Szanowni Czytelnicy,

oddajemy w Państwa ręce 121, kolejny w roku 2020, tom naszego czasopisma. Tym samym udało się po raz pierwszy od dłuższego czasu doprowadzić do sytuacji, w której tom za dany rok jest publikowany w tym właśnie roku. I to jest dobra informacja, a Redakcja zobowiązuje się, że publikacja kolejnych tomów będzie się odbywała bez żadnych opóźnień. Jest to tym bardziej warte podkreślenia, że okoliczności, w jakich przyszło nam wszystkim funkcjonować w mijającym roku, były dość szczególne. Pandemia koronawirusa SARS-COVID-2 odcisnęła negatywny ślad na wszystkich dziedzinach naszego życia. Przez większość 2020 r. tradycyjne formy funkcjonowania, nie tylko archiwów, ale całej administracji, czy instytucji kultury, uległy znacznemu ograniczeniu. I choć wiele z wcześniej zaplanowanych przedsięwzięć zostało odwołanych, istotnemu ograniczeniu uległy prace naukowe, zawieszone zostały badania archiwalne, zredukowano współpracę międzynarodową, to archiwa państwowe przez cały ten czas były otwarte i starały się w jak najpełniejszy sposób wypełniać swoją misję. Jak nigdy wcześniej, szeroko zaczęliśmy korzystać z nowoczesnych technologii i sposobów komunikacji. Do codziennego stosowania weszły takie formy jak webinaria, czy konferencje realizowane w formie online. Obsługa kwerend użytkowników, przedsięwzięcia edukacyjne i promocyjne przeniosły się niemal w całości do sieci rozległych. Pewne ograniczenia dotyczące bezpośredniego dostępu do zasobu archiwów państwowych spowodowały, że użytkownicy znacząco częściej niż dotychczas korzystali z naszych zasobów informacyjnych i cyfrowych w  Internecie. W oczekiwaniu na „powrót do normalności” zapraszamy zatem do lektury aktualnego tomu.

Zgodnie z zapowiedzią, jego tematem wiodącym są szeroko rozumiane kwestie współczesnego prawa archiwalnego. Dział otwiera artykuł Marka Konstankiewicza (Regulacje prawa polskiego mające znaczenie dla działalności archiwalnej), prezentujący szeroką panoramę aktualnych przepisów z  różnych działów prawa, odnoszących się do działalności archiwalnej, a także dokumentu jako przedmiotu regulacji prawnych oraz gromadzenia i użytkowania zbiorów dokumentalnych w toku działalności. Autor nie tylko porządkuje i systematyzuje wiedzę o obowiązującym stanie prawnym w zakresie ogólnie rozumianego zarządzania dokumentami i archiwami, ale też wskazuje obszary, w których należy podjąć działania, aby ten system przepisów prawnych udoskonalić i lepiej dostosować do wymagań współczesności. Temat wiodący podjęli również: Adrian Niewęgłowski, który zajął się zagadnieniem własności materiałów archiwalnych w rozumieniu prawa cywilnego (Własność materiałów archiwalnych. Kilka uwag o potrzebie zmian regulacji prawnych) i Kacper Pencarski, który zwrócił uwagę na prawne aspekty udostępniania w Internecie archiwaliów audiowizualnych (Prezentacja nagrań audio i wideo w Internecie przez archiwa państwowe wobec wybranych problemów wynikających z poszanowania praw autorskich i praw pokrewnych. Kilka uwag środowiska akademickiego). Z kolei dwie prace poruszają zagadnienia niezwykle wrażliwe z punktu widzenia prawa archiwalnego: postępowania z aktami sądowymi na przedpolu archiwalnym (Dorota Drzewiecka, Przepisy regulujące zarządzanie dokumentacją na przedpolu archiwalnym bliższym w sądach powszechnych w Polsce w latach 1985–2019) oraz funkcjonowania archiwów wyodrębnionych (Piotr Borysiuk, Próba likwidacji statusu „archiwów państwowych wyodrębnionych” w projekcie ustawy – Prawo archiwalne z 1995 r.). Ponadto publikujemy trzy prace ukazujące prawo archiwalne innych krajów w ujęciu historycznym: Francji (Krzysztof Stryjkowski, Od praw Rewolucji do Kodeksu Dziedzictwa (przemiany francuskiego prawa archiwalnego)), Niemiec (Paweł Gut, Ustawowe podstawy działania archiwów niemieckich. Federalne i krajowe ustawy archiwalne) i Hiszpanii (Zuzanna Jaśkowska-Józefiak, System prawny archiwów hiszpańskich). Prezentowane prace z pewnością nie wyczerpują materii współczesnego prawa archiwalnego i potrzeb w zakresie jego reformy. Jest to bardzo szeroki obszar problemowy i trudno byłoby wyczerpać go w jednym tomie czasopisma. Mamy wszakże nadzieję, że studia te przyczynią się do lepszego rozumienia kwestii prawnych w środowisku archiwalnym i poza nim. Staną się także impulsem dla badaczy do częstszego podejmowania zagadnień prawno-legislacyjnych zarówno w kontekście historycznym, jak i współczesnym. Będziemy zachęcać autorów do podejmowania takich badań i publikacji ich rezultatów na łamach kolejnych tomów „Archeionu”.

Dział Studia i materiały obejmuje 9 prac. Dotyczą one kilku dziedzin archiwistyki. Pierwsze trzy: Marioli Hoszowskiej (Bronisław Gorczak – historyk i wołyński archiwista (1854–1918)), Mirosława Kłuska (Archiwalia Państwowego Banku Rolnego jako źródło do badań nad historią gospodarczą polskiej wsi i rolnictwa w pierwszej połowie XX w.) oraz Krzysztofa Kowalczyka (Materiały jednostek wojewódzkiej administracji wyznaniowej w Archiwum Państwowym w Szczecinie jako źródło do dziejów stosunków państwo-Kościół rzymskokatolicki w latach 1945–1989) reprezentują tradycyjne archiwoznawstwo. Dwie prace: Maika Schmerbaucha (Establish a new file plan in a diocese of the German Catholic Church) i Dariusza Makowskiego (Archiwa a systemy informatyczne w administracji publicznej. Wstęp do problematyki), z pozoru poświęcone odmiennej tematyce, odpowiadają na to samo pytanie: o organizację współczesnego przedpola archiwalnego.

Archiwistyka się zmienia, zmienia się również podejście do jej podstawowych pojęć; do głosu dochodzą nowe rozumienia terminów, takich jak archiwum, archiwizacja, działalność archiwalna. Chcemy, aby „Archeion” stał się bardziej otwarty na problemy współczesnych nauk humanistycznych i technicznych. W tomie zamieściliśmy zatem prace, które rzucają nowe światło na tradycyjnie rozumianą archiwistykę. Magdalena Drewniak (Czasopismo „Archival Science” w latach 2011–2020 – analiza treści artykułów naukowych) nie tylko przeprowadziła kilkuaspektową analizę tematyki prac publikowanych na łamach „Archival Science” – prestiżowego międzynarodowego czasopisma archiwalnego, lecz także naszkicowała współczesne horyzonty badawcze archiwistyki europejskiej i światowej, których śladem powinni podążyć polscy archiwiści. Katarzyna Pepłowska (Najnowsze trendy w archiwistyce światowej. Na marginesie obrad Międzynarodowej Rady Archiwów w Adelajdzie „Designing the Archive 2019”) w sposób bardzo wszechstronny i wyczerpujący przybliżyła najnowsze kierunki rozwoju i postępu nauki o archiwach na świecie, zaprezentowane podczas tytułowej konferencji. Perspektywy archiwizacji stron internetowych z punktu widzenia dostępnej dzisiaj technologii i potrzeb społecznych zaprezentował Bartosz Konopa (Archiwizacja Webu w Europie – narodowe archiwa Sieci). Do prac, których autor wychodzi poza widnokrąg tradycyjnej archiwistyki należy artykuł Konrada Szuby (Archiwa we współczesnej kulturze. Rec. kwartalnika „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa”, nr 1–2 (328–329): Archiwa. Spisane będą (?) czyny i rozmowy, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2020), umieszczony w dziale Recenzje i omówienia. Autor zrecenzował materiały dwóch konferencji kulturoznawczych, poświęconych archiwom w kulturze, opublikowane na łamach czasopisma „Konteksty”. Podjął jednocześnie próbę pokazania zasięgu i zawartości tego obszaru badawczego współczesnego kulturoznawstwa i jego punktów styczności z archiwistyką historyczną. W dziale Studia i materiały wyróżnić należy także artykuł Hadriana Ciechanowskiego (Funkcja naukowa archiwów – próba definicji i systematyzacji) nawiązujący do opublikowanych w tomie 120 studiów poświęconych działalności naukowej archiwów i nauce w archiwach.

Tom zawiera także inne tradycyjne działy: Recenzje i omówienia oraz In Memoriam. W dziale Kronika naukowa zamieściliśmy tylko jeden komunikat (Beata Żelazek, Archiwum Pandemii A.D. 2020. Społeczna kolekcja dokumentów czasu pandemii SARS-CoV-2), albowiem większość ważnych archiwalnych inicjatyw naukowych zostało odwołanych bądź przeniesionych na przyszły rok. Autorka zrelacjonowała akcję archiwów państwowych podjętą z myślą o udo kumentowaniu okresu pandemii: „Archiwum Pandemii A.D. 2020. Społeczna kolekcja dokumentów pandemii wywołanej koronawirusem (SARS-CoV-2)”.

Społeczna izolacja wywołana epidemią koronawirusa uświadomiła również, jak duże znaczenie we współczesnej archiwistyce odgrywają najnowsze technologie. Uważa się, że w ostatnim roku procesy informatyzacji znacząco przyspieszyły w niemal wszystkich obszarach aktywności ludzkiej, a impulsem, który to spowodował, stała się konieczność ograniczenia kontaktów bezpośrednich w celu ochrony przed zakażeniem. Życie społeczne, kulturalne, gospodarcze i polityczne jest i będzie w coraz większym zakresie dokumentowane w formie cyfrowej. Rozmiary tych zbiorów informacji – zbiorów wiedzy o przeszłości – będą rosły. Stawia to przed archiwistami pytanie: w jaki sposób bezpiecznie przechowywać wielkie zbiory danych, jakie technologie przechowywania takich zbiorów rozwiną się i będą stosowane w perspektywie 10–20 lat? Na potrzeby tomu 122 „Archeionu” zapytamy specjalistów, jak wyobrażają sobie magazyn archiwalny przyszłości; jakie nośniki archiwizacji informacji będą ich zdaniem stosowane w perspektywie najbliższych dziesięcioleci? Czy będzie to zapis w technologii cyfrowej utrwalonej na taśmie światłoczułej, jak w Światowym Archiwum Arktycznym na archipelagu Svalbard, czy nośnikiem tym będzie DNA, czy trwałe szkło kwarcowe? Temu nieco futurystycznemu zagadnieniu – najnowszych trendów w dziedzinie nośników przechowywania wielkich zbiorów danych i technologii archiwizowania i magazynowania wiedzy – chcemy dedykować część przyszłorocznego tomu. Jednocześnie cały czas zachęcamy Autorów do podjęcia problematyki najnowszych kierunków rozwoju archiwistyki na świecie. Zapraszamy do współpracy.

Redakcja

Regulacje prawne istotnie wpływają na prowadzenie działalności archiwalnej, w tym na stan zachowania i dostępność materiałów archiwalnych. Artykuł syntetycznie przedstawia obowiązujące w Polsce w dniu 1 września 2020 r. unormowania prawa powszechnie obowiązującego bezpośrednio odnoszące się do ustroju instytucji archiwalnych oraz do ochrony materiałów archiwalnych, a także kształtowania, opracowywania i udostępniania zasobu archiwalnego. Regulacje te znajdują się w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w ustawie z 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach wraz z aktami wykonawczymi, a także w szeregu innych ustaw i rozporządzeń oraz w licznych umowach międzynarodowych i aktach prawa Unii Europejskiej. Szczególną uwagę zwraca wzrost liczby uregulowań traktujących archiwalia łącznie z innymi dobrami kultury oraz lokujących działalność archiwów w obszarze zapewniania szeroko rozumianego dostępu do informacji. Dużym wyzwaniem jest rozproszenie tych norm wśród wielu aktów prawnych oraz liczne i fragmentaryczne zmiany w nich dokonywane. Niektóre obszary regulacji prawnych wymagają pogłębienia bada

Artykuł przedstawia problematykę stosunków własnościowych w dziedzinie materiałów archiwalnych. Zagadnienie to jest niełatwe, także z uwagi na transformacje ustrojowe, które miały miejsce w Polsce. Autor jest zdania, że nie powinno się tworzyć nowej ustawy z zakresu prawa archiwalnego. Tym niemniej obowiązujący akt prawny (ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach) wymaga gruntownej nowelizacji. W artykule starano się wskazać, które przepisy powinny zostać zmienione. Dotyczą one różnych zagadnień prawnych, w tym fundamentalnej: konstrukcji narodowego zasobu archiwalnego. Nie mniej ważną rolę odgrywają regulacje prawne odnoszące się do losów materiałów archiwalnych w razie upadłości i likwidacji.

Przedmiotem niniejszej pracy jest próba zasygnalizowania najistotniejszych problemów wynikających z udostępniania szczególnej grupy materiałów archiwalnych, jakimi są nagrania dźwiękowe i wizyjne w kontekście potrzeb informacyjnych użytkowników, w tym na przykładzie uczniów i studentów. Autor wskazał na konkretne możliwości, jakie dają archiwom istniejące akty prawne, w tym ustawa o zasobie archiwalnym i archiwach (z późniejszymi zmianami) oraz ustawa o  prawach autorskich i prawach pokrewnych. Zwrócił również uwagę na konieczność dopasowania istniejących rozwiązań związanych z udostępnianiem materiałów audiowizualnych do rzeczywistych potrzeb użytkowników z sugestią, by odejść od rozwiązań proponujących jedynie możliwość prezentacji dźwięku i obrazu jako sprawy samej w sobie (czyli wyłącznie ich opisów), lecz uatrakcyjnić istniejące witryny, a przede wszystkim wejść w interakcję z użytkownikami. Autor dokonał również zestawienia propozycji archiwów państwowych w kontekście usług związanych z reprografią materiałów dźwiękowych i wizyjnych, jak i wskazał na niezgodność ofert usług z  deklaracją ich wykonania. Autor nieco uwagi poświęcił ponadto kwestii wykorzystania materiałów audiowizualnych przez archiwa państwowe, dochodząc do wniosku, że ten szczególny rodzaj materiałów archiwalnych jest promowany stosunkowo słabo, a także wskazał na najpilniejsze potrzeby w sprawie zmian prawnych, umożliwiających archiwom wykorzystanie dźwięku i obrazu do realizacji ich statutowych zadań, odnoszących się do udostępniania i promocji zasobu archiwalnego, jak i budowania pozytywnego wizerunku archiwów.

W grudniu 2018 r. opublikowano zarządzenie Ministra Sprawiedliwości wprowadzające instrukcję w sprawie organizacji i zakresu działania archiwów zakładowych m.in. w sądach powszechnych. Fakt ten przyjęto zapewne z wielkim entuzjazmem, bowiem poprzednia instrukcja archiwalna obowiązywała od 1985 r. Zmieniający się ustrój państwa, znacznie wyższy poziom świadomości społeczeństwa w kwestii roli prawidłowego zarządzania dokumentacją, w tym także sądową, oraz rozwój nowoczesnych technologii sprawiły, że instrukcja, obowiązująca przez ponad 30 lat, nie przystawała już do rzeczywistości i dostarczała sporych problemów archiwistom zatrudnionym w sądowych archiwach zakładowych. Celem artykułu jest przegląd aktów prawno-normatywnych w  zakresie zarządzania dokumentacją obowiązujących w archiwach zakładowych sądów powszechnych w latach 1985–2019. Ze względu na różnorodność załatwianych przez sądy spraw oraz masowość wytwarzanej przez te jednostki dokumentacji, liczbę aktów prawnych regulujących wyżej wspomniane zagadnienia należy uznać za imponującą. Szczegółowej analizie poddano kluczowe dla zarządzania fragmenty aktualnej instrukcji archiwalnej oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 marca 2004 r. w sprawie przechowywania akt spraw sądowych i ich przekazywania do archiwów państwowych lub do zniszczenia.

Celem artykułu jest przedstawienie procedowania projektu ustawy – Prawo archiwalne z 1995 r. w zakresie likwidacji statusu „archiwów państwowych wyodrębnionych” (obecnie „archiwów wyodrębnionych”), zwłaszcza w kontekście oporu ze strony Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Przedmiotem sporu była wówczas szczególnie kwestia wprowadzenia przez Naczelnego Dyrektora do Spraw Archiwalnych RP pozaresortowego nadzoru i kontroli nad archiwami wydzielonymi, zwłaszcza archiwami resortu spraw wewnętrznych (w tym służb specjalnych). Studium wskazuje skalę i dynamikę międzyinstytucjonalnego sporu, w który zaangażowane były Ministerstwo Edukacji Narodowej i Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych z jednej strony, a Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Obrony Narodowej i Ministerstwo Spraw Zagranicznych z drugiej. Ostatecznie – pomimo prób mediacji w ramach Urzędu Rady Ministrów i Komitetu Społeczno-Politycznego Rady Ministrów – nie udało się wypracować kompromisowego stanowiska, a sam projekt ustawy nie wszedł w życie. Przedmiotowe studium wskazuje ponadto różnice stanowisk i wzajemnych wyobrażeń środowisk archiwów państwowych w konfrontacji z kręgami archiwów wyodrębnionych, właściwych zwłaszcza w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego państwa.d each other.

Francja to kraj w którym powstały pierwsze nowoczesne archiwa. Funkcjonowanie tych placówek  zostało wsparte przepisami prawnymi, które regulowały zarówno ich organizację jak i proces udostępniania zgromadzonych archiwaliów. Z rozwiązań francuskich korzystało i nadal korzysta wiele służb archiwalnych całego świata. Echa francuskich przepisów odnajdujemy również w polskiej ustawie o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach. Obowiązujące obecnie we Francji prawo archiwalne zostało włączone do Kodeksu Dziedzictwa, w którym znalazły się i pozostałe przepisy regulujące ochronę i postępowanie z dobrami kultury.

Ustawy archiwalne definiują cele i zadania archiwów. Nowoczesne ustawodawstwo w tej dziedzinie zaczęło kształtować się od czasów rewolucji francuskiej. Według Elanie Goh prawo archiwalne i archiwa w poszczególnych państwach były tworzone w dwóch nurtach: rewolucyjnym i ewolucyjnym. Federalny ustrój państwa niemieckiego posiada odbicie również w prawie archiwalnym, organizacji archiwów, zarządzaniu dokumentacją i zasobem archiwalnym. Wpływ na jego kształt ma m.in. różnorodność tradycji archiwalnych i przeszłość ustrojowa Niemiec, dlatego też prawo archiwalne stanowi wypadkową obu nurtów jego tworzenia. W Republice Federalnej Niemiec aż do lat 80. XX w. zagadnień zasobu archiwalnego i archiwów nie regulowały ustawy archiwalne (Archivgesetze), lecz inne przepisy, najczęściej zarządzenia administracyjne. Zmiany nastąpiły po uchwaleniu aktu prawnego o ochronie danych osobowych i tajemnicy. Pierwszą ustawę archiwalną krajową przyjęła Badenia-Wirtembergia w 1987 r., a ustawę federalną (Bundesarchivgesetz) podpisano w styczniu 1988 r. Do 1997 r. wszystkie kraje związkowe otrzymały legislacje regulujące omawiane kwestie. W ciągu kolejnych dwóch dziesięcioleci były one nowelizowane lub zastępowane przez nowe. Wśród tych ostatnich na szczególną uwagę zasługuje ogłoszona w 2017 r. związkowa ustawa archiwalna. Ustawy archiwalne w Niemczech stanowią zwięzłe dokumenty, które definiują główne problemy zasobu archiwalnego, zarządzania dokumentacją (też elektroniczną) i organizacji archiwów. Lakoniczność tych legislacji powoduje, że w trakcie tworzenia ustaw wpływających na archiwa (np. o ochronie danych osobowych), te pierwsze nie wymagają obszernych nowelizacji.

W artykule przedstawiono system prawny archiwów hiszpańskich. Ze względu na specyfikę hiszpańskiego ustawodawstwa, tekst rozpoczyna krótkie wprowadzenie charakteryzujące rodzaje występujących w Hiszpanii źródeł prawa, które regulują działalność placówek archiwalnych. Z racji, że niektóre z wprowadzonych jeszcze w XIX w. aktów prawnych miały wpływ na dzisiejszy kształt ustaw i dekretów, część zasadniczą tekstu poprzedza krótka analiza historyczna omawiająca te z nich, które poświęcono tematyce archiwalnej. W dalszej części artykułu analizie poddano obowiązujące ustawodawstwo o charakterze ogólnopaństwowym, począwszy od Konstytucji z 1978 r., która wyodrębniła 17 regionów autonomicznych i rozdzieliła kompetencje dotyczące zarządzania archiwami między władze centralne i regionalne. Ze względu na decentralizację hiszpańskiej sieci archiwalnej, osobno scharakteryzowano sieć archiwów centralnych administracji państwowej oraz sieci autonomiczne. Tekst opiera się na uchwalanych przez hiszpańskie władze centralne i autonomiczne aktach prawnych oraz dostępnej literaturze przedmiotu.

Bronisław Gorczak (1854–1918) był lwowianinem i uczniem Ksawerego Liskego (1838–1891), który we Lwowie stworzył szkołę historyczną typu „dydaktycznego”. Ten uzdolniony absolwent Uniwersytetu Franciszkańskiego został na początku lat 80. XIX w. zatrudniony przez księcia Romana Damiana Sanguszkę na stanowisku konserwatora archiwum w Sławucie na Wołyniu. Nie tylko porządkował i inwentaryzował bogate zbiory archiwalne, ale i przygotowywał finansowane przez księcia wydawnictwa źródłowe oraz monografie rodu Sanguszków. Na początku lat 90. XIX w. objął także kierownictwo sławuckiej biblioteki. Niewykorzystywana dotąd korespondencja Gorczaka z lwowskim przyjacielem i profesorem Uniwersytetu Lwowskiego Ludwikiem Finklem (1858–1930) pozwala postawić pytania nie tylko o indywidualne losy wołyńskiego historyka i archiwisty, jego ambicje, troski i dramaty, ale i potraktować go jako reprezentanta generacji kierującej się w pełnieniu zawodowych obowiązków określoną etyką. Miały na nią wpływ uwarunkowania polityczne, społeczno-gospodarcze oraz prądy ideowe na ziemiach polskich po 1864 r. Gorczak usiłował realizować wartości zaszczepione mu podczas lwowskich studiów. Krytyczny wobec otaczającej rzeczywistości, zdołał zachować wiele z młodzieńczego idealizmu i wiary w sens pracy historyka i archiwisty.

Dorobek historyków na temat polskiej wsi i rolnictwa polskiego w pierwszej poł. XX w. jest stosunkowo obszerny. Większość opracowań problematyki rolniczej dotyczy przede wszystkim okresu powojennego, w mniejszym stopniu dwudziestolecia międzywojennego, a w znikomym okupacji niemieckiej. Podobnie przedstawia się sytuacja w odniesieniu do publikacji odnoszących się do poszczególnych działów rolnictwa i środków produkcji. Niestety cechą wspólną tych publikacji jest brak wykorzystania materiałów związanych z bankowością rolniczą. Celem artykułu jest zachęcenie osób zajmujących się – lub zamierzających się zajmować – historią gospodarczą polskiej wsi i rolnictwa polskiego w pierwszej poł. XX w. do zainteresowania się dokumentacją Państwowego Banku Rolnego (1919–1949) znajdującą się zasobach archiwów państwowych. Z analizy publikacji dotyczących Państwowego Banku Rolnego (dalej: PBR) oraz materiałów archiwalnych związanych z jego działalnością, które znajdują się w archiwach państwowych wynika, że: 1. PBR odegrał kluczową rolę w realizacji polityki rolnej władz państwowych oraz miał istotne znaczenie dla rozwoju rolnictwa i wsi; 2. spuścizna po PBR znajdująca się w archiwach państwowych jest wyjątkowo obszerna (kilkadziesiąt tys. jednostek archiwalnych) i charakteryzuje się bardzo szerokim spektrum poruszanych kwestii dotyczących zarówno bankowości, jak i również rozwoju rolnictwa i sytuacji wsi w pierwszej poł. XX w.; 3. bogata dokumentacja kredytowa PBR zgromadzona w archiwach państwowych stwarza szerokie możliwości wykorzystania przez badaczy zajmujących się historią gospodarczą polskiej wsi i polskiego rolnictwa, gdyż dostarcza wiele istotnych informacji na temat sytuacji rolnictwa i położenia rolników w latach 1919–1949.

Celem artykułu jest analiza materiałów archiwalnych wytworzonych przez jednostki administracji wojewódzkiej odpowiedzialne za sprawy wyznaniowe, znajdujących się w zasobie Archiwum Państwowego w Szczecinie, jako źródła do dziejów stosunków państwo-Kościół rzymskokatolicki w latach 1945–1989. Określono grupę podmiotów realizujących zadania z zakresu polityki wyznaniowej na poziomie centralnym i wojewódzkim, ze szczególnym uwzględnieniem administracji. Przeanalizowano zawartość zespołów archiwalnych, w składzie których znajdują się materiały wytworzone przez jednostki organizacyjne odpowiedzialne za zagadnienia wyznaniowe. Dla rozwiązania problemu badawczego zastosowano metody: historyczną, instytucjonalno-prawną, systemową i case study. Akta jednostek wojewódzkiej administracji wyznaniowej odnajdziemy w szczecińskim archiwum w zespołach: Urząd Wojewódzki Szczeciński, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie, Urząd Wojewódzki w Szczecinie. Materiały z wymienionych zespołów pozwalają na odtworzenie różnych aspektów wyznaniowej polityki państwa: utrudniania pracy duszpasterskiej oraz katechizacji dzieci i młodzieży, ograniczania kościelnego stanu posiadania, dokonywania prób rozłamu wśród duchowieństwa. Dokumentacja zawiera ponadto istotne informacje o postawach społeczno-politycznych księży.

„Archival Science” to najważniejsze obecnie czasopismo archiwistyczne, publikowane w języku angielskim od 2001 r. Celem artykułu jest analiza treści tekstów opublikowanych na jego łamach w latach 2011–2020. Analizie poddano cztery grupy zagadnień: afiliacje autorów, geograficzną charakterystykę artykułów, stosowane metody badawcze oraz tematykę publikowanych tekstów. W efekcie badań zauważono, iż autorzy artykułów pochodzą głównie z kręgu krajów anglosaskich (co potwierdza stan dla lat 2001–2010, poddany badaniu przez Erica Ketelaara w 2010 r.), a tematyka artykułów, o ile koncentruje się na jakimś obszarze geograficznym, powiela tę samą koncentrację na obszarach kręgu anglosaskiego. Zaobserwowano, że znaczna część publikacji naukowych nie przedstawia konkretnych metod badawczych, natomiast te, które to robią, wskazują zarówno na tradycyjne metody, takie jak badania archiwalne i analiza literatury, jak również na metody charakterystyczne dla nauk społecznych (np. wywiad, obserwacja, ankieta). Dziesięć najpopularniejszych tematów opisywanych w analizowanych tekstach to: zagadnienia cyfrowe, the underprivileged, państwowe archiwa i dokumentacja, historia archiwów, prawa człowieka, dekolonizacja, etyka, opracowanie archiwaliów, archiwa społeczne, zawód archiwisty i zarządcy dokumentacją.

Celem artykułu jest przedstawienie „najnowszych” osiągnięć archiwistyki światowej, zwrócenie uwagi na osiągnięcia naukowe, projekty, problemy i wyzwania, które były przedmiotem dyskusji międzynarodowego środowiska archiwalnego podczas konferencji Międzynarodowej Rady Archiwów pt. „Designing the Archive 2019” („Projektowanie archiwum 2019”). Spotkanie odbyło się w październiku 2019 r. w Adelajdzie, stolicy Australii Zachodniej. Projektowanie archiwum to nie tylko temat przewodni konferencji, ale również pewien trend, który staje się widoczny w bezpośrednich działaniach placówek archiwalnych. Generuje on pewne problemy i wyzwania stojące przed archiwami, ale zarazem stwarza możliwości rozwoju. Biorąc to pod uwagę, artykuł w szczególności odnosi się do innowacji w archiwach, omawiając rozwiązania przyjęte m.in. w Norwegii, Holandii, Nowej Zelandii, Stanach Zjednoczonych, Australii, a także Kostaryce i Chinach. Szczególną uwagę zwrócono na nowatorskie metody pracy w archiwach, takie jak wykorzystywanie eksperymentów przy tworzeniu narzędzi teleinformatycznych, szukanie kreatywności u pracowników i tworzenie narzędzi informatycznych w zgodzie z potrzebami i oczekiwaniami ich użytkowników, co w praktyce przekłada się na powstawanie specjalnych, tematycznych aplikacji. Artykuł odnosi się również do najnowszych badań naukowych m.in. w zakresie kreowania i wykorzystywania przestrzeni gmachów archiwalnych, projektowania pracowni naukowej i tzw. przestrzeni publicznej w taki sposób, by zaspokoić potrzeby użytkownika XXI w. i przyciągnąć nowego. W tym kontekście omówiono także rolę marketingu oraz ekonomii cyfrowej. Nowe trendy archiwistyki światowej to również tzw. „archiwa milczące” oraz badanie tzw. traumy w archiwach. Ich fundamentem jest, popularne w Stanach Zjednoczonych, nowe podejście do wartościowania dokumentacji oparte na feministycznym punkcie widzenia. Tematy skoncentrowane na archiwach milczących są trudne, ale – jak pokazują badania międzynarodowe – archiwiści wychodzą naprzeciw potrzebom uciśnionych.

Tematyka związana z systemami teleinformatycznymi, które funkcjonują obecnie w jednostkach administracji publicznej w Polsce, jest niezwykle rozległa. Z jednej strony można ją rozpatrywać w aspekcie formalno-prawnym, a z drugiej czysto technicznym – związanym z architekturą bądź budową samych aplikacji i zastosowanych w nich rozwiązaniach programistyczno-sprzętowych. Autor dokonał próby analizy zagadnień związanych z funkcjonowaniem systemów teleinformatycznych, kładąc szczególny nacisk na systemy dziedzinowe wdrażane w jednostkach administracji publicznej. Głównym przedmiotem rozważań są uregulowania prawne dotyczące istoty samych systemów teleinformatycznych, jak również postępowania z dokumentacją elektroniczną w nich gromadzoną. Systemy dziedzinowe to samodzielne i niezależne systemy teleinformatyczne stworzone do świadczenia usług dla określonego obszaru działalności danej instytucji, a przeznaczone do realizacji ściśle określonych, wyspecjalizowanych zadań. Powinny zapewnić realizację wszystkich czynności wynikających z przepisów prawa, odnoszących się do przetwarzanych danych oraz tworzonej i gromadzonej w nich dokumentacji zarządzanej w sposób odzwierciedlający cały proces podejmowania decyzji. Autor starał się przedstawić najważniejsze zagadnienia związane z funkcjonowaniem takich systemów teleinformatycznych w jednostkach administracji publicznej działających w Polsce. Od uregulowań prawnych dotyczących tych systemów (sposób ich ujęcia w obowiązujących przepisach kancelaryjnych i archiwalnych), poprzez próbę systematyzacji i klasyfikacji, po charakterystykę ich budowy oraz podstawowych zadań, jakie wykonują. Przedstawiono kwestie niezwykle ważne z punktu widzenia archiwów państwowych, związane z przejmowaniem materiałów archiwalnych. Zwrócono uwagę nie tylko na możliwości formalno-prawne czy techniczne, ale również i organizacyjne. Scharakteryzowano także sposób i metody, które mogą zostać użyte podczas wartościowania dokumentacji pochodzącej z takich systemów. Wskazane zostały najważniejsze obszary badawcze, które dotyczą omawianej problematyki: miejsce systemów dziedzinowych we współczesnej kancelarii i biurowości elektronicznej, przechowywanie i zabezpieczenie dokumentów elektronicznych, kształtowanie narodowego zasobu archiwalnego. Współcześnie, gdy mamy do czynienia z dynamicznym rozwojem różnego rodzaju systemów teleinformatycznych, trwałe zabezpieczenie dokumentacji o wartości historycznej powstającej w takich systemach, jest kwestią niezwykle ważną.

Archiwizacja Webu, czyli działania mające na celu gromadzenie i zachowanie zasobów Sieci, prowadzona jest już od prawie 25 lat. Przez ten czas powstało wiele projektów realizujących to zadanie, a także parę organizacji, takich jak np. International Internet Preservation Consortium, które wspierają jego realizowanie. W artykule zaprezentowano rozwój działań w tym zakresie, a następnie omówiono wnioski z analizy funkcjonowania wybranych europejskich archiwów Sieci o charakterze narodowym, przeprowadzonej w oparciu o publicznie dostępne materiały ich dotyczące. Analiza ta miała na celu zbadanie, w jaki sposób obecnie archiwizowany jest Web w tej części świata. Rozpatrzone zostały trzy główne zagadnienia: gromadzenie, opisywanie i udostępnianie zasobów dawnego WWW. Pierwsze z nich obejmuje zakres archiwizacji, a więc określenie tego, jakie materiały jej podlegają, a także wykorzystywanych w tym celu strategii, z których wynika ukształtowanie zbiorów. Drugie dotyczy stosowanych metadanych i innych elementów służących przekazaniu informacji na temat tego, co zostało w jej trakcie zgromadzone. Ostatni element analizy obejmuje zakres udostępniania zasobów archiwalnego WWW, występujące ograniczenia i ich przyczyny, a także wykorzystywane do tego narzędzia. W trakcie badań zainteresowano się również używanym przez poszczególne projekty oprogramowaniem. Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że model archiwum Sieci został wypracowany, a działalność analizowanych inicjatyw w Europie jest do siebie bardzo zbliżona.

W dotychczasowych pracach dotyczących nauki w archiwach, archiwiści koncentrowali się na zagadnieniu działalności naukowej placówek archiwalnych. Rozważania te dotyczyły szczególnie tego, co należy zaliczyć w skład działań naukowych podejmowanych przez archiwa oraz jakie jest ich znaczenie dla pozostałych obszarów działania instytucji. Nie podejmowano natomiast w zasadzie prób spojrzenia na funkcję naukową w kontekście szerszym, nie ograniczonym tylko do działań podejmowanych przez archiwa państwowe, jak również mających odkryć jej istotę. Celem niniejszego artykuły jest zatem podjęcie próby wypełnienia tej luki poprzez dokonanie pewnej ogólnej charakterystyki funkcji naukowej archiwów, która obejmowałaby wszystkie archiwa, niezależnie od ich przynależności do sieci, organizacji, własności czy wielkości. W związku z tym rozważania zaprezentowane w artykule mają charakter czysto teoretyczny, stwarzający pole do szerszej dyskusji nad znaczeniem funkcji naukowej archiwów. Artykuł przygotowany został w oparciu o literaturę przedmiotu, uzupełnioną o elementy myśli socjologicznej oraz rozważania nad znaczeniem terminów mających podstawowe znaczenie przy analizie tego zagadnienia, jak nauka, badanie, funkcja i rola. Rezultatem rozważań zaprezentowanych w artykule jest definicja funkcji naukowej, przez którą autor rozumie: każdą aktywność archiwum zmierzającą do umożliwienia powiększenia i/lub powiększenia zasobu wiedzy zgromadzonej przy wykorzystaniu metody naukowej. Jednocześnie autor zaproponował systematykę działań podejmowanych przez archiwum w ramach funkcji naukowej, które podzielił na realizowane przez archiwum na zewnątrz instytucji, wewnątrz niej oraz na działania mieszane.

Ośrodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II prowadził od roku 1960 prace polegające na mikrofilmowaniu głównie kościelnych archiwaliów oraz – w mniejszym stopniu – zbiorów historycznych bibliotek kościelnych. Opisy gromadzonych mikrofilmów były na przestrzeni lat publikowane na łamach czasopisma „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”. Poszczególne grupy mikrofilmów zyskiwały kolejny numer publikacji nazywanej katalogiem mikrofilmów. Obecny stan prac został przedstawiony w drukowanym katalogu autorstwa dr hab. Marii Dębowskiej. Publikacja scaliła opisy 5593 mikrofilmów. Ich kolekcja, stworzona w Ośrodku Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych, jest unikatowym zbiorem do badań nad dziejami Kościoła w Polsce.

Autor omawia podwójny tom czasopisma „Konteksty” zawierający materiały dwóch konferencji, których motywem przewodnim było archiwizowanie kultury i archiwa kultury: międzynarodowej konferencji Instytutu Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego „Les écritures des archives II. Writings of Archives II” (11–13 grudnia 2017) oraz IX Zakopiańskich Spotkań Antropologicznych „Archiwa. Spisane (?) będą czyny i rozmowy” (5–8 grudnia 2019). Autor konstatuje, że kulturowy wymiar refleksji archiwistycznej pozwala spojrzeć szerzej poza widnokrąg ustalony granicami tradycyjnej archiwistyki. Zmusza jednocześnie do namysłu nad koniecznością przewartościowania utartych w archiwistyce pojęć i odpowiedzi na pytanie, czym jest archiwum, jakie funkcje pełni we współczesnej, niezwykle zróżnicowanej, kulturze.