W artykule autor chciałby, na przykładzie XX‑wiecznego czeskiego filozofa Jana Patočki, przedstawić problem wolności człowieka skonfrontowanej z dwojakiego rodzaju doświadczeniami: wojny oraz przemocy politycznej reprezentowanej przez państwo totalitarne. Te dwa doświadczenia można z pewnością traktować jako historyczne doświadczenia zła. Chodzi więc o konfrontację między ludzką wolnością a złem. W tym kontekście czeski myśliciel starał się odpowiedzieć na pytanie: jakiego rodzaju odpowiedzi moralnej w takiej sytuacji może czy nawet powinien udzielić człowiek? Jak człowiek może lub powinien się zachowywać, doświadczając zła?

Freedom and evil in politics. Reflections on war and totalitarianism in the thought of Jan Patočka

Taking the 20th century Czech philosopher Jan Patočka as an example, in this paper, the author would like to illustrate the problem of human freedom when dealing with two kinds of experiences: war and political violence, as exemplified by the totalitarian state. Indeed, it is possible to treat these two types of experiences as historical experiences of evil. What is at stake, then, is the juxtaposition of human freedom and evil. Given this context, the Czech thinker sought to answer the question: in such a situation, with which moral response can or should one reply? When experiencing evil, how can or should a person behave?

Key words: Freedom, Evil, Politics, Totalitarianism, War

Agresja putinowskiej Rosji na Ukrainę postawiła wobec dramatycznego wyzwania nobliwą doktrynę non‑violence. Zgodnie ze sformułowanym w latach 80. XX wieku wywodem antysowieckiego dysydenta rosyjskiego Władimira Bukowskiego to nie wojna jest przeciwieństwem pokoju, lecz przemoc, a do jej powstrzymania niekiedy konieczny jest zbrojny opór, czyli prowadzenie wojny. Według Clausewitza do wywołania stanu wojny nie wystarczy militarna agresja, lecz konieczne jest przeciwstawienie się jej, czyli aktywna obrona ze strony napadniętego, chcąc zatem uniknąć wojny, nie należy stawiać oporu agresorowi. Agresja na Ukrainę złamała dwie zasady prowadzenia wojen: ius ad bellum i ius in bello. Według typologii Michaela Walzera jest to zatem niesprawiedliwa wojna prowadzona niesprawiedliwymi metodami, więc przeciwstawianie się jej, także militarne, jest prowadzeniem wojny sprawiedliwej. Zgodnie z analizą Slavoja Žižka tworzy to klarowną z etycznego punktu widzenia sytuację, zło jest łatwo identyfikowalne, a przeciwstawienie się mu stanowi etyczny obowiązek. Według filozofa Étienne’a Balibara w tej sytuacji pacyfizm nie jest żadną opcją.

Helplessness as Acquiescence to Evil

The aggression of Putin’s Russia towards Ukraine has posed a dramatic challenge to the noble doctrine of non-violence. In line with an argument made in the 1980s by anti-Soviet Russian dissident Vladimir Bukovsky, war is not the opposite of peace; instead, violence is. Armed resistance, or warfare, is sometimes necessary to stop violence. According to Clausewitz, military aggression is insufficient to evoke a state of war; in its place, it is necessary to oppose aggression, i.e., actively mount a defense by the attacked party, thereby avoiding war requires not resisting the aggressor. However, the aggression against Ukraine broke two tenets of warfare: ius ad bellum and ius in bello. According to Michael Walzer’s typology, it is an unjust war waged by unjust methods, so resisting it, including militarily, amounts to waging a just war. According to Slavoj Žižek’s analysis, this establishes an ethically clear situation: evil is easily identifiable, and opposing it is an ethical duty. According to the philosopher Étienne Balibar, pacifism is not an option in such a situation.

Key words: Non‑Violence, Aggression, Just War, Pacifism

Esej jest próbą rozważenia problemu zła w polityce. Punktem wyjścia są refleksje polityczne B. Pascala i M. Montaigne. Historia filozofii służy tutaj do konceptualizacji problemów aktualnych i w gruncie rzeczy nieprzemijających. Namysł nad źródłami władzy i legitymizacją państwa okazuje się uniwersalną medytacją dotyczącą ludzkiego losu i wolności w obliczu egzystencjalnych zagrożeń.

Keywords: Power, State, Freedom, Evil, Blaise Pascal, Michel de Montaigne

Artykuł ma na celu wskazanie filozoficznych źródeł zarówno akcesu Martina Heideggera do ruchu nazistowskiego, jak i późniejszego zerwania przez myśliciela z zaangażowaniem politycznym. Drogę Heideggera do i od narodowego socjalizmu należy uchwycić nie tylko poprzez biografię filozofa, lecz przede wszystkim na szerszym tle procesu kształtowania się jego rozumienia polityki jako obszaru bytu wydzielonego i zagospodarowanego przez zachodnią metafizykę, co stanowi przejaw wypełnienia istoty metafizyki jako zapomnienia o byciu. Filozofię Heideggera wielokrotnie diagnozowano (por. np. Löwith, Adorno) jako głęboko powiązaną ze światopoglądem faszystowskim; przyjęta tutaj linia argumentacji podkreśla, przeciwnie, integralność etycznej linii argumentacji dzieła Heideggera, akcentującej w odniesieniu do polityki jej charakter eksploatacji bytu, podobnie jak uniformizacji człowieka i przemiany go w zasób. Konkluzja odsłania zatem głęboko antyfaszystowski wydźwięk pism Heideggera z lat 1936 – 1946 i podkreśla zarazem niepokojącą indyferencję w stosunku Heideggera do totalitarnych i nietotalitarnych systemów politycznych.

Overcoming Metaphysics, Overcoming Politics. Martin Heidegger’s Path to and from National Socialism:

This paper aims to equally pinpoint the philosophical origins of Martin Heidegger’s entry into the Nazi movement and the thinker’s subsequent break with political involvement. Heidegger’s path to and from National Socialism should be apprehended not only through the philosopher’s biography but, above all, within the broader framework of the process of the development of his understanding of politics as an area of being set apart and accommodated by Western metaphysics, which marks the fulfillment of the essence of metaphysics as a forgetting of being. Heidegger’s philosophy has been repeatedly diagnosed (cf., e.g., Löwith, Adorno) as deeply linked to the fascist worldview; the line of reasoning taken up in this paper insists, on the contrary, on the integrity of the ethical reasoning behind Heidegger’s work, which emphasizes, concerning politics, its character of exploiting being, in the same way as it uniformizes people and transforms them into a resource. The conclusion, therefore, reveals the profoundly anti-fascist overtones of Heidegger’s writings from 1936–1946 and, simultaneously, underscores a worrying indifference to Heidegger’s relationship to totalitarian and non-totalitarian political systems.

Key words: Martin Heidegger, Politics, Nazism, Evil

Wychodząc od metaforycznego (figuralnego) ujęcia problemu zła, w oparciu o wybrane przemyślenia Leszka Kołakowskiego, rozważania składające się na artykuł zmierzają do namysłu nad „złem w polityce” w sensie niedomagań i nadużyć wolności: pokus władzy autokratycznej i totalitarnej. Dotyczą antropologicznego i politycznego przekraczania granic wolności kosztem (aż do zniesienia) wolności innych.

Evil Politics or Trouble with the Devil. Reflections on the Political Demonology of Leszek Kołakowski

Proceeding from a metaphorical (figurative) account of the problem of evil, and based on Leszek Kołakowski’s selected thoughts, this paper’s considerations aim to deliberate on “evil in politics” in the spirit of the shortcomings and excesses of freedom: namely, the lure of autocratic and totalitarian power. At issue is how the bounds of freedom are anthropologically and politically transgressed at the expense (to the point of abolishing) the freedom of others.

Key-words: Leszek Kołakowski, Political Philosophy, Polish Philosophy, Totalitarianism

W artykule staram się dowieść, że fotografia artystyczna, za sprawą technologii wytwarzania „mieniących się, syntetycznych wizerunków” (K. Linker, On Artificiality), może stać się medium sztuki ze społecznością, tworzonej wraz z osobami systemowo pozbawianymi widoczności w sferze publicznej. Posługując się metodą analizy ikonograficznej, opisuję wybrane fotografie portretowe Krzysztofa Marchlaka prezentujące wizerunki osób należących do społeczności LGBTQ w Polsce. W konkluzji nawiązuję do wykonanej przez artystę wielkoformatowej fotograficznej panoramy Paradiso, którą interpretuję jako zaangażowany społecznie, „mieniący się, syntetyczny wizerunek” sztucznego raju dla wygnanych z królestwa binarnych opozycji płciowych.

Artificial Paradises for the Expelled. Krzysztof Marchlak’s Art Photography as a Medium for Performing Queer Identities

In the article, I try to demonstrate that artistic photography which involves the use of technology of creating “shimmering, synthetic appearances” (K. Linker, “On Artificiality”) can become a medium for community art projects developed with people who are systemically excluded from view in the public sphere. Applying the method of iconographic analysis, I describe selected portrait photographs by Krzysztof Marchlak that feature images of people who belong to the Polish LGBTQ community. I draw in conclusion upon the artist’s large-format photographic panorama Paradiso, which I interpret as a socially engaged, “shimmering, synthetic appearance” of an artificial paradise for people expelled from the kingdom of binary gender oppositions.

Key words: Art Photography, Shimmering Synthetic Appearances, Queer Community Art, Gender Binarism, Krzysztof Marchlak