Polscy przyrodnicy: Konstanty Jelski, Jan Sztolcman oraz Jan Kalinowski i ich wkład w badania przyrodnicze Peru w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku

Radosław  Tarkowski

Polscy przyrodnicy: Konstanty Jelski, Jan Sztolcman oraz Jan Kalinowski i ich wkład w badania przyrodnicze Peru w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku

Data publikacji: 13.09.2021

Studia Historiae Scientiarum, 2021, 20 (2021), s. 569 - 599

https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.21.016.14047

Autorzy

Pobierz pełny tekst

PDF

drukuj

Tytuły

Polscy przyrodnicy: Konstanty Jelski, Jan Sztolcman oraz Jan Kalinowski i ich wkład w badania przyrodnicze Peru w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku

Abstrakt

Polscy przyrodnicy: Konstanty Jelski (1837–1896), Jan Sztolcman (1854–1928) oraz Jan Kalinowski (1857–1941) działali w Peru w drugiej połowie XIX oraz na początku XX wieku. Jelski przebywał w Peru w latach 1869–1879, Sztolcman dwukrotnie w latach 1875–1881 i 1882–1884, Kalinowski zaś przybył w 1889 roku i pozostał w tym kraju aż do śmierci.

Ich pobyt miał na celu zebranie bogatej, mało znanej fauny, głównie ptaków, a prace tych przyrodników były sponsorowane przez rodzinę Branickich. Zebrane okazy fauny były przesyłane do Warszawskiego Gabinetu Zoologicznego zarządzanego przez W. Taczanowskiego oraz do prywatnego muzeum Branickich przy Frascati. Materiały zebrane przez polskich przyrodników wzbogaciły zbiory wielu instytucji naukowych w Polsce, również tych zagranicznych. Okazy fauny były podstawą do opisu wielu nowych gatunków nieznanych nauce.

Nazwiska polskich przyrodników są znane do dziś specjalistom od fauny i flory neotropikalnej. Pojawiają się często w nazwach nowych gatunków opisanych na podstawie odkrytych przez nich okazów.

Przesłane z Peru zbiory uczyniły Warszawski Gabinet Zoologiczny ośrodkiem badań neotropikalnej awifauny na światowym poziomie, a kolekcja ta była konsultowana przez specjalistów z całej Europy. Ptaki z Peru stanowiły podstawę opracowania monografii Ornithologie du Pérou W. Taczanowskiego.

Kolekcje oraz obserwacje Jelskiego i Sztolcmana wniosły znaczący wkład w przygotowanie dzieła A. Raimondiego El Peru. Sztolcman opublikował dwutomowe dzieło Peru. Wspomnienia z podróży z mapą stanowiące ważny wkład Polski w poznawanie tego kraju. Ptaki i ssaki zebrane przez Kalinowskiego w Peru wzbogaciły kolekcje muzeów w Limie, Waszyngtonie, Londynie, Warszawie.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode

Polish naturalists: Konstanty Jelski (1837–1896), Jan Sztolcman (1854–1928) and Jan Kalinowski (1857–1941) were active in Peru in the second half of the 19th and earliest of 20th century. Jelski stayed in Peru in the years 1869–1879, Sztolcman twice in the years 1875–1881 and 1882–1884, and Kalinowski arrived in 1889 and stayed in Peru until his death.

Their stay was aimed at collecting rich, little-known fauna, mainly birds. The work of these naturalists was sponsored by the Branicki family. The collected fauna specimens were sent to the Zoological Cabinet in Warsaw managed by W. Taczanowski and to the private Branicki Museum (the Frascati Palace). The materials collected by the Polish naturalists have enriched the collections of many scientific institutions in Poland, including foreign ones. The fauna specimens were the basis for the description of many new species unknown to science.

The names of Polish naturalists are known to specialists in neotropical fauna and flora to this day. They often appear in the names of new species described on the basis of the specimens they discovered.

The collections sent from Peru made the Zoological Cabinet in Warsaw a center of research on neotropical avifauna at the world level, and the collection was consulted by specialists from all over Europe. The birds from Peru were the basis for W. Taczanowski’s monograph Ornithologie du Pérou.

The collections and observations of Jelski and Sztolcman made a significant contribution to the preparation of the work El Peru by A. Raimondi. Sztolcman published a two-volume work: Peru. Wspomnienia z podróży z mapą, an important contribution of Poland to the knowledge of Peru. The birds and mammals collected by Kalinowski in Peru enriched the collections of museums in Lima, Washington, London and Warsaw.

Article available under CC BY license.

License text: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode

Słowa kluczowe

Konstanty Jelski, Jan Sztolcman, Jan Kalinowski, Władysław Taczanowski, Antonio Raimondi, Peru, Ameryka Południowa, mecenat Branickich, badania przyrodnicze, XIX wiek, początek XX wieku

Konstanty Jelski, Jan Sztolcman, Jan Kalinowski, Władysław Taczanowski, Antonio Raimondi, Peru, South America, patronage of the Branicki family, natural science research, 19th century, earliest 20th century

Bibliografia

Pobierz bibliografię

Berlepsch, Hans; Stolzmann, Jan 1892: Les résultats des recherches ornithologiques faites au Pérou par M. Jean Kalinowski. Proceedings of the Zoological Society of London, ss. 371–410.

Berlepsch, Hans; Stolzmann, Jan 1896: On the ornithological researches of M. Jean Kalinowski in Central Peru. Proceedings of the Zoological Society of London, ss. 322–388.

Berlepsch, Hans; Sztolcman, Jan 1906: Rapport sur les nouvelles collections ornithologiques faites au Pérou par M. Jean Kalinowski. Ornis 13, pp. 63–133.

Bratkowski, Stefan 1975: Inżynierowie Babińscy. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 2, ss. 295–311.

Broggi, Jorge 1926: Raimondi Géologo. Boletin Sociedad Geografica de Lima 43, ss. 460–468.

Brzęk, Gabriel 2007: Historia zoologii w Polsce do drugiej wojny światowej. Aktualizacja i uzupełnienia: J. Pawłowski i T. Majewski. „Rozprawy Wydziału Przyrodniczego PAU”, t. 2, Kraków: Polska Akademia Umiejętności.

Daszkiewicz, Piotr 1997: W cieniu Maison Verreaux: Paryż polskich przyrodników – kolekcjonerów. Warszawa: Neriton.

Daszkiewicz, Piotr 2005: Quelques remarques sur l’Ornithologie du Pérou – la première monographie de la zoologie néotropicale. Organon 34, pp. 73–96.

Daszkiewicz, Piotr; Tarkowski, Radosław 2007a: Nowe dane dotyczące związków Antonio Raimondiego (1824–1890) z polskimi uczonymi i inżynierami oraz udziału Polaków w geologicznym opisie Peru. Czasopismo Geograficzne 1–2, ss. 121–130.

Daszkiewicz, Piotr; Tarkowski, Radosław 2007b: Listy Edwarda Habicha (1835–1909) do Ignacego Domeyki (1802–1899) ze zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 52/2, ss. 203–212.

Daszkiewicz, Piotr; Tarkowski, Radosław 2007c: Antonio Raimondi (1824–1890) w korespondencji polskich przyrodników Konstantego Jelskiego, Władysława Taczanowskiego i Jana Sztolcmana. Polskie badania środowiska przyrodniczokulturowego w Ameryce Łacińskiej. Kraków 28–30 maj 2007. [W:] „Materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej”. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, ss. 69–70.

Daszkiewicz, Piotr; Tarkowski, Radosław; De Massary, Jean Christophe 2010: Konstanty Jelski (1837–1896) i jego działalność w zakresie nauk przyrodniczych. Dokumenty z Archiwum K. Jelskiego – unikalne materiały dla historii nauk przyrodniczych Francuskiej Gujany. Prace Komisji Historii Nauki PAU X, ss. 225–240. Dostęp online: http://pau.krakow.pl/PKHN-PAU/pkhn-pau-X-2010-13.pdf.

Daszkiewicz, Piotr; Tarkowski, Radosław 2020: Studia we Francji oraz pierwsza praca Ignacego Domeyki (1802–1889). Przegląd Geologiczny 68(1), ss. 16–20.

Dembicz, Andrzej; Smolana, Krzysztof 1993: La presencia polaca en América Latina. CECLA Warszawa.

Deustua, José 1986: La minería peruana y la iniciación de la república, 1820–1840. Lima: IEP, Instituto de estudios peruanos.

Domaniewski, Janusz 1929: Jan Sztolcman 1854–1928. Prace Państwowego Muzeum Zoologicznego. Wiadomości z Muzeum, ss. 23–48.

Flora perpetua. Arte y ciencia botánica de Antonio Raimondi 2010. Luis Felipe Villacorta Ostolaza Editor cientifico. Tom I–III. Lima: Asociacion Educacional Antonio Raimondi – Centro di Lingua e Cultura Italiana – Museo Raimondi.

Gołuchowska Dunin–Borkowska, Katarzyna 2015: Peruwiańczycy odkrywają zasługi Konstantego Jelskiego (1837–1896) dla przyrodniczego poznania Peru. Przegląd Geologiczny 63 (9), ss. 516–518.

Jaczewski, Tadeusz 1928: Jan Sztolcman. Wspomnienie pośmiertne. Morze. Organ Ligi Rzecznej i Morskiej 6, ss. 22–23.

Jelski, Konstanty 1898: Popularno-przyrodnicze opowiadania z pobytu w Gujanie francuskiej i po części w Peru (od roku 1865–1871). Kraków: W drukarni „Czasu” Fr. Kluczyckiego i Spółki.

Jelski, Konstanty 2007 : Les histoires naturalistes populaires d’un séjour en Guyane française et en partie au Pérou (1865–1871). Choix, Traduction et élaboration scientifique par P. Daszkiewicz, J.-Ch. de Massary, R. Tarkowski. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.

Kalinowski, Julio Sumar 2017: De la tundra a la jungla. Jan Kalinowski. Una Historia Natural. Lima.

Kochanek, Padre Kazimierz (red.) 1979: Los Polacos en el Peru. Libro auspiciado por la Embajada de la Republica Popular de Polonia en el Perú. Lima: Editorial Salesiana Lima.

Lopez Soria, José I. 1986: Polak z peruwiańskiego pomnika Edward Habich. Przedmowa i komentarze Stefan Bratkowski i Bolesław Orłowski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Iskry”.

Lopez Soria, José I. 1999a: Historia de la Universitad Nacional de Ingenieria. Lima: UNI-Lima.

Lopez Soria, José I. 1999b: Eduardo J. De Habich. Lima: UNI-Lima.

Mierzwa-Szymkowiak, Dominika; Breure, Bram 2017: Inside and outside Neotropics: Three Polish naturalists during the late 19th and early 20th century. Archives of Natural History 44(1), pp. 151–158.

Mlíkovský, Jiří 2009: Types of birds in the collections of the Museum and Institute of Zoology, Polish Academy of Sciences, Warszawa, Poland. Part 3: South American birds. Journal of the National Museum (Prague), Natural History Series 178 (5), pp. 17–180.

Museo Raimondi Asociación Educacional Antonio Raimondi 2020: Antonio Raimondi. Biografía. Dostęp online (10.08.2020): http://museoraimondi.org.pe/es/contenido/12/bibliografía.

Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk 2020: Historia Muzeum i Instytutu Zoologii - całość. Dostęp online (10.08.2020): https://www.miiz.waw.pl/pl/podstawowe/574–historiamiiz.

Orłowski, Bolesław (red.) 1984: Słownik polskich pionierów techniki. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1984.

Orłowski, Bolesław 1992: Osiągnięcia inżynierskie Wielkiej Emigracji. Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN, Warszawa.

Paradowska, Maria 1977: Polacy w Ameryce Południowej. Ossolineum, Wrocław – Warszawa–Kraków–Wrocław.

Paradowska, Maria 1984: Podróżnicy i emigranci: szkice z dziejów polskiego wychodźstwa w Ameryce Południowej. Interpress. Warszawa.

Paulo, Andrzej 2010: History of Polish geological studies in Latin America. The Nature and Culture of Latin America. Review of Polish Studies (Z. Mirek, A. Flakus, A. Krzanowski, A. Paulo, J. Wojtusiak, eds.). Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, pp. 13–46.

Peru 2002: [W:] Encyklopedia Britannica - edycja polska. 2002, T. 31. Wydawnictwo Kurpisz. Poznań, ss. 408–411.

Piechnik, Łukasz; Kurek, Przemysław 2016: Ssaki neotropików odkryte przez polskich naturalistów. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.

Raimondi, Antonio 1874–1913: El Peru. Imprenta del Estado et La sociedad geográfica de Lima, t. I–V, Lima.

Rudowska, Maria 1975: Polscy inżynierowie w Peru w drugiej połowie XIX w. Problemy Polonii Zagranicznej 9, ss. 145–188.

Ryn, Zdzisław J. (red.) 2002: Ignacy Domeyko: obywatel świata. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Seiner Lizarraga, Lizardo 2003: Antonio Raimondi y sus vinculaciones con ciencia europea, 1851–1890. Bulletin de l’Institut Français d’Etudes Andines 32 (3), pp. 517–537.

Słabczyński, Wacław; Słabczyński, Tadeusz 1992: Słownik Podróżników Polskich. Wiedza Powszechna Warszawa.

Sztolcman, Jan 1912: Peru. Wspomnienia z Podróży z mapą. Vol. 1–2. Gebethner i Wolf, Warszawa.

Taczanowski, Władysław 1884–1886: Ornithologie du Pérou. t.1: 1884; t. 2:1884; t. 3: 1866; t. 4: 1886. Typographie Oberthur Rennes.

Taczanowski, Władysław 1964: Listy do Antoniego Wagi, Konstantego Branickiego i Benedykta Dybowskiego. W opracowaniu K. Kowalskiej, A. Mroczkowskiej i B. Zielińskiej. Memorabilia Zoologica 12, ss. 1-317.

Tarkowski, Radosław 2011: Konstanty Jelski (1837–1896). Przyrodnik i badacz Ameryki Południowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. „Prace Monograficzne” nr 605, Kraków.

Tarkowski, Radosław 2012: Życie i działalność Konstantego Jelskiego – przyrodnika i badacza Ameryki Południowej. Prace Komisji Historii Nauki PAU Kraków XI, ss. 325–339.

Tarkowski, Radosław 2016: Współpraca Antonio Raimondiego (1824–1890) z polskimi przyrodnikami i inżynierami w Peru. Przegląd Geologiczny 2, ss. 93–100.

Tarkowski, Radosław; Daszkiewicz, Piotr 2008: Działalność Konstantego Jelskiego (1837–1896) w zakresie geologii. Przegląd Geologiczny 5, ss. 373–377.

Tarkowski, Radosław; Goluchowska, Katarzyna 2013: Konstantyn Jelski (1837–1896) naturalista e investigador de America Latina. Lima: Sociedad Geographica de Lima.

Tarkowski, Radosław; Goluchowska Trampczynska, Katarzyna 2016: Memorias de Jan Sztolcman y su contribución al conocimiento del noreste de Cajamarca (1877–1879). [In:] XI Congreso Nacional de Geografía a realizarse en la ciudad de Cajamarca del 5 al 7 de octobre de 2015. Memoria del XI Congreo Nacional de Geogarfía 2015, Sociedad Geografica de Lima, pp. 423–438; ISBN: 978-612-4344-03-9.

Tarkowski, Radosław; Pyrcz, Tomasz; Goluchowska Dunin–Borkowski, Katarzyna 2017: Memorias del naturalista polaco Jan Sztolcman de su viaje al Perú entre 1875–1881. Lima: Sociedad Geografica de Lima.

Villacorta, Luis F. 2010: Antonio Raimondi. La naturaleza y la Nación. [In:] L.F. Villacorta Ostolaza (ed.), Flora perpetua. Arte y ciencia botánica de Antonio Raimondi. Lima, t. III, pp. 64–101.

Vuilleumier, François 2003: Perspectives in Ornithology Neotropical Ornithology. Then and Now. The Auk. 120 (3), pp. 577–590.

Warszewicz Józef 1987: Krystyna Guntherowa. [W:] S. Feliksiak (red.), Słownik biologów polskich. Warszawa: PWN, ss. 565–566.

Warszewicz Józef. A. Zemanek [W:] Polski wkład w Przyrodoznawstwo i Technikę.

[W:] Słownik Polskich i związanych z Polską odkrywców oraz Pionierów nauk matematyczno-przyrodniczych i Techniki, 2015, T. IV, ss. 353–355.

Wąsowska, Monika; Winiszewska-Ślipińska, Grażyna 1996: The history of the Collection of Neotropical Fauna in the Museum and Institute of Zoology PAS. Unit 1939. Bulletin of the Museum and Institute of Zoology PAS (Supplement to Annales Zoologici) 1, pp. 29–34.

Wielopolska, Salomea, M. 1974: Wstęp i posłowie do F. Woytkowski Peru moja ziemia nie obiecana. Ossolineum.

Woytkowski Feliks. Krystyna Kowalska. [W:] S. Feliksiak (red.), Słownik biologów polskich. Warszawa: PWN, ss. 589–590.

Wójcik, Zbigniew 2000: Józef Siemiradzki. Przyrodnik i humanista, badacz Ameryki Południowej. Wrocław –Warszawa: Stowarzyszenie “Wspólnota Polska”.

Wulf, Andrea 2017: Człowiek, który zrozumiał naturę. Nowy świat Alexandra von Humboldta. Tłumaczenie K. Bażyńska-Chojnacka i Piotr Chojnacki. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o.

Informacje

Informacje: Studia Historiae Scientiarum, 2021, 20 (2021), s. 569 - 599

DOI: https://doi.org/10.4467/2543702XSHS.21.016.14047

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

Polscy przyrodnicy: Konstanty Jelski, Jan Sztolcman oraz Jan Kalinowski i ich wkład w badania przyrodnicze Peru w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku

Angielski:

Polish naturalists: Konstanty Jelski, Jan Sztolcman and Jan Kalinowski and their contribution in Peru’s nature research in the second half of the 19th and the earliest of the 20th century

Autorzy

Radosław Tarkowski

https://orcid.org/0000-0003-3294-1246

Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk (Kraków, Polska)

Publikacja: 13.09.2021

Otrzymano: 17.03.2020

Zaakceptowano: 28.06.2021

Status artykułu: Otwarte

Licencja: CC BY

Udział procentowy autorów:

Radosław Tarkowski (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

Języki publikacji:

Polski

Liczba wyświetleń: 309

Liczba pobrań: 987

<p> Polscy przyrodnicy: Konstanty Jelski, Jan Sztolcman oraz Jan Kalinowski i ich wkład w badania przyrodnicze Peru w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku</p>

Pobierz xml