Celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, czy w obecnych czasach możemy mówić o regresie czy raczej o postępie w działalności naukowej archiwów. W polskiej literaturze brak kompleksowych opracowań poświęconych aktywności naukowej archiwów państwowych. Do jej podejmowania obligują lakoniczne zapisy ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach oraz statuty tych instytucji. Przejawem pewnego kryzysu działalności naukowej archiwów jest jej mylenie lub utożsamianie z aktywnością popularyzatorską czy edukacyjną. Duże znaczenie dla postępu lub regresu w omawianym obszarze ma polityka prowadzona przez poszczególnych naczelnych dyrektorów archiwów państwowych, która bywa niespójna i bardzo zmienna. Aktywność naukowa polskich archiwów pośród pozostałych ich zadań jest słabo widoczna w działalności poszczególnych archiwów państwowych. Informacje o niej rzadko pojawiają się na stronach internetowych archiwów wprost. Są również zmarginalizowane w wadliwie skonstruowanych sprawozdaniach rocznych. Tezy o kryzysie w omawianej materii nie potwierdzają natomiast rosnące liczby publikacji (w tym także czasopism) wydawanych przez archiwa oraz referatów wygłaszanych przez ich pracowników na konferencjach naukowych.

The research activity of state archives — progress or decline? A handful of observations

This paper examines the research activity of archives and seeks to answer the question: are archives making progress in this area or are they actually taking a step back? In the Polish literature, there are no comprehensive studies dedicated to the research activity of state archives. However, pursuant to the brief provisions of the Polish act on the national archival fond and archives, as well as the articles of associations of state archives, these institutions are obliged to undertake such activity. One symptom of decline is conflating or identifying the research activity of archives with their cultural or educational undertakings. One factor that greatly affects the progress or decline in the discussed area are the policies implemented by heads of individual branches of state archives, as these tend to be inconsistent and unpredictable. On state archives’ websites, mentions of research activity of Polish archivists are barely noticeable among their other tasks. Also, state archives very rarely use their own websites to directly communicate their research activities. These activities are marginalized in defectively designed annual reports on the activity of archives. However, the argument that archives are undergoing a crisis in terms of research can be challenged by the growing number of publications (including journals) by the archives, as well as papers presented by their employees at academic conferences.

Keywords: archives, state archives, research, archives’ research activity

Wartościowanie dokumentacji jest istotnym procesem mającym wpływ na tworzenie źródeł do badań naukowych. Artykuł omawia zderzenie potrzeb administracji i oczekiwań nauki na gruncie oceny wartości archiwalnej dokumentacji przeprowadzanej przez archiwa państwowe. Pokazano w nim dwa podejścia do oceny wartości dokumentacji wynikające z jej przydatności do celów użytkowych lub naukowych, a także trudności przy przeprowadzaniu selekcji materiałów archiwalnych. Przedstawiono także postulaty w zakresie roli pracownika nadzoru archiwalnego w procesie wartościowania, mające na celu pogodzenie interesów nauki i potrzeb urzędowych.

Evaluating documentation — between the needs of administration and the expectations of science

Evaluating documentation is crucial for the process of creating sources for scientific studies. The paper discusses the clash between the needs of administration and the expectations of researchers regarding the assessment of documents’ archival value conducted by state archives. It demonstrates two approaches towards evaluating documentation resulting from its usefulness for scientific or practical applications, as well as difficulties concerning the selection of archival materials. It also proposes a role for archive supervisors in the evaluation process, which should balance the needs of science and those of administration.

Keywords: documentation evaluation, archival selection, disposal of documentation, archival supervision

Celem artykułu jest analiza rozwoju informatyzacji urzędów gminnych, miejsko-gminnych, miejskich oraz związków międzygminnych z terenu objętego nadzorem archiwalnym Archiwum Narodowego w Krakowie. Badanie zostało przeprowadzone przede wszystkim w oparciu o analizę protokołów kontroli archiwalnych oraz wydanych zaleceń pokontrolnych pozyskanych w trybie dostępu do informacji publicznej. Analizując zebraną dokumentację, przede wszystkim sprawdzano, czy kontrolowana jednostka pracowała w ramach systemu EZD , czy też podstawowym systemem wykonywania czynności kancelaryjnych oraz dokumentowania sposobu prowadzenia spraw był system tradycyjny. Następnie zweryfikowano wszystkie systemy informatyczne oraz rok ich wdrożenia.
Za cezury przyjęto lata 2011–2019. Pierwszą datą jest rok wejścia w życie Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów, które uregulowało możliwość elektronicznego zarządzania dokumentacją m.in. w organach gmin i związków międzygminnych oraz urzędach obsługujących te organy. Datą zamykającą artykuł jest rok wybuchu pandemii CO VID -19.

Digital office management in communes in the area under the archival supervision of the State Archive in Kraków in the years 2011–2019

This paper analyzes the progress of digitalization in the offices of communes, municipalities, and inter-communal associations from the area under the archival supervision of the State Archive in Kraków. The study was mainly based on the analysis of archival audit reports and the post-audit recommendations issued, which were acquired under the Polish freedom of information act. When analyzing the collected documentation, the main objective was determining whether the audited office primarily used the EZD system or the traditional system when conducting office management activities and documenting cases. Then, all IT systems (as well as the year of their implementation) were verified. The study covered the years 2011–2019. 2011 is the year when a new regulation of prime minister entered into force, regulating the possibility of managing documents digitally for communes and inter-communal associations as well as offices operating within these entities. The studied period ends with the breakout of the CO VID - 19 pandemic.

Keywords: digital office management, IT systems, document circulation, archival audit reports, State Archive in Kraków

Anna Ptaśnik jest powszechnie znana ze swojej wieloletniej pracy w Biurze Prac Naukowych Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Mniej znanym faktem z jej życia jest wcześniejszy kilkuletni staż w Archiwum Państwowym w Krakowie. Jej przełożonym i nauczycielem był Włodzimierz Budka. Po przeprowadzce do Warszawy A. Ptaśnikowa często korespondowała z dawnym mentorem. Głównym tematem jej listów jest tęsknota za Krakowem i dawną spokojną pracą w archiwum na Wawelu. Skarżyła się na biurokrację, niekompetencję współpracowników, brak przyjaciół. Choć uchodziła za pracownika bardzo solidnego, praca nie sprawiała jej przyjemności. Artykuł dotyczy tego, co dziś nazywamy wypaleniem zawodowym.

From “peaceful archival work in Wawel” to “clerking in the Head Office of State Archives”: Unknown aspects of Anna Ptaśnik’s biography

Anna Ptaśnik is widely known for her long career at the Scientific Papers Bureau at the Head Office of State Archives. A lesser known fact about her is that she had previously worked at the State Archive in Kraków for several years. Her supervisor and teacher was Włodzimierz Budka. When she moved to Warsaw, Anna Ptaśnik often exchanged letters with her old mentor. The main theme of her letters is her longing for Kraków and her previous peaceful work at the Wawel archive. She complained about bureaucracy, incompetent co-workers, and lack of friends. Though she was considered a very reliable employee, her work did not bring her pleasure. The article explores what we now recognize as “professional burnout”.

Keywords: Anna Ptaśnik, Włodzimierz Budka, Head Office of State Archives, State Archive in Kraków, correspondence

W Stanach Zjednoczonych istniały dwa nurty archiwistyki. Klasyczny był związany z administracją, drugi zaś tworzyli aktywni obywatele pragnący utrwalić proces narodzin nowego państwa. Podwaliny oficjalnej administracji i biurokracji tworzył Charles Thomson, sekretarz pierwszego, zbuntowanego Kongresu Kontynentalnego w 1774 r. To on, pracując w parlamencie, ukształtował zalążki archiwum władz centralnych w 518 woluminach i dlatego słusznie jest nazywany ojcem chrzestnym amerykańskich archiwistów. Po zdobyciu niepodległości już na pierwszej sesji nowego Kongresu we wrześniu 1789 r. przyjęto Ustawę o zapewnieniu bezpiecznego przechowywania akt, dokumentacji i pieczęci Stanów Zjednoczonych, lecz przez cały wiek XIX nie zdołano stworzyć Archiwum Narodowego. Drugi nurt archiwistyki od zarania USA tworzyli pasjonaci historii, którzy gromadzili indywidualne kolekcje archiwaliów i druków ulotnych. Z czasem wyrastały z nich samodzielne, instytucjonalne biblioteki lub też zbiory te zasilały zasoby innych archiwów, bibliotek czy muzeów. Wśród najwybitniejszych kolekcjonerów warto wymienić Ebenezera Hazarda, Jareda Sparksa czy Lymana Copelanda Drapera. Z czasem także poszczególne stany zaczęły tworzyć instytucje o charakterze historyczno-archiwalnym, z których wyrastały historyczne ośrodki informacyjne i archiwa rządów stanowych. Archiwum Narodowe powołano dopiero w 1934 r. Zatrudniono w nim wielu historyków, którzy liczyli na pracę nad dziejami kraju, lecz zalew współczesnej dokumentacji sprawił, że dopiero po wielu latach żmudnych, biurokratycznych działań mogli podjąć współpracę z historykami. A toczący się wśród nich spór o to, gdzie przebiega granica między powołaniem archiwisty i historyka, pozostaje aktualny do dzisiaj.

Between administrative Scylla and academic Charybdis: Clerk or historian — dilemmas in the early days of professional archival science in the United States

In the United States, two main trends in archival science can be distinguished: traditional archival activities related to administration on the one hand, and on the other, active citizens who wanted to record the development of the new country. The foundation for the official administration and institutions was laid by Charles Thomson, the secretary of the first rebel Continental Congress in 1774. He worked in the parliament and laid the groundwork for the central authorities’ archive, encompassing 518 volumes. Thus, he is rightly referred to as the “godfather” of all American archivists. At the first session of the Congress after the USA had gained independence, in September 1789, it adopted the Act to provide for the safe-keeping of the Acts, Records and Seal of the United States. However, the authorities failed to establish the National Archives throughout the whole 19th century. The second trend in the history of American archival science was shaped by history lovers, with their individual collections and ephemera. With time, those grew into full-fledged, institutional libraries or were incorporated into the fonds of other archives, libraries, or museums. The most prominent collectors included Ebenezer Hazard, Jared Sparks, and Lyman Copeland Draper. Over time, individual states also started establishing historical and archival institutions, which grew to become centers of historical information or archival offices of state governments. The National Archives were only established in 1934, and employed many historians who hoped to work on the history of the country; however, the influx of contemporary documentation meant that only after many years of tedious, bureaucratic work could they start any actual historical cooperation. Meanwhile, the dispute regarding the line between the vocations of an archivist and a historian remains unresolved until today.

Keywords: archival science in the United States, the origins of American archives, American National Archives, American state archives, pioneers of American archival science

W okresie II wojny światowej Poznań o zniemczonej nazwie Posen był stolicą wcielonego do Wielkiej Rzeszy Niemieckiej „wzorcowego okręgu” o nazwie Okręg Kraj Warty (Mustergau Wartheland). Ludność niemiecką w Poznaniu, której liczebność od czasu wybuchu wojny do 1944 r. wzrosła z 6 do 100 tys. osób, stanowiły heterogeniczne grupy takie jak: Niemcy z R zeszy, przesiedleńcy, głównie z państw bałtyckich, i tzw. Volksdeutsche. Ich życie codzienne w Poznaniu nie zostało dotychczas zbadane i opracowane, pomimo że aspekt ten stanowi interesujący temat historiograficzny. W celu jego rekonstrukcji nie należy powoływać się jedynie na bogate zasoby Archiwum Państwowego w Poznaniu i placówek Bundesarchiv, lecz uwzględnić w nich również inne, mocno rozproszone źródła. Są one przechowywane w licznych — wskazanych w tekście — niemieckich archiwach naukowych i bibliotekach, które nie zawsze specjalizują się w badaniach nad historią Europy Środkowo-Wschodniej.

Daily lives of German people in Poznań, the capital of the Wartheland, based on documents from selected archives

In the years of the Second World War, Poznań (Germanized name — Posen), was the capital of the “model administrative unit” called Mustergau Wartheland and incorporated into Nazi Germany. From the outbreak of the war, the number of Germans in Poznań grew: in 1939, there were 6,000 G ermans, and in 1944 — 100,000. They belonged to several heterogeneous groups such as: Germans from the Reich, displaced persons (mainly from the Baltic states), as well as the so-called Volksdeutsche. Their daily lives in Poznań have not been researched and described yet, even though this makes an interesting historiographical topic. In order to reconstruct them, one should not only refer to the rich resources of the State Archive in Poznań and the Bundesarchiv branches, but also include other, largely dispersed sources. These are stored in numerous German scientific archives and libraries (described in the article), which do not always specialize in studies on the history of Central and Eastern Europe.

Keywords: Wartheland, daily life, German people, World War II

Przedmiotem artykułu jest nieznana i nierozpoznana część kolekcji Stanisława Latanowicza (1886–1935), którą w 1938 r. Zarząd Miasta Poznania kupił z przeznaczeniem do zbiorów Biblioteki Raczyńskich i Muzeum Miejskiego. Dzięki opracowanemu ostatnio inwentarzowi przechowywanego w Archiwum Państwowym w Poznaniu zespołu „Zbiór dokumentów pergaminowych i papierowych różnej proweniencji” udało się zidentyfikować 126 dokumentów ze zbiorów S. Latanowicza, które podczas okupacji zostały najprawdopodobniej przekazane z Biblioteki Raczyńskich do Archiwum Miejskiego.

Unknown part of the collection of Stanisław Latanowicz (1886– 1935) in the fond of the State Archive in Poznań

This paper discusses the unknown and unrecognized part of the collection of Stanisław Latanowicz (1886–1935), bought in 1938 by the Board of the City of Poznań with the intention to incorporate it into the collections of the Raczyński Library and the Municipal Museum. Owing to the recent inventory of the fond called “Parchment and paper documents of various provenance” kept in the State Archive in Poznań, it became possible to identify 126 documents from the collection of S. L atanowicz, which were most likely moved from the Raczyński Library to the Municipal Archive during the occupation.

Keywords: Stanisław Latanowicz collection, State Archive in Poznań, Raczyński Library, Municipal Museum

Rozwój instytucji naukowych w Niemczech w drugiej połowie XIX w. oraz początku XX w. zaowocował powstaniem profesjonalnego archiwum gromadzącego rozproszone do tej pory źródła, związane z historią Żydów na ziemiach niemieckich. Gesamtarchiv der deutschen Juden rozpoczął oficjalnie swoją działalność 1 października 1905 r. i wkrótce stał się najważniejszym Archiwalia dotyczące wielkopolskich gmin żydowskich w zbiorach Gesamtarchiv... 169 i największym archiwum żydowskim w Niemczech. Burzliwe losy zbiorów w okresie reżimu faszystowskiego oraz konsekwencje II wojny światowej spowodowały, że pierwotna kolekcja została rozproszona, a wiele materiałów archiwalnych bezpowrotnie zniszczono. Artykuł prezentuje fragmenty zachowanych spisów archiwaliów o Żydach w Wielkopolsce, jakie były przygotowywane w momencie przekazywania ich do Gesamtarchiv der deutschen Juden.

Archival documents regarding Jewish communities in Greater Poland in the pre-1939 collection of Gesamtarchiv der deutschen Juden

The evolution of scientific institutions in Germany in the second half of the 19th century and the early 20th century brought about the establishment of a professional archive gathering previously dispersed resources on the history of Jews in the German territories. Gesamtarchiv der deutschen Juden was officially launched on October 1, 1905, and soon became the largest and the most important Jewish archive in Germany. The turbulent history of the collection during the times of the fascist regime and in the years following the Second World War caused the original collection to be scattered, while many archival materials were completely destroyed. The article presents parts of the preserved lists of archival documents regarding Jews in Greater Poland that were prepared at the moment of their incorporation into the Gesamtarchiv der deutschen Juden.

Keywords: archival documents, archives, Jews, Greater Poland

Rolą teatru było prezentowanie określonego rzemiosła oraz postaw o charakterze etycznym. Sztuka aktorska stanowiła pewnego rodzaju artyzm. Aktorzy mieli dzięki temu wpływ na sposób postrzegania rzeczywistości przez społeczeństwo. Jedną z postaci rozpoznawalnych dzięki grze w filmach i na deskach teatru był Aleksander Bożydar Żabczyński. Należał do grona twórców, którymi interesował się aparat bezpieczeństwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Działania, które podejmowano wobec aktora, miały na celu inwigilację środowiska twórców jak i jego samego. Dzięki uzyskiwanym informacjom zamierzano zapobiegać działaniom podejmowanym przez to środowisko przeciw władzy ludowej.

Aleksander Bożydar Żabczyński (1900–1958), theater and film artist on the radar of the Polish People’s Republic secret services

Theater is not only a place where one can admire artistic craftsmanship — it is also an institution that can act as a moral compass. Acting was a form of art, therefore, actors influenced the way the society perceived reality. One of the most famous actors in the history of Polish film and theater is Aleksander Bożydar Żabczyński. He was also one of the artists that were very much a subject of interest of the security services of the Polish People’s Republic. The security services wanted to infiltrate the artistic circles, which included surveillance of Żabczyński himself. Thanks to the obtained information, the authorities wanted to prevent the groups from undertaking any anti-government actions.

Keywords: artist, security services, infiltration, agents, inquiry

Artykuł jest próbą ponownego spojrzenia na sprawę zabójstwa śp. księdza Stanisława Streicha, dokonanego przez Wawrzyńca Nowaka 27 lutego 1938 r. Weryfikując wspomnienia świadków zdarzenia, a także zapoznawszy się z treścią ówczesnych relacji prasowych, autorzy zestawili zebrane informacje z treścią protokołu sekcyjnego sporządzonego przez doktora Stanisława Łagunę, w celu potwierdzenia ustalonych dotychczas faktów w sprawie popełnionej zbrodni. Dodatkowym celem było natomiast interdyscyplinarne podejście w formie połączenia pracy hi204 Łukasz Szudarski, Dagmara Skowrońska, Janusz Kołowski, Bartosz Burchardt storyka i medyków, aby określić szczegółowo okoliczności śmierci kapłana i podjąć się próby zidentyfikowania rodzaju broni, której sprawca użył do popełnienia przestępstwa. Jednocześnie autorzy tekstu postanowili zweryfikować możliwość przypisania Wawrzyńcowi Nowakowi przynależności do organizacji o charakterze komunistycznym, w świetle informacji zawartych w dostępnych obecnie materiałach źródłowych.

The murder of father Stanisław Streich and its depiction in the light of his autopsy report

The article aims at re-examining the murder of father Stanisław Streich by Wawrzyniec Nowak on February 27, 1938. By verifying the accounts of witnesses to this event and reading the contemporary news coverage, the authors compared the collected information with the autopsy report by the physician Stanisław Łaguna, in order to confirm the facts regarding the crime. An additional objective was to adopt an interdisciplinary approach that would combine the work of historians and physicians to determine the circumstances of the priest’s death in detail, and to attempt to identify the type of weapon the perpetrator used to commit this crime. At the same time, the authors tried to verify whether it is possible to identify Wawrzyniec Nowak as a member of a communist organization, based on information included in the source materials that are now available.

Keywords: Catholic Church, communism, father Stanisław Streich, Wawrzyniec Nowak, murder, death penalty, Luboń, forensic medicine, Browning

W 1971 r. nowe kierownictwo Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej na czele z E dwardem Gierkiem doprowadziło do wdrożenia nowej strategii gospodarczej, określanej jako strategia dynamicznego rozwoju. Strategia ta zaowocowała pozytywnymi zmianami m.in. w przemyśle mineralnym materiałów budowlanych. W latach siedemdziesiątych XX w. przemysł ten został znacznie rozwinięty i unowocześniony. Konsekwentna realizacja tej strategii okazała się jednak ostatecznie niemożliwa, głównie z braku dostatecznych środków finansowych. Początkowe sukcesy ustąpiły miejsca przejawom pogłębiającego się kryzysu społeczno-gospodarczego. Konsekwencją tego były m.in. różnego rodzaju sytuacje konfliktowe w zakładach pracy. Latem 1980 r. także w zakładach pracy przemysłu mineralnego materiałów budowlanych doszło do akcji strajkowych. W ślad za tym doszło do powstania struktur „Solidarności” w poszczególnych zakładach pracy oraz na szczeblu ogólnopolskim. 

Mineral construction materials industry in the years 1971–1981. Investment boom, crises, and the birth of “Solidarity”

In 1971, the new leadership of the Polish United Workers’ Party, headed by Edward Gierek, introduced a new economic strategy, called the “strategy of dynamic growth”. This strategy brought about positive results, for instance in the sector of mineral construction materials. In the 1970s, this sector underwent intense development and modernization. In the end, the strategy was not consistently implemented, mainly due to the lack of sufficient financing. Over time, its initial success was overshadowed by the intensifying social and economic crisis, which resulted with conflicts in workplaces, among other consequences. In the summer of 1980, workers went on strike also in mineral construction material factories. This was followed by the formation of “Solidarity” branches in individual workplaces and at the national level.

Keywords: mineral construction materials industry, dynamic growth strategy, crisis, conflicts, “Solidarity”

Artykuł stanowi rozwiązanie zagadki wtórnie użytej połówki XV-wiecznego pergaminowego dokumentu znajdującego się w posiadaniu Archiwum Państwowego w Poznaniu. Pierwotny dokument zostaje tu zidentyfikowany jako list odpustny wystawiony przez baliwa Jana z C ardony na mocy pełnomocnictwa Sykstusa IV w trakcie papieskiej kampanii mającej na celu zebranie funduszy na obronę wyspy Rodos i zbrojną akcję przeciwko Turkom. W artykule opisana jest sama kampania i rola w niej Katalończyka Joana z C ardony. Podane są także przykłady wyemitowanych wówczas listów odpustnych, na bazie których dokonana zostaje rekonstrukcja tekstu brakującej połowy listu.

Around the mysterious document of Juan de Cardona (State Archive in Poznań)

This article solves the mystery of the missing half of a 15th century parchment document, owned by the State Archive in Poznań. The original document is identified here as a letter of indulgence issued by bailiff Juan de Cardona pursuant to the power of attorney of the pope Sixtus IV during the papal campaign aiming at collecting funds to protect Rhodes and launch an armed action against the Turks. The article describes the campaign and the role of Catalan Juan de Cardona in the campaign. It also provides examples of letters of indulgence issued back then, which were used as a template to reconstruct the missing half of the letter.

Keywords: letter of indulgence, Sixtus IV, Juan de Cardona, Rhodes 1480

Parafia pw. św. Rocha w R ząśni z pewnością istniała już w 1403 r. Pierwszy drewniany kościół przetrwał do XVI w., a następnie w jego miejscu wzniesiono nowy, który przetrwał do 1862 r. W 1918 r. proboszczem parafii został ks. Wacław Kokowski. Inwentarz własności kościoła i probostwa w R ząśni został sporządzony w związku z jego instalacją na urzędzie, której dokonał dziekan przy udziale członków dozoru kościelnego. Przedstawia on ówczesny stan kościoła, który został wybudowany w latach 1862–1866, jego wyposażenie wraz ze szczegółowym wykazem naczyń i szat liturgicznych oraz ksiąg parafialnych i sprzętów kościelnych, a także zwięzły opis cmentarzy, plebanii, budynków gospodarczych i majątku ziemskiego.

Inventory of the Rząśnia parish from 1918

It is certain that the St. Roch parish in Rząśnia existed in 1403. The first wooden church survived until the 16th century. It was later replaced by a new church that stood until 1862. In 1918, father Wacław Kokowski became the vicar of the parish. The inventory of the assets of the church and the vicarage in Rząśnia was made in connection with his appointment to this parish by the dean accompanied by the members of the church’s supervisory body. The inventory presents the condition of the church built in the years 1862–1866 and contains lists of fittings, vessels, and robes, as well as the parish books and church equipment, with a brief description of cemeteries, the vicarage, farm buildings, and the estate.

Keywords: Rząśnia, father Wacław Kokowski, parish church inventory, the history of the Church

Celem artykułu jest prezentacja niewydanych tekstów literackich Włodzimierza Odojewskiego, zachowanych w Archiwum Wydawnictwa Poznańskiego w O środku Dokumentacji Wielkopolskiego Środowiska Literackiego oraz Archiwum Włodzimierza Odojewskiego na Wydziale Filologii Polskiej i Klasycznej UAM. Zachowane materiały źródłowe pozwalają na weryfikację dotychczasowej wiedzy na temat wczesnych etapów twórczej biografii Odojewskiego, czyli okresu przypadającego na lata studiów uniwersyteckich oraz początków działalności pisarskiej i publicystycznej w Poznaniu. W zasobach archiwalnych zachował się tom opowiadań Codzienna ściana płaczu, którego edycja została w 1958 r. wstrzymana z przyczyn politycznej nagonki na autora. Jedno z kluczowych opowiadań tego zasobu, Tamten świat, dało początek późniejszej o trzy lata powieści Odojewskiego Cień nad wielką równiną, od której zaczyna się ważka w jego twórczości tematyka kresowa i łagrowa, w pełni wybrzmiała dopiero w emigracyjnych opowiadaniach Odojewskiego. Warto rozważyć edycję obu nie wydanych dotąd książek.

Unpublished books of Włodzimierz Odojewski in the collection of Poznań archives

This article aims at presenting unpublished texts by Włodzimierz Odojewski that are stored in the archive of the Poznań Publishing House in the Literary Society Center of Documentation (Greater Poland branch) as well as the Archive of Włodzimierz Odojewski at the Faculty of Polish and Classical Philology at Adam Mickiewicz University. The preserved source materials allow for the verification of the previous knowledge regarding the early stages of Odojewski’s artistic life, i.e. the period of his university studies and his early work as a writer and columnist in Poznań. The archives house a volume of short stories Codzienna ściana płaczu (Everyday wailing wall), the edition of which was cancelled in 1958 due to political attacks on the author. One of the most important stories in this book, Tamten świat (The other world) was expanded three years later into the novel Cień nad wielką równiną (The shadow over a great plain), which is devoted to the subject of Eastern Borderlands and gulags. These themes fully matured in the stories written after the author’s emigration. The edition of the two unpublished books should be considered.

Keywords: Włodzimierz Odojewski, archive of the Poznań Publishing House, Włodzimierz Odojewski Archive, Literary Society Center of Documentation (Greater Poland branch), Faculty of Polish and Classical Philology at Adam Mickiewicz University, the Podolia series by Włodzimierz Odojewski

Celem pracy jest przybliżenie czytelnikom zjawiska występowania pożarów w historycznej Wielkopolsce XVI–XVIII w. Jest ona swoistą polemiką z ustaleniami na ten temat Andrzeja Karpińskiego (oraz jego współpracowników), autora pracy z 2020 r. pt. Pożary w miastach Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa ekonomiczne, społeczne i kulturowe. Katalog (należy tutaj podkreślić, że nie zajmujemy się treściami podanymi w drugiej jej części, monograficznej). W pierwszej części artykułu zastanowiono się nad zasadnością wykorzystania użytej literatury i kwestią doboru źródeł. Tutaj też podkreślono przydatność tzw. iuramentów, czyli rodzaju ksiąg grodzkich, często zawierających informacje o pożarach (których Karpiński raczej nie zbadał). W drugiej części zwrócono uwagę na te źródła, których autor nie wykorzystał (oprócz powyższych także innych ksiąg grodzkich, rejestrów poborowych z drugiej połowy XVI w. oraz relacji zagranicznych podróżników po Wielkopolsce). Mimo uwag poczynionych w artykule — wciąż bardziej faktograficznych niż metodologicznych — praca Karpińskiego na pewno godna jest polecenia. Jak pisze Tomasz Jurek, w dalszej przyszłości publikacja „ta na pokolenia stanie się […] „przewodnikiem dla badaczy tej ciekawej problematyki”.

On the fires in towns of Greater Poland as described in the work of Andrzej Karpiński, Pożary w miastach Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa ekonomiczne, społeczne i kulturowe. Katalog, pp. 13–65.

The objective of the paper is to familiarize the readers with the subject of fires in the historic Greater Poland in the 16th, 17th and 18th centuries. It is a form of a debate with the arguments on this subject presented in the 2020 publication by Andrzej Karpiński (and his collaborators) titled “Fires in towns of the Republic of Poland from the 16th until the 18th century, and their economic, social, and cultural consequences. Catalogue”. (It must be noted here that we do not discuss the information contained in the second, monograph part of the paper). In the first part of the article, the authors reflect upon the validity of the literature Karpiński used and the problem of source selection. The usefulness of iuramenta (a type of urban books), often containing information on fires, is investigated (Karpiński did not research those). The second part of the paper discusses the sources that the author did not use, which also include other types of urban books, enlistment registers from the second half of the 16th century, and the reports of foreign travelers to Greater Poland. Despite the comments made in the article — focusing mostly on facts rather than methodology — the work by Karpiński is definitely worth recommending. As Tomasz Jurek writes, in the future, this publication will become a […] guide for researchers exploring this interesting subject for generations to come.

Keywords: fires, natural disasters, urban books, enlistment registers, economic history, early modern history (16th to 18th century)