Zarządzanie „bezkształtna masą” w erze cyfrowej

W pracy Z zagadnień współczesnej archiwistyki polskiej, opublikowanej w 1927 r. w „Archeionie”, znany polski archiwista Kazimierz Konarski pisał o wyzwaniu, jakim było zarządzanie „bezkształtną masą” współczesnych archiwów w XX w. Autorka, kanadyjska konsultantka ds. archiwów i niezależna badaczka Laura Millar analizuje wyzwania związane z zarządzaniem dokumentacją i archiwami w XXI w.: zarządzania „bezkształtną masą” zapisów elektronicznych zalewających instytucje rządowe i organizacje w erze cyfrowej.

„Zalew” fizycznej i tekstowej dokumentacji, z którą borykał się K. Konarski sto lat temu, przybrał kształt potoku niewidzialnych, wszechobecnych, nieuchwytnych zapisów elektronicznych – zdjęć, nagrań audio, baz danych, danych generowanych przez sztuczną inteligencję i nie tylko – gromadzonych na niezliczonych twardych dyskach komputerów, w systemach przechowywania w chmurze i osobistych urządzeniach cyfrowych. W jaki sposób archiwista może zarządzać źródłami cyfrowymi, które są jednocześnie efemeryczne i wieczne? L. Millar argumentuje, iż aby zapewnić społeczeństwu niezbędną do funkcjonowania dokumentację, archiwiści muszą odwrócić uwagę od opieki nad statycznymi, „starymi” archiwami i skupić się bezpośrednio na pracy polegającej na zachowaniu i rejestrowaniu dowodów teraźniejszości. era cyfrowa może zmienić nasze metody, jednak nasza misja pozostaje ta sama: wspierać społeczeństwo w zachowaniu, ochronie i udostępnianiu niezbędnych źródeł dokumentalnych.

Konteksty archiwalne

Rozpatrywanie archiwum jako zjawiska kulturowego pociąga za sobą postrzeganie archiwów jako miejsc o wymiarze epistemologicznym, a nie jedynie jako źródeł. W ciągu ostatnich dwóch dekad ten „archiwalny zwrot” dokonał się w wielu dyscyplinach. Antropolodzy, socjolodzy, psycholodzy, filozofowie, teoretycy kultury i literatury, a także artyści opracowali różne „archiwologie”. Historycy jednak w większości popierali prymat dokumentów jako źródeł historycznych, podtrzymując zasadę, iż bez dokumentów nie ma historii, sformułowaną 125 lat temu, w 1897 r., przez francuskiego archiwistę Ch. V. Langloisa i historyka Ch. Seignobosa, a przetłumaczoną na język polski w 1912 r. Jednak rozumienie archiwów jako zjawiska kulturowego, społecznego i politycznego pociąga za sobą również przeniesienie uwagi z samego dokumentu archiwalnego na jego historię kontekstową, historię opisującą dlaczego, kto, co i jak archiwizuje, a wszystko to w kontekście zmieniających się uwarunkowań społecznych i technologicznych.

Ochrona prywatności w praktyce archiwalnej

Ochrona prywatności jest jednym z kluczowych zagadnień podczas ustalania zakresu publicznego udostępniania materiałów archiwalnych. Co bowiem oznacza ochrona informacji dotyczącej życia prywatnego. Przykładowo, które z elementów informacji zawartej w jakimkolwiek rodzaju dokumentu lub bazy danych powinny pozostać nieujawnione, aby uniknąć naruszenia prywatności osoby indywidualnej. W artykule w pierwszym rzędzie przeanalizowano powojenne dokumenty międzynarodowe, odnoszące się do ochrony prywatności. Następnie zwrócono uwagę na dokumenty dotyczące zagadnienia ochrony prywatności, opublikowane przez Międzynarodową Radę Archiwów (ICA), organizację reprezentującą międzynarodowe środowisko archiwalne wobec UNESCO. W części końcowej zawarto przegląd wybranych, opublikowanych w XXI w., prac naukowych, dotyczących ochrony prywatności, których autorzy reprezentują nauki prawne, filozofię i historię. W podsumowaniu Autorka podkreśliła niektóre elementy kontekstu dokumentów archiwalnych, które mogą okazać się pomocne dla archiwistów w toku zarządzania materiałami zawierającymi informacje wrażliwe.

Ponadnarodowe dziedzictwo archiwalne integracji europejskiej

Podstawy europejskiego wspólnego rynku zbudowali poprzednicy dzisiejszej Unii Europejskiej: powołana w 1951 r. Europejska Wspólnota Węgla i Stali oraz powstałe w 1957 r. Europejska Wspólnota Energii Atomowej i Europejska Wspólnota Gospodarcza. Wizja zjednoczonej powojennej Europy (Zachodniej) daleko wykraczała poza względy ekonomiczne, co widać w preambule traktatów rzymskich z ich koncepcją „coraz ściślejszej unii”. Dzięki temu Unia Europejska stała się wyjątkowym ponadnarodowym zjawiskiem politycznym i kulturowym opartym na wspólnych wartościach i ponadnarodowych procesach decyzyjnych. Archiwa przechowują pamięć o wielopoziomowych procesach integracji europejskiej. Integracja europejska stworzyła nowy model archiwów ponadnarodowych z określonymi uprawnieniami, ochroną i metodami pracy. Archiwa te przechowują i udostępniają społeczeństwu akty prawne, dokumentację dotyczącą negocjacji, korespondencję i dokumenty wytworzone przez międzyrządowe lub pozarządowe instytucje i organizacje europejskie. Archiwa Historyczne Unii Europejskiej odgrywają kluczową rolę w przekazywaniu pamięci, informowaniu opinii publicznej i wspieraniu badań nad tymi różnymi rodzajami archiwów.

Macdonaldyzacja archiwów (wstęp do dyskusji)

Artykuł stanowi analizę archiwów przez przyzmat stworzonej przez Georga Ritzera teorii makdonaldyzacji. Biorąc pod uwagę, że archiwa, podobnie jak biblioteki, są głęboko zakorzenione w społeczeństwie, można je analizować z perspektywy zachodzących zmian społecznych. Odnosząc się do poszczególnych wymiarów makdonaldyzacji: przewidywalności, efektywności, obliczalności i kontroli, autor wskazuje na wybrane aspekty rzeczywistości archiwalnej, które wykazują cechy wskazane przez Ritzera. Ritzer zauważył również, że zracjonalizowane systemy generują irracjonalności, a także wymieniał tendencje przeciwne, które idą (często intencjonalnie) pod prąd zachodzących zmian. Tych dwóch zjawisk również można się doszukiwać w dziedzinie archiwalnej. Artykuł kończy się konkluzją, że archiwa uległy przynajmniej częściowej makdonaldyzacji. Niemniej jednak stopień zmian, jakie zaszły w archiwach, jest różny w poszczególnych analizowanych aspektach. Artykuł oparto na analizie polskiej i zagranicznej literatury oraz obserwacji przez autora samych archiwów (głównie polskich). Z tego powodu w opracowaniu wykorzystano metodę porównawczą, bibliograficzną i obserwacyjną.

Prywatność dokumentów – dokumenty życia prywatnego. Rozważania o źródłach osobowych w badaniach historycznych i archiwalnych

Autorzy postawili sobie za cel wskazanie miejsc w zasobie archiwalnym, w których obecne są teksty o charakterze prywatnym. Posłużyli się teorią egodokumentalną rozwijaną w nauce europejskiej od połowy XX w. Nakazuje ona w pierwszym rzędzie zwrócenie uwagi na źródła narracyjne (pamiętniki, dzienniki, korespondencja). Pozwala również na wychwycenie prywatności ze źródeł urzędowych, w których indywidualna osoba opowiada o swoim życiu, wyraża indywidualność i tożsamość w sposób wymuszony okolicznościami. W tym kontekście szczególne znaczenie mają zeznania sądowe. Źródła narracyjne są istotnym elementem zasobu archiwalnego, a jednocześnie podstawą dokumentalną wielu fundamentalnych prac naukowych dotyczących dziejów mentalności wszystkich grup społecznych, również tych marginalizowanych. Badacze dostrzegają niewykorzystane dotąd źródła, takie jak życiorysy dołączane do akt urzędowych czy supliki wnoszone przez osoby prywatne do władz. Zwracają uwagę na fakt, że wszelkie całości archiwalne, takie jak jak zespoły, zbiory czy zasoby archiwów, mogą mieć charakter egodokumentalny. Dotyczy to wytworów prywatnych, ale w pewnym stopniu również oficjalnych. Trudnym problemem jest uchwycenie prywatnego charakteru archiwaliów w opisie informacyjnym. Autorzy wskazują na pożytek z tworzenia charakterystyk źródłoznawczych i archiwoznawczych całych klas źródeł archiwalnych pod kątem możliwości badań egodokumentalnych.

Egodokumenty w pracowniczych aktach osobowych: osobowość – mentalność – świat wartości. Na przykładzie wybranych materiałów archiwalnych z XX w.

Akta osobowe są dokumentami, gromadzonymi przez aktotwórców, w których odbija się przede wszystkim przebieg drogi zawodowej w poszczególnych miejscach pracy. Źródła, które wystąpiły w badanych aktach, trak-towane są jako egodokumenty, gdyż autor dokumentu opowiada w nich sobie. Zachowane dokumenty mogą posłużyć do tworzenia biogramów, analizy faktów historycznych poszczególnych osób, podawać informacje o otaczającym ich świecie, czy też pomagać przy wyjaśnianiu różnych złożonych procesów ekonomicznych, socjologicznych itp. Niniejszy artykuł ma na celu spojrzenie na akta osobowe z perspektywy badań antropologicznych, które w pewien sposób pomagają w poznaniu człowieka, jego doznań i sposobie pojmowania rzeczywistości.
Materiały archiwalne zostały wytypowane przy wykorzystaniu metody reprezentacyjnej. Użyto próby losowej polegającej na wyborze przypadkowych elementów z zamkniętego zbioru generalnego. W omawianym badaniu populacją generalną były akta osobowe pracowników Magistratu Miejskiego w Bydgoszczy z okresu międzywojennego oraz akta osobowe członków i podopiecznych Związku Bojowników o Wolność i Demokrację Zarząd Wojewódzki w Bydgoszczy.
Wybrane jednostki służyły pogłębionej analizie egodokumentalnej, której celem było poznanie świata wartości bohatera. Czy jednak każdy życiorys czy rozbudowane podanie daje nam podstawy do prześledzenia go właśnie pod kątem osobowości człowieka? Czy daje wystarczająco dużo materiału do przeprowadzenia badań? Czy źródła zakwalifikowane do egodokumentów rzeczywiście są nimi? Na te pytania stara się odpowiedzieć tekst artykułu.

Nadrzędnym celem artykułu jest charakterystyka cyfrowych źródeł born digital, które mają cechy gatunkowych egodokumentów, oraz problematyki ich archiwizacji. Źródła te zawierają ślady związane z obecnością i działaniami człowieka w postaci tekstu, lub tekstu z obrazem, i dają badaczowi możliwość poznania emocji, doświadczeń, wrażliwości czy życia osobistego ich twórcy. Autorzy artykułu poszukują odpowiedzi na pytania, czy człowiek zostawia w Sieci w postaci swoich śladów/wytworów egodokumenty, a także jakiego typu są to źródła. Czy możliwa jest, i jak przebiega, ich archiwizacja, czy zarchiwizowane źródła dostępne są dla badaczy, a następnie, czy możliwe jest ich wykorzystanie w badaniach egodokumentalnych. Ze względu na przyczynkowy charakter artykułu, autorzy podjęli decyzję, że pod uwagę wzięte zostaną dwa rodzaje wytworów człowieka w Internecie, tj. osobiste witryny domowe i blogi. Wskazano na ich egodokumentalny charakter. Zwrócono także uwagę na procesy archiwizacji tej części Webu i problemy z nimi związane, w szczególności metody i strategie archiwizacji, ograniczenia prawne, techniczne czy etyczne. Następnie omówiono kwestie związane z dostępem do zarchiwizowanych zasobów, gdzie znaczącą rolę odgrywają dwa zagadnienia: otwartość archiwum oraz metody przeszukiwania jego zasobu. Autorzy przywołali także wyniki wybranych badań naukowych, mając na celu ukazanie możliwości wykorzystania zarchiwizowanych egodokumentów Webowych w dalszych badaniach. W artykule wykorzystano analizę tekstów i badań dotyczących teorii egodokumentu oraz archiwizacji Webu, przede wszystkim jednak metodę porównawczą, rekonceptualizację definicji egodokumentu, a także definicji śladów cyfrowych dookreślonych jako całości egodokumentalne – czyli źródła born digital, które zarchiwizowane umożliwiają badaczom przeszłości za pomocą analizy tekstu (a nie kodów binarnych) poznanie osobowości i życia twórcy.

Archiwum dyplomatyczne: dokumenty polskie (1918–1991) w archiwach ukraińskich

Celem artykułu jest przedstawienie najważniejszych założeń idei „archiwum dyplomatycznego” oraz dokonanie przeglądu dokumentów, przechowywanych w archiwach państwowych Ukrainy, które pochodzą z polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych i dotyczą polsko-ukraińskich relacji międzypaństwowych. W badaniu zastosowano podejście historyczne oraz metody heurystyki naukowej, analizy informacji i krytyki źródłowej. W artykule po raz pierwszy podjęto wszechstronną ocenę zawartości i treści dokumentów wchodzących w skład Archiwum Dyplomacji Ukrainy, wytworzonych przez polskie placówki działające w URL i USRR, a także materiały służb USRR z lat 1918–1991, dotyczące polskich dyplomatów. W podsumowaniu zwrócono uwagę, że polska część Archiwum Dyplomacji Ukrainy nie jest kompletna. Stanowią ją dokumenty dotyczące kontaktów placówek polskich z władzami i instytucjami kraju gospodarza: projekty i teksty traktatów i konwencji; dokumentacja listów uwierzytelniających, składanych przez kierowników polskich placówek dyplomatycznych i konsulatów, oficjalna korespondencja na szczeblu naczelnych władz obu państw, dokumentacja wytworzona przez polskie placówki dyplomatyczne i konsulaty w kraju gospodarza, materiały związane z wykonywaniem funkcji konsularnych, dokumentacja audiowizualna, materiały służb specjalnych i organów partyjnych dotyczące działalności polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych. Autorka zwraca uwagę na potrzebę opracowania wspólnych pomocy informacyjnych, obejmujących polskie i ukraińskie archiwa dyplomatyczne.

Recenzowana publikacja jest w dorobku piśmienniczym polskiej archiwistyki ostatnich trzech dekad pozycją wyjątkową. Ukazuje bowiem trzy perspektywy dziedziny archiwalnej: podbudowę teoretyczną archiwistyki, spojrzenie z punktu widzenia praktyki archiwalnej oraz pochwałę amatorstwa jako pobudki podejmowania wszelkich działań archiwalnych. Autor przybliżył nie tylko dotychczasowy dorobek archiwistyki, wyjaśnił jej naukowy charakter, zakres i wewnętrzny podział, używaną przez nią terminologię, ale – jak przystało na monografię – zaprezentował również pewną nowatorską koncepcję, refleksję na temat poszukiwania w archiwistyce nowych idei i ich praktycznych zastosowań. Taką prekursorską rolę odgrywają w książce fragmenty dotyczące redefinicji i odtworzenia modelu procesu archiwotwórczego zbioru archiwalnego, a także teorii zbiorów, której istotą jest zasada poszanowania naturalnie wytworzonych przez ustrojowo odrębnych twórców całości,, złożonych nie tylko z archiwaliów, ale również obiektów bibliotecznych i muzealnych.

W stronę nowej archiwistyki. Antropologizowanie archiwum i archiwaliów

W artykule przedstawiono propozycję nowej archiwistyki – archiwistyki zantropologizowanej. Dyskusję nad nią zapoczątkowano pod wpływem zmian zachodzących w postrzeganiu archiwum jako instytucji zajmującej się gromadzeniem, przechowywaniem i udostępnianiem zbiorów archiwalnych. Współczesne znaczenie terminu archiwum oparto na naturalistycznym myśleniu o świecie i człowieku. Kluczowym czynnikiem go kształtują- cym był kontekst społeczno-kulturowy, a konkretnie powstawanie państw narodowych i rozwój biurokracji. W XIX w. archiwum, podobnie jak inne organy biurokracji, zaczęto postrzegać jako wolne od kontekstu, dyskusji, ideologii, szerzej – kultury. Wiek XX niewiele w tym rozumieniu archiwistyki zmienił. Pojawiły się jedynie niewielkie korekty. Propozycja nowej archiwistyki wykracza poza nie. Jest to zwrot w kierunku jej kulturowego pojmowania na gruncie antropologicznego rozumienia kultury.