Jednym z głównych wyzwań stojących przed kognitywistyką jest integracja wiedzy gromadzonej przez różne dyscypliny naukowe zajmujące się problematyką umysłu i poznania. Wydaje się jednak, że jeszcze ważniejszym i jednocześnie trudniejszym zadaniem jest stworzenie spójnego paradygmatu pozwalającego na wielopoziomowe ujęcie zarówno starych, jak i nowych problemów badawczych. Przed wyzwaniem tym stoi nie tylko interdyscyplinarna, bardzo ogólna nauka, jaką jest kognitywistyka, ale także dyscypliny naukowe, które niejako wchodzą w skład kognitywistyki. Przykładowo, psychologowie poznawczy, którzy badają funkcjonowanie ludzkiego umysłu, coraz częściej zmuszeni są czerpać z innych dziedzin psychologii, a także łączyć wiedzę psychologiczną z tą, której o mózgu, poznaniu, emocjach czy zachowaniu społecznym dostarczają badania prowadzone na gruncie innych nauk. Niezwykle szybki przyrost wiedzy czyni to zadanie coraz trudniejszym. Współczesna psychologia wciąż oferuje wiedzę bardzo fragmentaryczną, nietworzącą spójnego obrazu. Jej poszczególne dziedziny funkcjonują niemal niezależnie od siebie, a rezultaty badań prowadzonych w różnych paradygmatach eksperymentalnych trudno jest z sobą zintegrować. Jesteśmy przekonani, że tak uprawiana psychologia nie jest w stanie wypracować pełnego i adekwatnego obrazu działania ludzkiego umysłu.

By mówić o reprezentacjach specyficznych, należy najpierw doprecyzować, co rozumie się przez pojęcie reprezentacji „klasycznych”, niespecyficznych. W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że zaliczają się do nich trzy rodzaje reprezentacji: a) słowo (kod werbalny), b) obraz (kod niewerbalny) i c) sąd o relacjach (kod propozycjonalny). Cały czas należy pamiętać, że wśród ekspertów nie został osiągnięty konsensus co do natury reprezentacji. Część badaczy, na przykład Paivio, twierdzi, że do zawarcia całej wiedzy o świecie, jaką posiada człowiek, nie wystarczy jeden rodzaj reprezentacji (jeśliby nawet wystarczył, byłby on nieekonomiczny). Z tego powodu zakłada on, że występuje zarówno kod werbalny, jak i niewerbalny [por. Nęcka, Orzechowski, Szymura 2006]. Reprezentacje specyficzne to takie, za pomocą których może być reprezentowana tylko część wiedzy o świecie zewnętrznym, obejmują one zatem tylko pewien fragment tego, co człowiek spostrzega i o czym myśli.

Choroba Alzheimera (Alzheimer’s disease – AD) i otępienia naczyniopochodne to dwie najczęstsze przyczyny zaburzeń poznawczych u starszych dorosłych. AD jest nieuleczalnym zespołem otępiennym, w którym nasilają się zaburzenia pamięci i innych funkcji umysłowych, prowadząc w końcowej fazie do utraty niezależności funkcjonowania. Występuje u 5–10% populacji po 65 r.ż. [Sobów i in. 2004]. Głównym czynnikiem sprawczym AD jest odkładanie się w tkance mózgowej złogów białkowych, które najsilniej uszkadzają płaty skroniowe, ciemieniowe oraz hipokamp, a także powodują obumieranie neuronów w układach neuroprzekaźnikowych, najwcześniej – w cholinergicznym i glutaminianergicznym, istotnych dla prawidłowego przebiegu procesów uwagi, zapamiętywania i wydobywania informacji z pamięci.

Od 1966 roku, kiedy to Wason po raz pierwszy zastosował, obecnie już klasyczne, zadanie selekcyjne, pokolenia psychologów usiłują wyjaśnić fenomen tego zadania. W założeniu miało ono sprawdzić, czy ludzie używają logicznego rozumowania. Użyto więc w nim abstrakcyjnych treści, cyfr i liter. Osoby badane przez Wasona proszone były o znalezienie informacji, które mogłyby sfalsyfikować przedstawioną im regułę.

Stanowisko, które zamierzam krótko scharakteryzować i poddać krytyce poniżej, stanowi jedną z konkurencyjnych propozycji w sporze o naturę umysłu. Funkcjonalizm głosi, że świadomym stanem mentalnym jest wszystko to, co jest w stanie realizować funkcje, które według naszej wiedzy realizują uświadamiane sobie przez nas stany mentalne. Jeżeli na mózg spojrzeć przede wszystkim jako na biologiczną strukturę, której zadaniem jest przetwarzanie informacji, wyczerpująca charakterystyka składających się na świadomy umysł stanów mentalnych jest możliwa w terminach korelacji pomiędzy sygnałami (danymi) wejściowymi a wyjściowymi mózgu. Gdy świadomość okazuje się jedynie funkcją, którą realizuje mózg, nic nie stoi na przeszkodzie, aby świadome stany przypisać każdemu indywiduum posiadającemu strukturalną złożoność zdolną do odpowiedniego przetwarzania informacji.

W jaki sposób fobie wpływają na nasze życie? Czy przyczyny strachu mogą występować w formie nieuświadomionej, czy też zawsze zdajemy sobie z nich sprawę? Czy lęk przed obiektami, które zagrażały naszym przodkom, a które dzisiaj są częstą przyczyną fobii, działa według innego mechanizmu niż lęk przed obiektami zagrażającymi nam tylko współcześnie? Realizacja naszego projektu ma pomóc odpowiedzieć na to pytanie.

Dominujący kierunek badań nad poznaniem społecznym wyznacza obecnie problematyka teorii umysłu. Zainteresowanie pojęciem ,,teoria umysłu” zostało zapoczątkowane przez Premacka i Woodruffa, którzy trzydzieści lat temu zasugerowali, że szympansy posiadają zdolność do przypisywania stanów mentalnych innym osobnikom swojego lub innego gatunku i formułowania przewidywań dotyczących ich zachowania [Primack, Woodruff 1978]. Ta zdolność została nazwana przez badaczy teorią umysłu (theory of mind – ToM). Autorzy ponadto uznali, że zdolność do przewidywania zachowań na podstawie poprzedzających je stanów mentalnych (np. pragnień, przekonań, intencji) jest czynnością prostą i podstawową. Analiza Premacka i Woodruffa została poddana ostrej krytyce (w szczególności ich przekonanie, że szympansy posługują się ,,teorią umysłu”), lecz zapoczątkowała trzydziestoletnie już badania nad tą niewątpliwie fascynującą zdolnością.

Teza zawarta w rozwinięciu tematu niniejszej konferencji, według której neuronauki stanowią, a przynajmniej mogą sobie rościć prawo do stanowienia pewnego rodzaju rdzenia kognitywistyki, wydaje się prawdziwa. Na szczegółowe jej dowodzenie nie ma tutaj miejsca, niech wystarczy proste stwierdzenie, że jeśli wierzymy, iż jest jedno ludzkie poznanie, a więc nauki je badające odnoszą się do tych samych zjawisk, na przykład psychologia poznawcza opisuje te same zjawiska, które opisuje neuropsychologia, to ta druga powinna być w pełni redukowalna do tej pierwszej; nauka na wyższym poziomie musi być redukowalna do nauki na poziomie niższym, w stosunku do której praw prawa tej pierwszej stanowić będą szczególne przypadki. Jak pisze Charles Taylor, na którego będę się jeszcze powoływał, „Niższa oznacza w tym miejscu bardziej podstawową, a wszystkie nauki muszą dać się zredukować do fizyki i chemii”

Wykonywanie prostych obliczeń, jak „3 x 8” czy „7 + 4”, jest podstawową zdolnością matematyczną, wykorzystywaną każdego dnia. Jakie mechanizmy poznawcze kryją się za tą umiejętnością? W literaturze przedmiotu najczęściej opisywaną metodą wykonywania takich prostych obliczeń jest wydobywanie faktów arytmetycznych. Są nimi zapisane w pamięci długotrwałej wyniki działań matematycznych. Sprawne posługiwanie się faktami arytmetycznymi oznacza, że w sytuacji, gdy musimy pomnożyć dwie liczby, na przykład cztery przez siedem, tak naprawdę nie wykonujemy żadnych obliczeń, tylko korzystamy z naszej wiedzy.

Ludzkie oko jest tak skonstruowane, że tylko określona część powierzchni zdolnej do odbioru bodźców świetlnych (siatkówka) zapewnia dokładne, ostre widzenie. Tą określoną częścią jest dołek środkowy, czyli zagłębienie w centrum plamki żółtej. Gdy człowiek koncentruje wzrok na jakimś obiekcie, obraz tego przedmiotu rzutowany jest na dołek środkowy [Bochenek, Reicher 2004]. W związku z tym, że najostrzejsze widzenie związane jest tylko z częścią obszaru odbierającego bodźce wzrokowe, analiza informacji z pola wzrokowego wymaga istnienia mechanizmu pozwalającego na zmianę położenia punktu koncentracji wzroku w stosunku do obserwowanych obiektów. Mechanizmami tymi są ruchy gałek ocznych, które umożliwiają przenoszenie punktu fiksacji wzroku.

W niniejszym tekście chciałbym bliżej przyjrzeć się pewnemu bardzo specyficznemu teoriopoznawczo-metodologicznemu mariażowi. Od strony teoretycznej mamy w tym przypadku do czynienia z modularnym spojrzeniem na działanie ludzkiego umysłu, od strony metodologicznej napotykamy na absolutnie podstawową technikę badawczą w neuropsychologii. W toku wywodu postaram się wykazać, iż stojąca na nieco chybotliwych podstawach metoda lezyjna w praktyce daje się bez większych trudności uzasadnić dzięki odwołaniu do modularnej wizji umysłu

Obrazowanie medyczne (ang. medical imaging) to metody uzyskiwania i rozpoznawania obrazów, z jakimi mamy do czynienia w badaniach medycznych, podejmowanych zarówno w celach badawczych, jak i diagnostycznych [Chmielewski, Kulikowski, Nowakowski 2000]. Zatem, w dużym uproszczeniu, dwa główne zadania obrazowania biomedycznego to akwizycja obrazu oraz jego rozpoznawanie

Teoria umysłu jest systemem pojęć (bądź też mechanizmów), które umożliwiają człowiekowi odczytywanie oraz rozumienie stanów umysłu innych osób. Termin ten sugeruje, że dana osoba ma teorię na temat zawartości umysłu (swojego lub obcego). Prowadzi to do przekonania, że inne osoby posiadają stany mentalne (intencje i przekonania) oraz że te stany mentalne kierują ich zachowaniem.
W niniejszym artykule zaprezentowana zostanie autorska wersja teorii umysłu.