Artykuł niniejszy omawia politykę personalną zaborcy przy obsadzaniu stanowiska landrata/ deputowanego powiatowego w Prusach Południowych – prowincji utworzonej z ziem zagarniętych przez Hohenzollernów w wyniku II rozbioru Polski (1793). Sposób ich powoływania ulegał pewnym modyfikacjom, na co wpływ miały czynniki zewnętrzne oraz sytuacja wewnątrz prowincji. Początkowo oficjaliści ci wyłaniani byli bezpośrednio przez administrację zaborczą, bez udziału czynnika stanowego. Istotna była konfesja nominata: sprzyjano osiadłym tu od pokoleń ewangelikom-reformowanym. Wszystko to zgodnie z postulatami ministra Buchholza sformułowanymi w początkach 1793 r. W czasie trwania insurekcji kościuszkowskiej wielu z wybrańców wystąpiło przeciwko Prusakom. Odpowiedzią władz było usunięcie ich z zajmowanych stanowisk oraz nominacja osób niepowiązanych z administrowanym powiatem. Jednak już wkrótce (1795) zaczęto liczyć się z postulatami szlacheckich posesjonatów, zwłaszcza, że podnosili oni wierność monarsze podczas insurekcji (Radomsko), lub postulowali nominację byłego oficera pruskiego (Częstochowa). Ten sposób nominacji funkcjonował również podczas drugiego okresu urzędowania ministra Vossa w Prusach Południowych (po objęciu tronu przez Fryderyka Wilhelma III). Tym samym, zgodnie z Powszechnym Prawem Krajowym, życzeniami zgłaszanymi przy zajmowaniu prowincji („petyty”), jak i propozycjami samego ministra z początków jego urzędowania – pozwolono szlachcie wybierać kandydatów spośród swego grona.

Appointment of landrats in South Prussia (1793–1806)

The article reviews the personnel policy of the occupant regarding the appointment of the landrat/ county supervisor in South Prussia — a province created from the territories seized by the Hohenzollerns following the second partition of Poland in 1793. Due to external factors and the situation in the province, the process of appointing landrats underwent some modifications. Initially, these officials were elected directly by the Prussian administration, with no contribution from the nobles. The denomination of the nominee played an important role — Evangelical Reformed Church members who had been living in these territories for generations were preferred. All of it was in accordance with the demands of minister Bucholz formulated in the early 1793. During the Kościuszko Uprising many of these elected officials took up arms against the Prussians. As a consequence, they were removed from their positions, and people with no ties with the county they were meant to administer were nominated. However, as early as 1795, the demands of middle noblemen were taken into account, especially since they pledged their allegiance to the monarch during the uprising (in Radomsko) or called for the nomination of a former Prussian officer (in Częstochowa). This nominating procedure also functioned during the second term of minister Voss in South Prussia (after Frederick William III of Prussia had come to the throne). At that point, noblemen were allowed to choose the candidate among themselves, which was in compliance with the General State Laws for the Prussian States, wishes submitted when assuming supervision over the province, as well as the suggestions of the minister himself from the early days of his office.

Keywords: South Prussia, administration, landrat, elections

Świadkowie Jehowy są obecni w Wielkopolsce od ponad stu lat. Każdy z podokresów z tego stulecia pełen był różnych wydarzeń dotykających zarówno całą ich wspólnotę, jak i pojedynczych jej członków. Początki w okresie międzywojennym – częściowo jako legalne stowarzyszenie, ale też jako grupa stykająca się z niezrozumieniem i z próbami delegalizacji. Okres okupacji hitlerowskiej – pełen tragicznych losów całej wspólnoty i poszczególnych wyznawców, którzy w obozach koncentracyjnych, nosząc opaskę z fioletowym trójkątem, byli ofiarami tego systemu. Okres powojenny to kolejny etap funkcjonowania wyznania Świadków Jehowy w Wielkopolsce. Do roku 1950, na którym kończy się I część niniejszego artykułu, Stowarzyszenie Świadków Jehowy działało w sposób legalny, choć już wówczas władze komunistyczne starały się poprzez działania administracyjne ograniczyć jego funkcjonowanie. Działania te uzmysłowiły Świadkom Jehowy, że ich krótka legalna działalność może zostać w gwałtowny sposób zakończona. Stało się to w połowie 1950 roku.

Jehovah’s Witnesses in Greater Poland — part I (years 1918–1950)

Jehovah’s Witnesses have operated in Greater Poland for over a hundred years. Each sub-period of this century was full of events affecting both the whole community and its individual members: their early days in the interwar period — partially as a legal association, but also as a group facing misunderstanding and attempts to ban its operation; the period of Nazi occupation — full of tragic events for both the whole community and individual members who fell victim to the system and wore purple triangle badges in concentration camps; post-war period — yet another stage of Jehovah’s Witnesses’ functioning in Greater Poland. This article details their history until the year 1950, until which point the Jehovah’s Witnesses association operated legally, though the communist authorities already tried to limit their functioning through administrative decisions. Those actions made Jehovah’s Witnesses aware that their short-lived legal operation might come to an abrupt end. And in the mid-1950 — it did.

Keywords: religious minorities, Jehovah’s Witnesses, Second Polish Republic, Polish People’s Republic, concentration camps, ban, Charles Taze Russell, Bible Students, Epiphany, Office for Denominational Affairs, Security Office, Security Service

Zmiana systemu po II wojnie światowej związana była z pojawieniem się nowej filozofii kształcenia. Dla komunistycznej władzy najważniejszym celem było dostarczenie krajowi nowych, socjalistycznych i świadomych swej roli w przebudowie kadr. Kryteria polityczne były więc ważniejsze od merytorycznych. Założeniem politycznym było stworzenie nowej, robotniczo- -chłopskiej inteligencji, która rozumiałaby swą rolę w walce o socjalizm. By tego dokonać, należało zrewolucjonizować zasady naboru do szkół średnich i wyższych. O przyjęciu na studia nie miała więc decydować wiedza, ale zaangażowanie polityczne i społeczne. Należało też, i to akurat nie budziło wątpliwości, pozwolić młodzieży nadrobić zaległości wynikające z wojny. Konstruowane polityczne założenia nie we wszystkich przypadkach przełożyły się na praktykę działania. Mimo jednoznacznych wytycznych i kluczowej roli urzędów bezpieczeństwa w opiniowaniu kandydatów, skład socjalny studentów nie uległ radykalnej zmianie. Nie oznacza to, że polityka komunistów nie wyrządziła szkody części zdolnej młodzieży, której ze względów klasowych zamknięto możliwość zdobywania wyższego wykształcenia.

College enrollment in the period of Stalinism as exemplified by the Poznań voivodeship

Systemic transformation following the Second World War brought a new philosophy of education. For the communist authorities, the most important goal was to provide the country with new, socialist workers, who were aware of their role in the process of reconstruction. Therefore, political criteria took precedence over any others. The political objective was to create a new “intelligentsia” comprising workers and peasants who would understand their role in the fight for socialism. In order to achieve that objective, rules of high school and college enrollment had to be revolutionized. Political and social engagement were to be the decisive factors in college admissions — not knowledge. Young people were also meant to be allowed to make up for the time lost because of the war — however, this particular demand does not raise any questions. Political objectives did not translate into practice in all cases. Despite clear guidelines and the key role of security offices when reviewing the candidates, the social composition of students did not change radically. This does not mean that the communist policy did not do any harm to some talented young people who were precluded from gaining college education for class reasons.

Keywords: college admissions, enrollment, entry exams, preparatory course, socialist intelligentsia

Artykuł przedstawia Mieczysława Białynię Rzepeckiego i Tadeusza Esmana, kierowników bydgoskiego oddziału Archiwum Państwowego w Poznaniu. Wykorzystano publikowane materiały biograficzne i wyniki kwerendy w archiwach Bydgoszczy i Poznania. Portrety obu archiwistów udało się nieco rozbudować, a ich aktywność umieścić na tle działalności innych kierowników międzywojennych terenowych archiwów państwowych. Wśród kierowników terenowych archiwów państwowych okresu międzywojennego Białynia- Rzepecki i Esman należeli do najmniej licznej grupy pochodzącej z terytorium byłego zaboru pruskiego. Reprezentowali różne generacje archiwistów. Pierwszy, jak co szósty kierownik zaczynał pracę w służbie archiwalnej po sześćdziesiątce, Esman – jak co piąty – przed trzydziestką. Różniło ich wykształcenie, które Białynia-Rzepecki zakończył prawdopodobnie na maturze, a Esman – jak większość szefów archiwów – legitymował się dyplomem uniwersyteckim w zakresie historii. Nie miało to większego wpływu na ich dorobek publikacyjny, choć Esman znalazł się wśród 54 proc. kierowników, którzy przed wojną wydali prace naukowe. Obaj bydgoszczanie, jak większość międzywojennych archiwistów, byli aktywnie społecznie i angażowali się w działalność towarzystwa naukowych.

Mieczysław Białynia-Rzepecki and Tadeusz Antoni Esman. Managerial staff in state archives in the years 1918–1939 — an introduction

Among the field managers working in state archives in the interwar period, Białynia-Rzepecki and Esman belonged to the smallest group coming from the territory of the former Prussian partition. They represented two different generations of archivists: the former started working in archival services after he had turned sixty (just like 18% of managers), while the latter (like 20% of managers) — before he turned thirty. They also had different education: Białynia-Rzepecki finished his at high school, while Esman (like most managers working in archives) had a university degree in history. This had no real impact on how many papers they published, though it was Esman who was in a group of 54% of managers who had published scientific works before the war. They both came from Bydgoszcz and like most archivists in the interwar period they were socially active and involved in the life of scientific societies.

Keywords: state archives in Poland, State Archive in Poznań, State Archive in Bydgoszcz, state archive staff, state archive management, Białynia-Rzepecki Mieczysław, Esman Tadeusz

Archiwiści okresu międzywojennego odegrali znaczącą rolę państwowotwórczą w procesie odbudowy polskiej państwowości. Swoją działalność na rzecz odradzającego się państwa rozpoczęli już w trakcie I wojny światowej, zapobiegając niszczeniu i wywożeniu archiwaliów za granicę i przygotowując pierwsze projekty regulacji normatywnych w odniesieniu do archiwów i służby archiwalnej. Po odzyskaniu niepodległości koncentrowali swój wysiłek na budowaniu scentralizowanej i sprawnie działającej sieci archiwalnej, zarówno w zakresie działań legislacyjnych, jak i organizatorskich, oraz na działaniach rewindykacyjnych. Prowadzili także szeroką działalność popularyzatorską, kształtując przez to świadomość narodową i postawy patriotyczne. Wielu archiwistów z tego okresu wniosło także znaczący wkład w rozwój badań naukowych, zarówno w zakresie historii, jak i archiwistyki.

Archivists in the Second Polish Republic at the service of the state and society

In the period of 1918–1939, archivists played an important role in the process of reconstructing the Polish statehood. They began their work for the rebirth of Poland as early as during the First World War, by preventing the destruction of archival materials and taking them abroad, and preparing the first drafts of normative regulations regarding archives and archival service. After Poland had regained independence, they focused on building a centralized and efficient network of archives. This involved work on legislation and organizational matters, as well as repossession actions. They also actively popularized the subject, thus shaping national awareness and patriotic attitudes. Many archivists from this period significantly contributed to the development of scientific research, both in the field of history and in archival studies.

Keywords: archives, archivists, function of archives, legislation, repossession, popularization, state, society, national heritage protection, national awareness

W 1938 r. z inicjatywy Henriego Langois’a i Georges’a Franju z Cinémathèque Française, Franka Hensela z Reichsfilmarchiv, Johna Abbotta z Museum of Modern Art Film Library oraz Olwen Vaughan z londyńskiej National Film Library powołano do życia Fédération Internationale des Archives du Film – Międzynarodową Federację Archiwów Filmowych. Celem artykułu jest przedstawienie działalności FIAF, która w zeszłym roku obchodziła swoje osiemdziesiąte urodziny. W teście omówiono początki Federacji, jej cele i strukturę oraz działalność (włączając w to organizację warsztatów, kongresów, działalność wydawniczą i koordynowane projekty). Podkreślono także zasługi FIAF w zakresie zabezpieczania dziedzictwa filmowego oraz współpracy między archiwami. W artykule wykorzystano źródła drukowane umieszczone na stronie Federacji (takie jak sprawozdania z posiedzeń, raporty), informacje ze strony internetowej organizacji oraz literaturę dotyczącą historii filmu.

“Not a single tape can be destroyed.” Eighty years of operation of the International Federation of Film Archives

In 1938, upon the initiative of Henry Langois and Georges Franju from Cinémathèque Française, Frank Hensel from Reichsfilmarchiv, John Abbott from the Museum of Modern Art Film Library, and Olwen Vaughan from the London National Film Library, Fédération Internationale des Archives du Film (International Federation of Film Archives) was established. The objective of the article is to present the operation of FIAF, which celebrated its 80th birthday last year. The text presents the early days of the Federation, its goals, structure and activity — including its workshops, congresses, publications, and projects. The achievements of FIAF in terms of protecting the film heritage and fostering cooperation between various archival offices are also discussed. The following sources have been used for the purposes of this paper: printed sources posted on the Federations’ website (such as minutes from meetings and reports), information from the organization’s website, and literature on the history of film.

Keywords: International Federation of Film Archives, film heritage, history of film, audio-visual materials, film archives, Henri Langois, film, cinematography

Nadrzędnym celem poniższego artykułu jest przybliżenie tekstu taksy podwojewodzińskiej na towary spożywcze dla miasta Zbąszynia z 1751 r. Źródło zostało wniesione do księgi miejskiej Zbąszynia z lat 1592–1807, która przechowywana jest w Bibliotece Kórnickiej PAN w Kórniku. Na tle dotychczas wydanych tego typu źródeł prezentuje się ona miernie. Głównie ze względu na to, że nie obejmuje pozostałych rzemiosł istniejących wówczas w mieście. Niemniej jednak jej niewątpliwą zaletą jest fakt, iż jest to pierwszy tego typu przekaz z dawnego województwa poznańskiego. Co więcej, przybliża nas do poznania warunków życia codziennego w małym mieście szlacheckim. Podano w niej ceny gorzałki, pieczywa i mięsa, czyli głównych artykułów stanowiących dietę ówczesnych ludzi.

Voivodeship tariff in Zbąszyń in the 18th century as a source of research on economic history of a private town

The main objective of this article is to present the text of the so-called sub-voivodeship tariff on food products for the town of Zbąszyń from 1751. This source was entered into the Zbąszyń municipal registry for the years 1592–1807, which is kept in the Kórnik Library of the Polish Academy of Sciences in Kórnik. Compared to other similar publications, it is far from impressive. The main reason is the fact that it does not cover other trades which existed in this town at the time. Still, one of its major advantages is the fact that it is the first such source from the former Poznań voivodeship. Furthermore, it helps us learn more about living conditions in a small private town. It lists prices of spirits, bread, and meat, which were the basic alimentary products consumed by people back then.

Keywords: Zbąszyń, Skórzewski Ignacy Drogosław, voivodeship tariff, product prices, material culture history, municipal registry, entry log period, Old Polish period, noble property, small town

Niniejszy artykuł wychodzi naprzeciw potrzebom badawczym sfragistyki XIX i XX stulecia, prezentując wyniki badań nad ogłoszeniami prasowymi wytwórców i sprzedawców pieczęci, które zamieszczano w prasie poznańskiej w latach 1815–1939. Treścią tego przyczynku jest wykaz osób wytwarzających pieczęcie i oferujących sprzedaż wyrobów pieczętarskich, dzięki któremu udało się przedstawić dane do życia i działalności kilkudziesięciu rzemieślników oraz kupców tak z okresu rozbiorów, jak i dwudziestolecia międzywojennego. Zgromadzone krótkie dane osobowe mają pozwolić na rozszerzenie badań nad rzemiosłem i przyczynić się do uzupełnienia stanu badań o poznańskich rzemieślnikach pracujących w metalu.

Makers and sellers of seals advertising their services in the Poznań press in the years 1815–1939

This article responds to the research needs regarding 19th-and 20th-century sigillography, presenting the results of research on press advertisements of seal makers and sellers published in the Poznań press in the years 1815–1939. This publication includes a list of people who produced seals and offered sales of the associated products, which made it possible to present information on the lives and activities of several dozen craftsmen and merchants from the period of the partitions and the interwar period in Poland. The personal data collected here allow for the development of research on craftsmanship and Poznań craftsmen working with metal.

Key words: Poznań, 19th and 20th century, city, craft, trade, press advertisements, seal maker, engraver, sigillography, seal, seal matrix

Publikacja niniejsza prezentuje nieznany stempel pieczętny, który wykonał Fryderyk Wilhelm Below – znakomity poznański artysta, medalier i pieczętarz. W komunikacie zamieszczono opis pieczęci zawierający podstawowe informacje o jej kształcie, materiale, wymiarach i napisie napieczętnym. Obiekt ten, przy swoim niewielkim rozmiarze, stanowi unikalny przykład prywatnego zamówienia. Przedstawiany artefakt uzupełnia listę znanych dotąd wyrobów pieczętarskich tego wytwórcy.

Unknown seal matrix by Fryderyk Wilhelm Below. (Announcement)

This publication presents an unknown seal matrix, made by Fryderyk Wilhelm Below — a remarkable Poznań artist, medalist, and seal maker. The announcement provides a description of the seal including basic information about its shape, material, dimensions, and inscription. This object, with its small size, is a unique example of a private order. The presented artefact supplements the list of known products made by this seal maker.

Keywords: Poznań, Fryderyk Wilhelm Below, seal maker, engraver, seal, seal matrix

W 2011 r., z okazji zbliżającej się, setnej rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego, Archiwum Państwowe w Poznaniu przystąpiło do rejestrowania i digitalizacji dokumentów dotyczących powstania, znajdujących się w zasobach Archiwum. Szczególnie interesujący jest zespół nr 884: Związek Powstańców Wielkopolskich, w którym zgromadzono dokumenty niemal wszystkich związków kombatanckich zrzeszających weteranów wielkopolskich wydarzeń z lat 1918–1919. Zachowany materiał, zebrany w 402 j.a. (13 960 rekordów spisu), choć nierówny merytorycznie, pozwala zorientować się wielokierunkowo w realiach środowiska w okresie (zwłaszcza) międzywojennym. Spis zespołu został zakończony i jest gotowy do udostępnienia w sieci.

Polish Association of the Veterans of National Uprisings 1914–1921 and the Association of Greater Poland Uprising Veterans 1918–1919 in the light of the materials of the State Archive in Poznań

In 2011, to celebrate the upcoming one-hundredth anniversary of the Greater Poland Uprising, the State Archive in Poznań began registering and digitalizing documents regarding the uprising, found in the collection of the Archive. Fond no. 884: “Association of Greater Poland Uprising Veterans” is particularly interesting. It includes documents on nearly all veteran associations uniting veterans of the events in Greater Poland in the years 1918–1919. The preserved material, collected in archival unit 402 (13 960 records on the list), though of varying quality, allows one to gain some knowledge on the operation of the community, especially in the interwar period. The inventory of the fond is now complete and ready to be shared on the Internet.

Keywords: Greater Poland Uprising, veteran associations, State Archive in Poznań

Powszechna Wystawa Krajowa, zorganizowana w Poznaniu w 1929 r. była największym wydarzeniem wystawienniczym w historii II Rzeczypospolitej. Mając za cel pokazanie dorobku niepodległej Polski, była przeglądem jej osiągnięć w zakresie przemysłu, polityki, kultury, rolnictwa. Celem artykułu jest przedstawienie najważniejszych materiałów – katalogów, książek, fotografii, czasopism, które zostały wydane z okazji Wystawy, lub które o niej wspominają. Analiza wybranych publikacji pozwala zapoznać się szczegółowo z treściami prezentowanymi na poszczególnych ekspozycjach. Wiele publikacji miało również odgrywać rolę edukacyjną. Część z nich była opracowaniami historycznymi, a część stanowi dziś świadectwo o ówczesnej sytuacji społeczno-polityczno-kulturalnej w Polsce, dzięki czemu mogą być uznane jako źródła do badań historycznych z dzisiejszej perspektywy.

Materials regarding the Polish General Exhibition in 1929 in the collection of the Greater Poland Digital Library

The Polish General Exhibition organized in Poznań in 1929 was the biggest exhibition in the history of the Second Polish Republic. Its goal was to showcase the achievements of independent Poland, and present a review of its accomplishments in the areas of industry, politics, culture, and agriculture. The article aims at presenting the most important materials: catalogs, books, photographs, and magazines, which were published to celebrate the Exhibition or contain references to it. The analysis of selected publications allows one to gain detailed insights into the content of particular displays. Many publications were also meant to play an educational role. Some of them were historical studies, and some are now the testimony of the social, political, and cultural situation in Poland back then, which means they can be treated as sources for historical research from the contemporary point of view.

Keywords: Polish General Exhibition, Greater Poland Digital Library, Poznań, digitalization, catalogs

W artykule przedstawiono spuścizny czterech pracowników Archiwum Państwowego w Poznaniu, przechowywane w zasobie PAN Archiwum w Warszawie Oddział w Poznaniu – dyrektorów placówki: Kazimierza Kaczmarczyka, Czesława Skopowskiego i Jana Szajbla, oraz kierownika Pracowni Konserwacji materiałów archiwalnych Kazimiery Chojnackiej. W tekście przedstawiono okoliczności przejęcia spuścizn przez PAN Archiwum w Warszawie Oddział w Poznaniu, omówiono materiały dotyczące Archiwum Państwowego w Poznaniu i działalności autorów spuścizn w okresie pracy w tymże archiwum.

Materials regarding the history of the State Archive in Poznań in the light of the legacies from the collection of the Archive of the Polish Academy of Sciences in Warsaw, Poznań branch

The article presents the legacies of four employees of the State Archive in Poznań, kept in the collection of the Archive of the Polish Academy of Sciences in Warsaw, Poznań branch, namely the directors of the office: Kazimierz Kaczmarczyk, Czesław Skopowski, and Jan Szajbel, as well as Kazimiera Chojnacka, the head of the Archive Materials Preservation Lab. The text presents the circumstances in which these legacies were taken over by the Archive of the Polish Academy of Sciences, Poznań branch, and discusses the materials concerning the State Archive in Poznań and the activity of the authors of the legacies while they had worked in this archive.

Keywords: State Archive in Poznań, Chojnacka Kazimiera, Kaczmarczyk Kazimierz, Archive of the Polish Academy of Sciences in Warsaw, Poznań branch, Skopowski Czesław, legacies, Szajbel Jan

Artykuł poświęcony jest funkcjonowaniu wiedzy historycznej w Polsce w mediach społecznościowych. Podstawą badania jest badanie ilościowe przeprowadzone drogą internetową w marcu 2019 r. Projekt ankiety, wypełnionej przez 2200 respondentów, został oparty o dotychczasowy dyskurs dotyczący świadomości historycznej. Powołując się na prace Jana Pomorskiego, Barbary Szackiej i Niny Assorodobraj autorzy dokonali zestawienia samooceny wiedzy historycznej użytkowników mediów społecznościowych, ich zainteresowań tematycznych, trendów popularności środków przekazu oraz wpływu mediów epoki przed Web 2.0 (film, telewizja, gry komputerowe). W wyniku przeprowadzonej analizy autorzy stworzyli charakterystykę społecznego zapotrzebowania na narracje historyczne (public history), a także nakreślili obecny stan społecznej roli historii w obszarze, jakim jest rozrywka (cyfrowy homo ludens). Praca ta stanowi element szerszego autorskiego projektu badań nad świadomością historyczną oraz funkcjonowaniu wiedzy historycznej w Polsce z towarzyszącymi mu analizami szczegółowymi zawartymi w innych tekstach.

Social media and the condition of historical knowledge in Poland. Research report

The article discusses the condition of historical knowledge in Poland in social media. The study is based on a quantitative survey performed online in March 2019. The survey, filled out by 2200 respondents, was designed following the contemporary discourse on historical awareness. Quoting the works of Jan Pomorski, Barbara Szacka, and Nina Assorodobraj, the authors compared self-assessed historical knowledge of social media users with their interests, media popularity trends, and the impact of media of the pre-Web 2.0 era (film, television, computer games). Based on this analysis, the authors created a description of social need for historical narratives (public history), and presented the contemporary condition of the social role of history in entertainment (digital homo ludens). This work is a part of a broader original research project on historical awareness and the condition of historical knowledge in Poland with detailed analyses included in other texts.

Keywords: quantitative study, digital homo ludens, film, computer games, social media, public history, television series, historical awareness, historical knowledge