W roku akademickim 2015/2016 mija czterdzieści lat od uruchomienia na Wydziale Historycznym UAM studiów archiwistycznych, których twórcą był wybitny archiwista i historyk – profesor Franciszk Paprocki. Autorka artykułu przedstawiła w nim historię specjalności, ewolucję nazwy, programów i modeli kształcenia archiwistów na Wydziale Historycznym UAM, a także specyfikę poznańskich studiów opartych na ścisłej współpracy dydaktycznej z miejscowymi archiwami i urzędami, zwłaszcza z Archiwum Państwowym w Poznaniu. Artykuł pokazuje także dorobek naukowy poznańskiego środowiska archiwistycznego, które może się poszczycić licznymi podręcznikami i skryptami do nauki archiwistyki oraz pracami z zakresu historii, a także szeroką ofertę dydaktyczną, która obejmuje obecnie nie tylko studia dzienne (zarówno licencjackie, magisterskie, jak i doktoranckie), ale także eksternistyczne i podyplomowe.

Forty years of archival studies at Adam Mickiewicz University in Poznań

Academic year 2015/2016 marks the forty-year anniversary of launching archival studies at the Faculty of History at Adam Mickiewicz University. Professor Franciszek Paprocki, an exceptional archivist and historian, was the author of the course. The author of the article presents the history of the course, the evolution of its name, curricula and models of teaching archivists at the Faculty of History of AMU, as well as a specific character of studying in Poznań – based on a close educational cooperation with the local archives and offices, in particular the National Archive in Poznań. The article shows the scientific heritage of the Poznań archival specialists, who are the proud authors of textbooks for teaching and learning archival studies. Poznań also offers a wide selection of programs, which comprises full-time (BA, MA and PhD levels), extramural and postgraduate courses.

Zagadnienie zespołu archiwalnego znajdowało się w centrum zainteresowania i refleksji archiwistów przez cały okres II Rzeczypospolitej, zarówno w czasie kształtowania się nowożytnego charakteru archiwistyki i jej dojrzewania, jak i w czasie utrwalania podstawowych pojęć i terminów. W szczególny sposób refleksja ta wiązała się z rozpoznaniem i upowszechnieniem zasady proweniencji, będącej „kamieniem węgielnym” archiwistyki. Problematyka zespołu archiwalnego, jego definicji, atrybutów i zakresu wyodrębniania była główną osią rozważań dwóch wybitnych archiwistów polskich w podręcznikach: Nowożytna archiwistyka polska i jej zadania K. Konarskiego (1929) oraz Program prac wewnętrznych w archiwach nowożytnych R. Przelaskowskiego (1935). Rozpatrywali oni także problemy porządkowania i inwentaryzacji zespołu oraz tworzenia pomocy archiwalnych, nie będą one jednak przedmiotem niniejszych rozważań.

Problems of fonds in archival textbooks in the Second Polish Republic 

In the years 1918-1945 (time of the Second Polish Republic), the problem of fonds was in the center of archivists’ attention. Both when the modern character of archival studies was being shaped and developed, and when the basic notions and terms were solidifying. This contemplation was particularly linked to identifying and spreading the principle of provenance – the cornerstone of archival studies. The problem of fonds, its definition, features and scope, was the center of debate for two exceptional Polish archivists in their textbooks: Nowożytna archiwistyka polska i jej zadania [Modern Polish Archival Studies and Its Problems] by K. Konarski (1929) and Program prac wewnętrznych w archiwach nowożytnych (1935) [The Agenda of Problems in Modern Archives] by R. Przelaskowski (1935). The authors also discussed the problems of putting fonds in order, cataloging them and creating archival aids. However, these problems are not the subject of this paper.

Autor prezentuje imponującą spuściznę pisarską wraz z nakreśleniem działalności naukowo- organizacyjnej, politycznej, społeczno-kulturowej i ekonomiczno-gospodarczej Augusta hr. Cieszkowskiego (1814-1894). Ujmuje ją w kontekście niebywałych przemian polityczno-społecznych XIX stulecia. Rozpoznaje je jako impuls interdyscyplinarnych zainteresowań autora Prolegomeny do historiozofii.

The Historiosophical Though of August Cieszkowski. A hundred years of incredible political and social transformations – a stimulus for his interdisciplinary interests 

The author presents an impressive literature heritage of count August Cieszkowski (1814-1894), emphasizing his scientific, organizational, political, social, cultural and economic activity. It is shown within the frame of unbelievable political and social transformations that occurred in the 19th century. The author identifies these as a stimulus of interdisciplinary interests of the author of “Prolegomena do historiozofii”.

Celem artykułu jest próba rekonsktrukcji pojęcia „pan”, jakie ukształtowało się i funkcjonowało w wyobraźni środowiska wiejskiego pod koniec XIX w. Podstawą do badań są: listy chłopów-emigrantów do Brazylii i Stanów Zjednoczonych z lat 1890–1891, korespondencja ukazująca się na łamach czasopisma „Gazeta Świąteczna” wydawanego w Warszawie od 1881 r., pamiętniki chłopskie oraz dane etnograficzne zebrane na ziemiach Królestwa Polskiego na przełomie XIX–XX w.

A Master in the Eyes of a Peasant in the Kingdom of Poland in the Second Half of the 19th Century

The aim of the article is to reconstruct the notion of a “master”, which was shaped and functioned in the minds of peasants in the end of the 19th century. The research is based on: letters of peasants who emigrated to Brazil and the USA from the years 1890–1891, letters published in “Gazeta Świąteczna” [The Holiday Gazette] published in Warsaw since 1881, peasants’ diaries, and ethnography data collected in the Kingdom of Poland at the turn of the 20th century.

Tekst przedstawia karierę szachisty Henryka Kahane. Henryk (Hersz Tsalel) Kahane urodził się w Tomaszowie Rawskim (Mazowieckim) w 1906 roku i uczył się grać w szachy w swoim rodzinnym mieście. Później studiował chemię na Politechnice w Brnie w latach 1927-1931. Reprezentując żydowski klub Makkabi Brno, Kahane został mistrzem Głównego Związku Czechosłowackich Szachistów (ÚJČŠ) w roku 1929 na turnieju rozgrywanym w Brnie, a w roku 1931 został szachowym mistrzem Brna. Po powrocie do Polski Kahane był członkiem Łódzkiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej. Brał udział w Szachowych Mistrzostwach Łodzi (4 miejsce w 1932 roku, 3 miejsce w 1934), był także członkiem zespołu Łodzi na Mistrzostwa Polski w szachach w 1934 r. W 1935 r. wyemigrował do Rumunii, później (1940), poprzez Bułgarię i Turcję do Palestyny. W Izraelu Henryk Kahane mieszkał w mieście Ramat Gan (Dystrykt Tel Awiw), gdzie założył fabrykę chemiczną, której był dyrektorem. Nie wiadomo, czy w Izraelu grał w szachy i nieznana jest data jego śmierci.

Henryk Kahane – a forgotten chess master

The article presents the career of a chess player, Henryk Kahane. Henryk (Hersz Tsalel) Kahane was born in Tomaszów Rawski (Tomaszów Mazowiecki) in 1906 and learned to play chess in his home town. Later, in the years 1927–1931, he studied chemistry at the Brno Polytechnic. Representing the Jewish club of Maccabi Brno Kahane became a chess master of ÚJČŠ (i.e. the Main Society of Czecho-Slovakian Chess Players) in 19129 in Brno. In 1931 he was a chess master of Brno. After he had returned to Poland, Kahane became a member of the Chess Enthusiasts Association in Łódź. He took part in the Łódź Chess Competition (4th place in 1932, 3rd place in 1934). He was also a member of the Łódź team in the Polish Chess Competition in 1934. In 1935, he emigrated to Romania, and later, in 1940, to Palestine (through Bulgaria and Turkey). In Israel, Kahane lived in Ramat Gan (Tel Aviv District) where he set up a chemical factory. He was the director of the company. Whether he played chess in Israel remains unknown. It is also unknown when he died.

Celem poniższego komunikatu jest poinformowanie o materiałach do badań nad oprawami inkunabułów i starodruków, znajdujących się w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie. Pochodzą one ze spuścizny ks. Leona Formanowicza, a z racji ich nieobecności w jakimkolwiek katalogu były praktycznie nieznane szerszemu gronu naukowców.

Information on materials for researching book covers found in the heritage of father Leon Formanowicz in the collection of the Archdiocese of Gniezno Archive

The aim of the article is to provide information about materials for researching covers of incunables and old pints, which belong the Archdiocese of Gniezno Archive collection. They are a part of father Leon Formanowicz’s heritage, and since they were not present in any catalog, they remained unknown to a broad academic audience.

Artykuł prezentuje oprawę chroniącą druk Theatrum seu potius officina concionatorum…, który opublikowano w 1597 r. w Wenecji. Wolumin ten należał do bogatej biblioteki kanonika gnieźnieńskiego Tomasza Josickiego (zm. 1616). Na górnej oraz dolnej okładzinie oprawy znajduje się superekslibris introligatorski z herbem Ciołek, którym posługiwał się wspomniany duchowny. Omawiana oprawa pochodzi najprawdopodobniej z warsztatu krakowskiego introligatora Kaspra Rajmana. Prezentowany egzemplarz należy obecnie do zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie.

The Cover of “Theatrum seu potius officina concionatorum…” from the book collection of a Gniezno canon Tomasz Josicki

The article presents the cover protecting the printed work “Theatrum seu potius officina concionatorum…” published in 1597, in Venice. The book was a part of a rich collection, which belonged to Tomasz Josicki, a canon in Gniezno, who died in 1616. On the top and bottom linings of the frame one can see a supralibros with the Ciołek coat of arms, used by Tomasz Josicki. The cover was probably made in the workshop of Kasper Rajman, a Crakow bookbinder. The piece presented belongs to the collection of the Archdiocese of Gniezno Archives.

W artykule przedstawiono metody opracowania archiwaliów rodzinno-majątkowych (podworskich) w świetle przepisów metodycznych i literatury, ze zwróceniem szczególnej uwagi na występujące problemy i sposoby ich rozwiązania. Archiwalia rodzinne należą do bardzo trudnych pod względem metodycznym zespołów. Jednocześnie posiadają wielką wartość historyczną i powinny być uporządkowane i opisane ze szczególną starannością i dokładnością. Zdawali sobie z tego sprawę archiwiści poprzednich pokoleń, którzy poświęcili im dużo uwagi. Jej efektem były liczne artykuły, w których zajmowano się m. in. problematyką zespołowości archiwaliów, a przede wszystkim ich uporządkowaniem i nadaniem odpowiedniego układu. Podsumowaniem prowadzonych prac były normatywy metodyczne, pierwsze z roku 1953 i aktualnie obowiązujące z roku 1983. Jako ich uzupełnienie, zwłaszcza w zakresie wyodrębniania zespołów i ich porządku wewnętrznego, można traktować rozważania zawarte w podręczniku Archiwistyka. Z opracowań tych wyłania się całościowy model metodyczny, uniwersalny i zawierający zalecenia pomocne w rozwiązywaniu konkretnych problemów. Zespoły rodzinno- majątkowe stanowią grupę zróżnicowaną pod względem wielkości, struktury, zawartości i nie poddają się nadmiernej standaryzacji. Wytyczne powinny być drogowskazem, ułatwiającym odnalezienie właściwej drogi przy opracowaniu danego zespołu. Natomiast wybór konkretnych działań i sposobów ich wykonania należy do archiwisty. Dlatego zespoły te powinni opracowywać archiwiści doświadczeni, o dużej wiedzy ogólnej i bardzo wysokich umiejętnościach zawodowych.

Methodology and problems of reviewing family archival materials 

The article presents methods of reviewing family archival materials when considering methodology principles and literature. It also emphasizes problems and shows ways of solving them. Family archives are a very difficult subject in terms of methodology. At the same time, they are of a great historical value and should be ordered and described with particular diligence and accuracy. Previous generations of archivists were aware of that and they paid a lot of attention to those family archives. This resulted in numerous articles which discussed the problem of fonds, particularly with ordering and systematizing them. The summary of the work resulted in methodological norms, the first ones from 1953 and the present ones, from 1983. Their follow-up, particularly in terms of distinguishing systems and their internal order, is a discussion included in the textbook Archiwistyka [Archival Studies]. The result of this discussion is a general methodological model, which is versatile and comprises helpful guidelines for solving particular problems. Family and estate fonds are a diverse group in terms of size, structure and content, and they are not easily standardized. Guidelines should be a sign, making it easy to find the right way when reviewing a given fonds. However, selecting particular actions and ways of putting them into practice depends on the archivist. Therefore, fonds should be reviewed by experienced archivists, with substantial general knowledge and great professional skills.

Archiwa prywatne na Słowacji

Autorki zwracają uwagę na fakt, iż w systemie słowackich archiwów archiwa i archiwalia prywatne odgrywają coraz większą rolę. Omawiają także strukturę archiwów słowackich i ich prawne usytuowanie oraz najważniejsze, najciekawsze materiały o charakterze spuścizn, wskazując jednocześnie na ich możliwości badawcze.

Private Archives in Slovakia

The author points out the fact that in the Slovak archival system, archives and private archival materials are gaining more importance. She also discusses the structure of the Slovak archives, their legal situation, and the most important, most interesting legacies, emphasizing their research potential.

W Archiwum Państwowym w Szczecinie (Staatsarchiv Stettin) dopiero od II połowy XIX w. następuje się stopniowe przejmowanie w depozyt części zasobu archiwów miejskich i kościelnych jak i spuścizn i akt z archiwów rodowych. Celem całościowego oglądu sytuacji zaistniała konieczność wykonania inwentaryzacji zasobu pomorskich archiwów niepaństwowych. W tym działaniu pomocna okazała się Komisja Historyczna Pomorza (Historische Kommission für Pommern) która była ściśle powiązana z archiwum państwowym. W okresie trzydziestu lat działalności komisji od 1910 r. dokonano spisu zasobu archiwów prywatnych z kilkunastu powiatów pomorskich. W latach 30-tych i na początku 40-tych XX wieku archiwum w Szczecinie udało się przejąć niektóre archiwa rodowe znanych rodzin pomorskich. Wiązało się to z ogólną polityką państwa III Rzeszy, w którym zintensyfikowano badania rodowe (Sippenforschung) mające podłoże rasowe na skalę dotychczas nieznaną.

Forms of protecting unofficial documents in the National Archive in Szczecin (Staatsarchiv Stettin) in the 19th century and the first half of the 20th century

Only from as late as the second half of the 19th century, the National Archive in Szczecin gradually took over (in the form of deposit) a part of municipal and church archives, as well as legacies and files from family archives. It was necessary to catalog the collection of Pomerania’s non-national archives in order to have a general overview of the situation. The Pomeranian Historical Commission (Historische Kommission für Pommern), closely related to the national archives, turned out to be particularly helpful in this endeavor. From 1910, for the next thirty years, it was possible to catalog private archives from a dozen or so Pomeranian districts. In the 1930s and the 1940s, the archives in Szczecin managed to take over family archives of some prominent Pomeranian families. This was related to the general policy of the Third Reich where raciallybased genealogy research (Sippenforschung) was conducted to an extent unknown before.

Pierwsze archiwalia proweniencji prywatnej znalazły się w zasobie Archiwum Państwowego w Szczecinie już w 1855 r. Były to kolekcje naukowe posiadane przez Pomorskie Towarzystwo Historyczne i Archeologiczne. W 1888 r. do zasobu archiwum przekazano pierwsze archiwalia rodowe. Spuścizny i archiwa rodowe szczecińska placówka otrzymywała w formie darów lub depozytów. Do 1945 r. w zasobie Archiwum Państwowego w Szczecinie znajdowało się 50 archiwów rodzinnych oraz kilkanaście spuścizn i kolekcji. Wiele tych materiałów zostało zabezpieczonych w 1945 r. i stało się częścią zasobu polskiego Archiwum Państwowego w Szczecinie. Od lat 70-tych XX wieku zbiera ono też archiwalia proweniencji prywatnej. Są to głównie spuścizny, zbiory i kolekcje po działaczach społecznych, naukowcach, ale też urzędnikach państwowych i politykach. Obecnie w zasobie archiwum jest 58 archiwów, zbiorów, kolekcji i spuścizn proweniencji prywatnej (ok. 20 tys. j.a.).

Archives and private archival materials in the National Archive in Szczecin

The first archival materials of private origin were a part of the National Archive in Szczecin collection as early as 1855. These were scientific collections owned by the Pomerania History and Archeology Association. In 1888, the first family archival materials were donated. Legacies and archives were donated or deposited. Until 1945, the Archive had possessed 50 family archives and a dozen or so legacies and collections. Many of these materials were secured in 1945 and became a part of the Polish collection of the National Archive in Szczecin. Since the 1970s, the Archive has also collected archival materials of the private origin. These are mainly legacies and collections of social activists, scientists, public officials and politicians. At present, there are 58 archives, collections and legacies of private origin (about 20,000 archival units) in the Archive.

Poznan Project, prowadzony przez Wielkopolskie Towarzystwo Genealogiczne „Gniazdo” działa od roku 2000 i ma na celu zindeksowanie akt małżeństw z terenu Wielkopolski i Kujaw dla zakresu lat 1800-1899. Prace indeksacyjne prowadzą wolontariusze. Na początkowym etapie prac ograniczono się do terenu Wielkiego Księstwa Poznańskiego (zabór pruski), jednak później zakres terytorialny Projektu objął również część Wielkopolski znajdującą się w XIX w. pod zaborem rosyjskim (powiaty: Słupca, Konin, Koło, Kalisz, Turek), jak też inne regiony związane historycznie z Wielkopolską (Wałcz, Złotów) i przylegające obszary pograniczne (Tuchola, Radziejów, Sieradzkie). Z tak określonego terytorium udało się już zindeksować znaczną większość ślubów zapisanych w dziewiętnastowiecznych księgach metrykalnych i aktach Urzędów Stanu Cywilnego. Zostały one umieszczone w bazie danych, dla której od lutego 2006 r. funkcjonuje wyszukiwarka, dostępna online. W tym okresie dziesiątki tysięcy osób z kraju i zagranicy odnalazły w bazie informacje o lokalizacji akt małżeństw swych przodków. Wielu genealogom, głównie potomkom emigrantów z Poznańskiego, dane odnalezione w Poznan Project pozwoliły w ogóle ustalić miejscowość pochodzenia interesujących ich osób.

The Poznan Project – the project for cataloging marriage acts from the years 1800-1899

The Greater Poland Genealogy Association “Gniazdo” has operated the Poznań Project since 2000. The aim of the project is to catalog marriage certificates issued in Wielkopolska and Kujawy regions between 1800 and 1899. The cataloging works are conducted by volunteers. In the initial phase of the project, only the area of the Grand Duchy of Poznań (under Prussian occupation) was covered. Later, the scope of the project extended and included the part of Greater Poland which in the 19th century was under the Russian occupation (the following districts: Słupca, Konin, Koło, Kalisz, Turek), other regions that have historically been associated with Greater Poland (Wałcz, Złotów), as well as the bordering areas (Tuchola, Radziejów, Sieradzkie). It was possible to catalog the majority of marriage certificates entered in the 19th-century books and registers of the registry offices from these areas. These certificates were entered into a database, which was made available online in February, 2006. Since then, tens of thousands of people from Poland and abroad managed to find information about the location of their ancestors’ marriage certificates. Many genealogy specialists (mainly ancestors of the emigrants from the Poznań Duchy) managed to establish the origination of the people they were interested in, owing to the data found in the Poznań Project database.

Na mocy porozumienia z Archiwum Państwowym w Poznaniu, Wielkopolskie Towarzystwo Genealogiczne „Gniazdo” podjęło się indeksacji udostępnionych w internecie, na stronie www. szukajwarchiwach.pl skanów ksiąg metrykalnych. Baza tworzona jest za pomocą aplikacji ASIA, która pomaga ujednolicić zgromadzone informacje i ułatwia obustronną komunikację. Dzięki temu, że w pracach bierze udział ponad dwustu wolontariuszy, możliwa stała się szybka indeksacja udostępnionych skanów. W październiku 2014 r. w bazie dostępnych było 1,8 mln wpisów, na początku 2015 r. zaś liczba ta sięgnęła ponad 2,2 mln. Stanowi to opracowanie ok. 1/4 udostępnionych dotychczas przez NAC dokumentów.

The BaSIA program – cataloging digital registry entries as a form of archival crowdsourcing

Under the agreement with the National Archive in Poznan, the Greater Poland Geology Association “Gniazdo” has undertaken the task of cataloging scans of the registers, which had been made available online on www.szukajwarchiwach.pl. The database was created using the ASIA application which allows to unify information gathered and simplifies mutual communication. Owing to over 200 volunteers, it was possible to catalog the scans quickly. In October 2014, 1.8 million extracts were available in the database. In the beginning of 2015 – 2.2 million. This means that around 25% of the documents made available by the National Digital Archives was reviewed.

Autor omawia źródła genealogiczne, zgromadzone i wytworzone przez pasjonatów genealogii. Jednym z nich był Włodzimierz Dworzaczek(1905-1988), którego spuścizna, zawierająca około trzysta tysięcy wypisów, nazwana „Tekami Dworzaczka”, została przekazana do Biblioteki Kórnickiej Polskiej Akademii Nauk i wydana w postaci elektronicznej, a także umieszczona w Sieci.. Podobną pracę wykonał Wojciech Skowroński (1904-1978), lekarz okulista, zainteresowany historią rodzin wielkopolskich, nie tylko szlacheckich. Jego notatki i opracowania trafiły do Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Skany tych materiałów jako „Archiwum dra Wojciecha Józefa Skowrońskiego” zostały umieszczone w Internecie na stronie Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej.. Istotną z punktu widzenia badań genealogicznych spuściznę pozostawili tez m.in. Sławomir Leitgeber i Stanisław Karwowski.

Using private sources for genealogy studies

The author discusses the problem of genealogy sources, which have been gathered and created by genealogy enthusiasts. Włodzimierz Dworzaczek (1905-1988) was one of such enthusiasts. His legacy (about 300,000 extracts), also referred to as “the Dworzaczek Files” was donated to the Kórnik Library of the Polish Academy of Sciences, published in an electronic version and also made available online. Wojciech Skowroński (1904-1978) has comparable achievements. He was an ophthalmologist, interested in the history of Greater Poland families – not only those of noble origin. His notes and reviews were included in the collection of the Poznań Society of Friends of Learning Library. “The Archive of Dr. Wojciech Skowroński” (scans of these documents) was made available online on the Greater Poland Digital Library website. Also Sławomir Leitgeber and Stanisław Karwowski left the legacy of a similar genealogical value.