 21 (2022), s. 135 - 180

https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.22.004.15970

Autorzy

Pobierz pełny tekst

PDF

drukuj

Tytuły

Człowiek czy zwierzę? O dyskusjach wokół rodowodu ludzkości w polskim czasopiśmiennictwie drugiej połowy XIX wieku

Abstrakt

Celem artykułu jest zobrazowanie dyskusji na ziemiach polskich na temat rodowodu ludzkości, których inspiratorem był Charles Darwin i kontynuatorzy jego myśli. Teoria ewolucji zmieniła sposób myślenia o człowieku, który traktowany był dotąd jako „korona stworzenia”. Główną oś niniejszego tekstu stanowi analiza recepcji prac Darwina poprzez pryzmat sporów nad rodowodem człowieka, tym samym więc rozwój nauki na ziemiach polskich w XIX wieku. Problematyka ta znalazła swoje odzwierciedlenie w naukowej (a także popularyzującej wiedzę) polskiej prasie doby zaborów. Przełom w myśleniu o człowieku polegał na odejściu od koncepcji kreacjonistycznej, uznającej wolę Stwórcy w powstaniu świata oraz na zakwestionowaniu dogmatu niezmienności gatunków. Pod wpływem teorii Darwina, nie bez polemik, wywiedziono wniosek o decydującej roli czynników naturalnych w powstaniu świata ludzkiego i jego zróżnicowania. Najbardziej kontrowersyjną tezą było uznanie pokrewieństwa człowieka z małpą. Budziła ona sprzeciw sfer konserwatywnych. Sam Darwin nie wyprowadzał tak bezpośredniego rodowodu. Natomiast jego następcy kusili się o często kontrowersyjne koncepcje, które również znalazły odzwierciedlenie w polskim czasopiśmiennictwie poprzez recepcję nauki zachodniej.

Należy zaznaczyć, że pisma popularnonaukowe były ważnym źródłem informacji ze świata nauki i wywarły znaczący wpływ na postrzeganie teorii ewolucji pośród masowego odbiorcy. Często uprzystępniały one wiadomości na temat teorii Darwina oraz przedstawiały stan badań. Czyniły to w sposób wyważony i kompetentny. Ich autorami byli uznani polscy uczeni. W rezultacie więc, to całokształt dostępnych informacji zadecydował o upowszechnieniu teorii Darwina pośród polskiego społeczeństwa.

The aim of the article is to illustrate the discussions in Poland on the ancestry of humanity, which were inspired by Charles Darwin and his followers. The theory of evolution has changed the way of thinking about humans, who were previously treated as the ‘crown of creation’. The core of this text is the analysis of the reception of Darwin’s theses through the prism of the disputes over human’s lineage, and thus the development of science in the nineteenth-century Poland. Those issues were reflected in Polish journals in science and popular science during the partitions. The breakthrough in thinking about humanity consisted in departing from the creationist concept recognizing the will of the Creator in the creation of the world, and in questioning the dogma of the permanence of species. Under the influence of Darwin’s theory, and not without controversy, a conclusion was drawn about the crucial role of natural factors in the creation of human world and its diversity. The most controversial thesis was the acknowledgement of humans’ kinship with the ape. It aroused opposition in conservative spheres. Darwin himself did not introduce such a direct lineage. However, his followers were often tempted to put forward often controversial concepts, which were also reflected in Polish journalism through the reception of western science.

It should be noted that popular science magazines were an important source of information from the world of science and had a significant impact on the perception of the theory of evolution by the mass audience. They often simplified the information about Darwin’s theory and presented the stage of the research in a competent way. Recognized Polish scholars were among authors of these journals. As a result, all the different information sources greatly contributed to popularizing Darwin’s theory in the Polish society.

Słowa kluczowe

Charles Darwin, teoria ewolucji, recepcja prac Darwina, rozwój nauki na ziemiach polskich w XIX w, rodowód ludzkości, 23 września 2016 r., pokrewieństwo człowieka z małpą, rasy ludzkie

Charles Darwin, theory of evolution, reception of Darwin’s theses, development of science in Polish lands in the nineteenth century, ancestry of humanity, humans and ape kinship, human races

Bibliografia

Pobierz bibliografię

A. A. K., zob. Krajewski Aleksander A.

Ad. J. C., zob. Cohn Adolf Jakub

Agassiz, Ludwik 1876: Plan stworzenia. Odczyty o podstawach przyrodzonych powinowactwa między zwierzętami, przekład polski pomnożony życiorysem autora przez Karola Jurkiewicza. Warszawa: Wydawnictwo Michała Glücksberga.

B. J. 1911: Jak wyglądał człowiek pierwotny. Wszechświat 37, ss. 590–591.

B. S. 1869: O Darwinie. Biblioteka Warszawska IV, ss. 260–278.

Bartels, Arthur 1888: Piosnki i satyry. Kraków: Nakładem K. Bartoszewicza.

Broca, Paul 1872: O przemianie gatunków. Rzecz miana w Towarzystwie Antropologicznym w Paryżu (z Revue Scientifique), przeł. B. Landowa. Warszawa: J. Sikorski.

Brzeziński, Mieczysław 1902: Wędrówka obrazkowa po Europie. Warszawa: Skład Główny „Księgarnia Polska”.

Bugiel, Włodzimierz 1892: Zwrot w teoriach ras. Ateneum (III) 7, ss. 138–152.

Cohn, Adolf Jakub 1882: Darwin i antropologia według R. Virchowa. Prawda 34, ss. 402–404.

Czartkowski, Adam 1905: Sprawozdanie. Hugo de Vries, profesor botaniki w Amsterdamie. Nowa teorya powstawania gatunków. Mutacya i okresy mutacyjne. Przełożył i wstępem opatrzył B. Hryniewiecki, z 8 rys. w tekście str. 55. Warszawa 1905. Wszechświat 24, ss. 382–383.

Darwin, Charles 1859: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life. London: John Murray.

Darwin, Charles 1862: De l’Origine des espèces au moyen de la sélection naturelle ou la préservation des races favorisées dans la lutte pour la survie. Paris: Guillaumin et Cie, Victor Masson et Fils

Darwin, Charles 1863: Die Entstehung der Arten im Thier- und Pflanzen-Reich durch natürliche Züchtung, oder Erhaltung der vervollkommneten Rassen im Kampfe um's Daseyn. Stuttgart: E. Schweizerbart’sche Verlagshandlung.

Darwin, Charles 1871: The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex, in 2 Vol. Vol. 1. London: John Murray.

Darwin, Karol [1859] 1873: O powstawaniu gatunków drogą naturalnego doboru, czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras istot organicznych w walce o byt. Przekład dzieła pod napisem: „On the Origin of Species by means of natural selection, or the preservation of favoured races in the struggle for life” (Sixth edition, London 1872), przez dr-a Wacława Mayzla. Warszawa: Drukarnia Józefa Sikorskiego.

Darwin, Karol [1859] 1884–1885: O powstawaniu gatunków drogą naturalnego doboru, czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras w walce o byt, przeł. Szymon Dickstein i Józef Nusbaum. Warszawa: Drukarnia „Przeglądu Tygodniowego”, nakład Redakcyi „Przeglądu Tygodniowego”.

Darwin, Karol [1871] 1874: O pochodzeniu człowieka, przetłumaczył z angielskiego Ludwik Masłowski. Kraków: Nakładem wydawnictwa „Kraju”.

Darwinizm a wiedza współczesna: [1909] 1910. Przetłumaczyli Konrad Drzewiecki, Ludwik Krzywicki, Ludwik Silberstein. Warszawa: G. Centnerszwer i Ska; Lwów: H. Altenberg.

F. S., zob. Sulimierski Filip.

Haeckel, Ernst 1868: Natürliche Schöpfungsgeschichte. Gemeinverständliche wissenschaftliche Vorträge über die Entwicklungslehre im Allgemeinen und diejenige von Darwin, Goethe und Lamarck im Besonderen, über die Anwendung derselben auf den Ursprung des Menschen und andere damit zusammenhängende Grundfragen der Naturwissenschaft. Berlin: G. Reimer.

Haeckel, Ernst 1871: Dzieje utworzenia przyrody, tłumaczone z 2-giego wydania niemieckiego przez Jana Czarneckiego i Ludwika Masłowskiego. T. I–II, Lwów: Jan Czarnecki.

Haeckel, Ernst 1902: O pochodzeniu człowieka, ze słowem wstępnym B. Dybowskiego. Lwów: Związkowa Drukarnia we Lwowie.

Horwitz, Ludwik 1905: Rasy ludzkie. Wszechświat 2, ss. 17–22.

Hoyer, Henryk 1876: Krytyczny pogląd na Darwinizm. Ateneum (II) 4, ss. 169–194.

Hoyer, Henryk 1895a: Obecne zapatrywania przyrodników na tak zwaną teorię Darwina. Wszechświat 47, ss. 737–742.

Hoyer, Henryk 1895b: Obecne zapatrywania przyrodników na tak zwaną teorię Darwina. Wszechświat 48, ss. 756–762.

Huxley, H. Thomas: [1865] 1872. O przyczynach zjawisk w naturze organicznej: sześć popularnych odczytów wypowiedzianych w Muzeum Praktycznej Geologii; według niemieckiego przekładu Karola Vogta, przetłumaczył August Wrześniowski. Warszawa: Skład Główny w Redakcji „Niwy”.

Huxley, H. Thomas 1874: Stanowisko człowieka w przyrodzie: trzy rozprawy, według niemieckiego przekładu J.W. Carusa spolszczył Stefan Żaryn. Warszawa: Redakcja „Przeglądu Tygodniowego”.

J. K. 1882a: Karol Robert Darwin. Kłosy 879, ss. 286–287.

J. K. 1882b: Karol Robert Darwin. Kłosy 880, s. 300.

Kąkolewski, Leon 1860a: Piśmiennictwo rolnicze. XII. Przegląd periodycznej literatury rolniczej z ostatnich czasów. Gazeta Rolnicza, Przemysłowa i Handlowa 50, ss. 197–199.

Kąkolewski, Leon 1860b: Piśmiennictwo rolnicze. XII. Przegląd periodycznej literatury rolniczej z ostatnich czasów. Gazeta Rolnicza, Przemysłowa i Handlowa 51, ss. 201–202.

Krajewski, Aleksander A. 1865: Cywilizacja chrześcijańska w Indyach Wschodnich (Z artykułu p. Burnouf w Revue des deux Mondes). Biblioteka Warszawska III, ss. 464–488.

Kronika Paryzka literacka, naukowa i artystyczna 1864: Biblioteka Warszawska III, ss. 447–452.

Kronika Paryzka literacka, naukowa i artystyczna. 1870a: Biblioteka Warszawska I, ss. 91–124.

Kronika Paryzka literacka, naukowa i artystyczna. 1870b: Biblioteka Warszawska II, ss. 263–294.

Kronika Paryzka literacka, naukowa i artystyczna. 1870c: Biblioteka Warszawska III, ss. 254–284.

Krzywicki, Ludwik [1893] 1969: Ludy. Zarys antropologii etnicznej. [W:] Dzieła. T. 7. Warszawa: PWN.

Człowiek czy zwierzę? O dyskusjach wokół rodowodu ludzkości …

Krzywicki, Ludwiki [1897] 1969: Kurs systematyczny antropologii. I. Rasy fizyczne. [W:] Dzieła. T. 7. Warszawa: PWN.

L. H., zob. Horwitz Ludwik.

Loth, Edward 1909: Przyczynek do poznania kwestyi descendencyi w XVIII-ym wieku. Wszechświat 10, ss. 154–155.

Lutostański, Bolesław 1876: Cel i zadanie spółczesnej antropologii. Kosmos 1, ss. 568–574.

Lyell, Charles 1830–1833: The Principles of Geology, being an Attempt to Explain the Former Changes of the Earth’s Surface. T. I–III, London: John Murray.

Lyell, Charles 1863: The Antiquity of Man. London: John Murray.

Masłowski, Ludwik 1872: Prawo postępu. Studium przyrodniczo-społeczne. Kraków: Czcionkami „Kraju”.

Matecki, Teodor 1864a: Teorya Darwina. Ziemianin. Tygodnik Rolniczo-Przemysłowy 48, ss. 1–5.

Matecki, Teodor 1864b. Teorya Darwina. Dziennik Rolniczy 24, ss. 553–569.

Mivart, George J. 1871: On the Genesis of Species. Macmillan & Co.

Mivart, George J. 1873: Man and Apes. An Exposition of Structural Resemblances and Differences Bearning upon Questions of Affinity and Origin. London: Robert Hardwicke.

Morgan, Lewis H. [1877] 1887: Społeczeństwo pierwotne czyli badanie kolei ludzkiego postępu od dzikości poprzez barbarzyństwo do cywilizacji. Przekład Aleksandra Bąkowska. Warszawa: Redakcja „Prawdy”.

Niewiadomski, Wincenty 1871a: Teoria wyboru naturalnego i pochodzenia człowieka Alfreda Russel Wallace’a. Kłosy 320, ss. 104–106.

Niewiadomski, Wincenty 1871b: Teoria wyboru naturalnego i pochodzenia człowieka Alfreda Russel Wallace’a. Kłosy 321, ss. 115–118.

Niewiadomski, Wincenty 1871c: Teoria wyboru naturalnego i pochodzenia człowieka Alfreda Russel Wallace’a. Kłosy 322, ss. 131–133.

Niewiadomski, Wincenty 1873: Z dziedziny nauki. Pochodzenie człowieka i wybór płciowy. Przegląd Tygodniowy 27, ss. 214–215.

Nusbaum Józef 1885: Poglądy Naegelego na darwinizm i nowa teorya pochodzenia gatunków. Ateneum (IV) 10, s. 147.

Nusbaum, Józef 1896: Tomasz Henryk Huxley jako biolog, pedagog i filozof. Ateneum. (I) 2, ss. 265–280.

Nusbaum, Józef 1902: O mutacjach i okresach mutacyjnych w pojęciu de Vriesa. Wszechświat 48, s. 753.

Nusbaum, Józef 1909: W setną rocznicę urodzin Karola Darwina. Wszechświat 6, ss. 81–86.

Nusbaum, Józef 1910: Idea ewolucji w biologii. Przeszłość, stan obecny i wpływ na rozwój wiedzy ludzkiej. Warszawa: G. Centnerszwer i Ska; Lwów: H. Altenberg.

Pawlicki, Stefan 1870: Materializm wobec nauki, Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Pawlicki, Stefan 1872: Człowiek i małpa. Lwów: Seyfarth i Czajkowski.

Pawlicki, Stefan [1872] 1875: Studyja nad Darwinizmem. Kraków: Nakładem Wydawnictwa Dzieł Katolickich Dra Władysława Miłkowskiego.

Petelenz, Ignacy L. 1878: Krótki rys teorii Darwina. Lwów: Nakładem Towarzystwa Aptekarskiego.

Petelenz, Ignacy L. 1882a: Darwin i znaczenie teorii jego dla biologii. Kosmos 7, ss. 385–401.

Petelenz, Ignacy L. 1882b: Darwin i znaczenie teorii jego dla biologii. Kosmos 7, ss. 475–494.

Plemiona ludzkie. 1863a: Wędrowiec 23, ss. 356–358.

Plemiona ludzkie, 1863b: Wędrowiec 24, ss. 380–382.

Potocki, Józef Karol 1883: Pod wodzą Darwina. Prawda 28, ss. 332–333.

Przegląd piśmiennictwa polskiego. Karol Darwin i jego poprzednicy, studium Adolfa Quatrefagesa, przełożył Julian Ochorowicz. 1873: Przegląd Tygodniowy 47, s. 375.

Quatrefages, Armand [1870] 1873: Karol Darwin i jego poprzednicy. Studium nad teorią przeobrażeń, przeł. Julian Ochorowicz. Warszawa: Gebethner i Wolff.

Rehman, Antoni 1878: Ludy pierwotne południowej Afryki. Ateneum (I) 1, ss. 94–127.

Rehman, Antoni 1881: Szkice z podróży do Południowej Afryki odbytej w latach 1875–1877. Warszawa: Gebethner i Wolff.

Rejchman, Bronisław 1869: Teorya Darwina podług popularnej prelekcji Ludwika Büchnera, Warszawa: Karol Kowalewski.

Rajchman, Bronisław 1872: Teorya Darwina rozwinięta przez Haeckela. Przyroda i Przemysł 40, ss. 473–475.

Rejchman, Bronisław 1873: Teorya Darwina i hipotezy Haeckel’a w treściwym zarysie. Rzut oka na kwestyą pochodzenia gatunków. Warszawa: nakładem autora, drukiem Aleksandra Pajewskiego.

Rejchman, Bronisław 1876: Kronika naukowa. Ogniwo pośrednie pomiędzy człowiekiem a małpą. Ateneum (III) 7, ss. 196–197.

Rejchman, Bronisław 1877: Kronika naukowa. Starożytność człowieka i charakter cywilizacyi przeddziejowej. Ateneum (I) 1, ss. 225–238.

Rejchman, Bronisław 1882: Teorya Darwina w stosunku do nauki i życia. Ateneum (III) 9, ss. 509–528.

Rostafiński, Józef 1887: Karol Darwin. Warszawa: Noskowski.

Rostafiński, Józef 1904/1905: O pamięci jako ogólnym pokładzie zjawisk życia. Rzecz czytana na publicznem posiedzeniu Akademii Umiejętności w dniu 20 maja 1905 roku. Rocznik Akademii Umiejętności.

Schmidt, Oskar 1875: Nauka o pochodzeniu gatunków i darwinizm. Przełożył August Wrześniowski. Warszawa: Nakład Spółki Wydawniczej Księgarzy.

Schmidt, Oskar 1876: Człowiek ze stanowiska teorii Darwina. Przyroda i Przemysł 4, ss. 37–40.

Skomorowski, Tomasz 1873a: Geneza gatunków ze stanowiska racyjonalnej krytyki. Przyroda i Przemysł 45, ss. 533–535.

Skomorowski, Tomasz 1873b: Stosunek teoryj transformistycznych do pochodzenia człowieka i jego miejsca w szeregu stworzeń. Podług Lyell’a. Przyroda i Przemysł 33, ss. 389–391.

Skomorowski, Tomasz 1874: Rozbiór teorii Darwina, czyli geneza gatunków ze stanowiska racjonalnej krytyki. Warszawa: u Celsa Lewickiego i Spółki.

Skórkowski, Antoni 1882: O Darwinie i Darwinizmie. Wędrowiec 34, ss. 114–117.

Strasburger, Edward 1867: O istocie i zadaniu nauk przyrodzonych. Biblioteka Warszawska (III), ss. 1–24.

Sulimierski, Filip 1867: Przegląd nowych odkryć i wynalazków. Wędrowiec 223, ss. 235–237.

Sulimierski, Filip 1871a: Darwin. Wędrowiec 96, ss. 283–284.

Sulimierski, Filip 1871b: Darwin o pochodzeniu człowieka. Wędrowiec 79, ss. 6–8.

Sulimierski, Filip 1871c: Darwin o pochodzeniu człowieka. Wędrowiec 81, s. 36.

Sulimierski, Filip 1871d: Darwin o pochodzeniu człowieka. Wędrowiec 82, s. 59.

Szujski, Józef 1867: Badania nad pierwostanem człowieka. Przegląd Polski 3, ss. 452–464.

Szyszłło, Wincenty 1872: Przegląd dziejów przyrody. Studia filozoficzne, T. II. Warszawa: Nakładem Autora i Prenumeratorów w Drukarni „Gazety Lekarskiej”.

Świętochowski, Aleksander 1876: Indianie północnej Ameryki. Ateneum (III) 3, ss. 533–547.

T. 1882: Karol Robert Darwin (wspomnienie pośmiertne). Prawda 17 ss. 200–201.

Trejdosiewicz, Jan 1868: O geologii i jej postępach. Biblioteka Warszawska (I), ss. 338–359.

Topinard, Paul 1877: L’anthropologie. Paris: C. Reinwald.

Człowiek czy zwierzę? O dyskusjach wokół rodowodu ludzkości …

Topinard, Paul 1896: O pochodzeniu człowieka, w przekładzie St. K. [Stefan Kempner]. Lwów: Wydawnictwo Józefa Lipińskiego.

Trepka, Mścisław E. 1894: Ewolucya człowieka. Ateneum (IV) 2, ss. 315–333.

Tylor, Edward B. [1889] 1902: Antropologia. Wstęp do badania człowieka i cywilizacji. Przetłumaczyła z angielskiego Aleksandra Bąkowska. Warszawa: Nakładem Stefana Dembego.

Tylor, Edward B. [1871] 1896–1898: Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologji, filozofji, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów. Przekład Z.A. Kowerska. Warszawa: Wydawnictwo „Głosu”.

Tyszyński, Aleksander 1873a: Darwinizm i pozytywizm w treści pism naszych. Biblioteka Warszawska (I), ss. 24–49.

Tyszyński, Aleksander 1873b: Darwinizm i pozytywizm w treści pism naszych (Dokończenie). Biblioteka Warszawska (I), ss. 239–254.

Ulatowski, Józef 1912: Z czarów i tajemnic przyrody. Grudziądz: Drukiem i nakładem Wiktora Kulerskiego.

Wais, Kazimierz 1907: O rozwoju gatunków. Referat wygłoszony na I. kursie katechetycznym we Lwowie. Odbitka z „Gazety Kościelnej”. Lwów: Józef Chęciński.

Wallace, Alfred 1870: Contributions of the theory of natural selection. A series of essays. London: Macmillan, and Co.

Wartenberg, Feliks 1866: O teorii Darwina. Poznań: A. Schmaedicki.

Wiadomości literackie 1864: Biblioteka Warszawska (IV), s. 484.

Wiadomości miejscowe i potoczne 1864: Dziennik Poznański 268, s. 3.

Wrześniowski, August 1865: Kurs zoologji wykładu Pana… w Szkole Głównej Warszawskiej, [Warszawa].

Wrześniowski, August 1882a: Karol Robert Darwin. Wspomnienie pośmiertne. Wszechświat 5, ss. 65–67.

Wrześniowski, August 1882b: Karol Robert Darwin. Wspomnienie pośmiertne. Wszechświat 6, ss. 84–90.

Wrześniowski, August 1882c: Karol Robert Darwin. Wspomnienie pośmiertne. Wszechświat 7, ss. 100–105.

Wrześniowski, August 1882c: Karol Robert Darwin. Wspomnienie pośmiertne. Wszechświat 8, ss. 115–124.

Wycieczka do Kanady. 1866: Biblioteka Warszawska (II), ss. 234–256.

Żmichowska, Narcyza 1876: O Pawle Edmundzie Strzeleckim według rodzinnych i towarzyskich wspomnień. II. Ateneum (I) 3, ss. 538–596.

Żychliński, Józef 1878: O stanowisku człowieka wobec teorii Darwinistów niemieckich. Biblioteka Warszawska (I), ss. 69–95.

Bulaczek, Aleksandra: 2013. Stefan Zachariasz Pawlicki jako inicjator recepcji darwinizmu w Polsce. Studia z Filozofii Polskiej 8, ss. 179–192.

Bulaczek, Aleksandra, Konstańczak Stefan: Filozofów spór archeologiczny. Studia z Filozofii Polskiej 8, ss. 193–216.

Długokęcka, Teodozja 1963: Miejsce darwinizmu w działalności Przeglądu Tygodniowego (1866–1890). [W:] Materiały do dziejów myśli ewolucyjnej w Polsce. K. Petrusewicz i A. Straszewicz (red.), ss. 13–111. Warszawa: PWN.

Długokęcka, Teodozja; Dominas, Henryk; Grębecka, Wanda; Janion, S.M.; Lipińska-Zubkiewicz, Irena; Niemczewska L. 1961: Recepcja darwinizmu w drugiej połowie XIX wieku w Królestwie Polskim. Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej. Seria B. Historia nauk biologicznych i medycznych 5, ss. 127–149.

Glazier, Jack 2020: Anthropology and Radical Humanism: Native and African American Narratives and the Myth of Race. East Lansing: Michigan State University Press.

Grębecka, Wanda 1963: Materiały do recepcji darwinizmu na łamach prasy rolniczej. [W:]Materiały do dziejów myśli ewolucyjnej w Polsce. K. Petrusewicz i A. Straszewicz (red.) ss. 185–287. Warszawa PWN.

Jakubowski, Jakub 2009: Recepcja wydawnicza dzieł Karola Darwina w Polsce w XIX w. Roczniki Biblioteczne 53, ss. 249–268.

Konashev, Mikhail B. 2021: Darwin’s On the Origin of Species in Russia and in the USSR: some aspects of translation and publication. Studia Historiae Scientiarum 20, pp. 285–315. DOI: 10.4467/2543702XSHS.21.011.14042.

https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.21.011.14042.

Konstańczak, Stefan 2015: Recepcja teorii Darwina w filozofii polskiej XIX wieku. [W:] Filozofia – nauka – religia. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Kazimierzowi Jodkowskiemu z okazji 40-lecia pracy naukowej. P. Bylica, K. Kilian, R. Piotrowski i D. Sagan (eds.). Zielona Góra: Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, ss. 409–426.

Kroczak, Justyna 2007/2008: Mivart i granice ewolucji. Filozoficzne Aspekty Genezy 4–5, ss. 205–216.

Kuźnicki, Leszek 2009a: Ewolucjonizm w Polsce 1883–1859. Kosmos. Problemy nauk biologicznych 3–4, ss. 297–313.

Kuźnicki, Leszek 2009b: Percepcja Darwinizmu na ziemiach polskich w latach 1860–1881. Kosmos. Problemy nauk biologicznych 3–4, ss. 279–285.

Lipińska-Zubkiewicz, Irena 1963: Problematyka ewolucyjna na łamach Ateneum (1876–1901). [W:] Materiały do dziejów myśli ewolucyjnej w Polsce. K. Petrusewicz i A. Straszewicz (red.), ss. 115–181. Warszawa: PWN.

Myśliński, Jerzy 1969: Czasopiśmiennictwo naukowe w Galicji w dobie autonomicznej: uwagi wstępne. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 8(4), ss. 477–500.

Myśliński, Jerzy 1978: Próba określenia miejsca i roli prasy w dziejach społeczeństwa polskiego doby popowstaniowej. Dzieje Najnowsze X(3), ss. 5–27.

Schümann, Daniel 2008: Struggle for or against Participation? How Darwinism Came to Partitioned Poland in the 1860s and early 1870s. [In:] The Reception of Charles Darwin in Europe, Eve Marie Engels, Thomas F. Glick (eds), pp. 244–258. Continuum: London – New York.

Strzałko, Jan 2009: Darwin jako antropolog ewolucyjny. Problem ras ludzkich. Kosmos. Problemy nauk biologicznych 58(3–4), ss. 273–278.

Strzałko, Jan 2010: Co jest ewolucyjnym dziedzictwem człowieka: rasy czy rasizm? Kosmos. Problemy nauk biologicznych 59(1–2), ss. 251–256.

Wrona, Grażyna 2007: Polskie czasopisma popularnonaukowe w XIX wieku: ewolucja formy i treści. Rocznik Historii Prasy Polskiej 10(2), ss. 5–31.

Wrzesińska, Katarzyna 2021a: Rodowód człowieka, zróżnicowanie rasowe ludzkości oraz „nienawiść rasowa” na łamach „Biblioteki Warszawskiej” w latach 1864–1914. Rocznik Historii Prasy Polskiej 61(1), ss. 43–58. DOI: 10.24425/rhpp.2021.136668.

https://doi.org/10.24425/rhpp.2021.136668.

Wrzesińska, Katarzyna 2021b: Termin rasa i jego synonimy w polskiej refleksji naukowej i popularnonaukowej w latach 1864–1918. Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 56, Article 2041. DOI: 10.11649/sfps.2041.

https://doi.org/10.11649/sfps.2041.

Informacje

Informacje: Studia Historiae Scientiarum, 2022, 21 (2022), s. 135 - 180

DOI: https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.22.004.15970

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

Człowiek czy zwierzę? O dyskusjach wokół rodowodu ludzkości w polskim czasopiśmiennictwie drugiej połowy XIX wieku

Angielski:

Human or Animal? On the Discussions around the Ancestry of Humanity in Polish Journals of the Second Half of the 19th Century

Autorzy

Katarzyna Wrzesińska

https://orcid.org/0000-0002-5533-5540

Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Zakład Badań Narodowościowych (Poznań, Polska)

Publikacja: 26.08.2022

Status artykułu: Otwarte

Licencja: CC BY

Udział procentowy autorów:

Katarzyna Wrzesińska (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

Języki publikacji:

Polski

Liczba wyświetleń: 404

Liczba pobrań: 525

<p> Człowiek czy zwierzę? O dyskusjach wokół rodowodu ludzkości w polskim czasopiśmiennictwie drugiej połowy XIX wieku</p>

Pobierz xml