Celem niniejszego artykułu jest ukazanie krakowskiej serii ksiąg przyjęć do prawa miejskiego na szerszym tle innych źródeł tego rodzaju zachowanych w miastach polskich i wybranych krajów europejskich.

Księgi przyjęć do prawa miejskiego stanowią wyodrębniony rodzaj produkcji kancelaryjnej, tworzony w gminach miejskich na szerokim obszarze od Wysp Brytyjskich po wschodnie krańce Europy Środkowej. Ich geneza sięga połowy XIII w., natomiast główny okres rozwoju trwał przynajmniej do połowy XVI w. Powstanie tego typu rejestrów wiąże się z funkcjonowaniem na wspomnianym wyżej terytorium obowiązku złożenia przysięgi przy uzyskaniu prawa miejskiego. Czynność tę rejestrowały księgi przyjęć.

Porównanie materiału dotyczącego innych ośrodków miejskich ujawnia, że księgi krakowskie były częścią tego szerokiego zjawiska. Rozpoczęte jeszcze u schyłku XIV w. i zachowane z niewielkimi lukami aż do końca XVIII w., krakowskie libri iuris civilis stanowią jednak znaczący zabytek nie tylko w skali Polski, ale też Europy Środkowej. Brak na tym obszarze innej serii, która byłaby równie kompletna, a przy tym bogata w materiał.

Omówiona została również instytucja prawa miejskiego. Jej obraz funkcjonujący w polskim piśmiennictwie w znacznym stopniu uległ dezaktualizacji, nie uwzględniał przy tym badań zagranicznych. Analiza nowszej literatury dotyczącej tegoż zagadnienia pozwoliła przedstawić prawo miejskie w innym świetle.

W oparciu o literaturę i wcześniejsze studia źródłoznawcze przedstawiono także możliwości badawcze, jakie oferują krakowskie księgi przyjęć do prawa miejskiego. Zagadnienia te, wpisujące się w szeroki nurt historii społecznej, nie doczekały się dotąd gruntownego opracowania. Niniejsza praca stanowić może zachętę i podstawę do tego typu badań.

Komisję Porządkową województwa krakowskiego powołano w wyniku wybuchu insurekcji kościuszkowskiej 25 marca 1794 r. Jej działalność zakończyła się wraz z wkroczeniem do Krakowa wojsk pruskich w czerwcu tego roku.

W odróżnieniu od jej poprzedniczek z okresu Sejmu Wielkiego – Komisji Cywilno-Wojskowych powiatów krakowskiego i proszowskiego oraz ksiąskiego i lelowskiego, w czasie powstania powołano jedną instytucję administracji terenowej dla całego województwa. Jej członków, wywodzących się ze stanów szlacheckiego, duchownego i mieszczańskiego wybrał naczelnik Tadeusz Kościuszko. Kolejne reorganizacje magistratury wyspecjalizowały pracę komisarzy porządkowych, przyporządkowując ich czynności do odpowiednich wydziałów: Porządku, Bezpieczeństwa Publicznego, Skarbu, Sprawiedliwości, Potrzeb Wojska, Żywności i Instrukcji.

Do zadań krakowskiej Komisji należało m.in. nadzorowanie stanu dróg, poczty, służby kurierskiej, transportu, przekazywanie rozporządzeń władz powstańczych ludności cywilnej, wydawanie paszportów, śledzenie, przesłuchiwanie, aresztowanie i dostarczanie do sądu oskarżonych, nadzorowanie spraw więziennictwa i funkcjonowania sądów kryminalnych, wykonywanie ich wyroków, odbieranie i przechowywanie darów na rzecz powstania od ludności cywilnej, nadzorowanie dóbr zdrajców narodu objętych sekwestrem, kontrolowanie skarbowości, nadzorowanie zagospodarowania gruntów, ewidencjonowanie zapasów żywności, administrowanie magazynów zbożowych oraz pilnowanie dostarczania furażu na potrzeby wojska i cywilów, administrowanie przemysłem spożywczym, wydawanie zapomóg potrzebującym, nadzorowanie handlu krajowego i zewnętrznego.

Posiadająca cudzoziemski rodowód, jednakże rychło spolonizowana, rodzina Tetmajerów osiadła w drugiej połowie XVIII w. w Galicji, a dokładniej w Tarnowie. Następnie, w drodze nabywania majątków ziemskich, zamieszkiwała w wielu miejscowościach ziemi tarnowskiej, w gorczańskiej Ochotnicy Dolnej i podhalańskim Ludźmierzu.

Trzej bracia Tetmajerowie, potomkowie Jerzego: Stanisław (1747–1821), prawnik, sekretarz C.K. Sądu Szlacheckiego w Tarnowie, Wojciech (1759–1824), geodeta sądowy oraz Aleksander (ok. 1750 – data nieznana), lekarz, otrzymali z rąk cesarza austriackiego Franciszka II, w dniu 21 marca 1794 r., potwierdzenie szlachectwa wraz z przydomkiem „de Przerwa”. Ich życie i działalność zawodowa ukazane tu zostały w oparciu o istniejące, dość skąpe, materiały źródłowe. Najpełniej udało się to w odniesieniu do Wojciecha Tetmajera, którego dziewiętnaście wielkoskalowych, rękopiśmiennych map zachowało się w zbiorach Archiwum Narodowego w Krakowie.

Ponadto w artykule przedstawione zostały życiorysy i informacje dotyczące działalności (m.in. kolejnego w tej rodzinie geometry – Antoniego Tetmajera) wielu światłych i patriotycznie nastawionych potomków zarówno Stanisława, jak i Wojciecha Tetmajerów, ze szczególnym uwzględnieniem ich udziału w walce zbrojnej przeciwko zaborcy austriackiemu aż do początków II połowy XIX w. Udział ten zaznaczył się zarówno w czasach Księstwa Warszawskiego (1809–1812), w powstaniu listopadowym, w przygotowaniach do powstania w Galicji w latach 30. XIX w. oraz powstania krakowskiego w 1846 r., aż po liczny akces do powstania styczniowego w 1863 r. Przy tych okazjach Tetmajerowie nie szczędzili własnego życia dla odzyskania utraconej Ojczyzny.

Kontakty Kazimierza Nitscha (1874–1958) – krakowskiego lingwisty, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, członka i prezesa Polskiej Akademii Umiejętności – z Petersburską Akademią Nauk rozpoczęły się jeszcze przed wyborem polskiego naukowca do jej grona. Świadectwa tych kontaktów można odnaleźć w zbiorach Petersburskiej Filii Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk, Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie oraz Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. K. Nitsch, jeszcze jako docent prywatny Uniwersytetu Jagiellońskiego, z rekomendacji Jana Rozwadowskiego i Jana Baudouina de Courtenay został zaproszony do grona autorów wieloczęściowej Encyklopedii językoznawstwa słowiańskiego, wydawanej przez Rosyjską Akademię Nauk w celu napisania rozdziału na temat dialektologii polskiej. W związku z tym Nitsch podjął szereg wypraw dialektologicznych do Królestwa Polskiego, które były możliwe dzięki wsparciu organizacyjnemu Wydziału Języka Rosyjskiego i Literatury Petersburskiej Akademii Nauk, czego świadectwa zachowały się wśród dokumentów Wydziału. Wyprawy dialektologiczne to jeden z obszarów wcześniejszej współpracy K. Nitscha z Petersburską Akademią. Pozostałe obszary znajdują odzwierciedlenie w korespondencji prowadzonej przez K. Nitscha z Aleksiejem A. Szachmatowem (1864–1920), prezesem Wydziału Języka Rosyjskiego i Literatury oraz Borysem M. Lapunowem (1862–1943), rosyjskim slawistą, członkiem Rosyjskiej Akademii Nauk, który po śmierci A. A. Szachmatowa i E. F. Karskiego (1860–1931), drugiego wybitnego slawisty i organizatora nauki, został kluczową postacią łączącą rosyjski i europejski świat slawistyczny. W Petersburskiej Filii Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk zachowały się listy K. Nitscha do A. A. Szachmatowa z lat 1909–1914 i do B. M. Lapunowa z lat 1930–1936; w Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie znajdują się listy do K. Nitscha: A. A. Szachmatowa z lat 1908–1912 i B. M. Lapunowa z lat 1928–1938. Treść tej korespondencji ukazuje dwa podstawowe kierunki współpracy: współudział w wydawaniu polskich i radzieckich publikacji slawistycznych oraz organizację akademickich wymian książek. Ścisłe kontakty K. Nitscha z językoznawcami radzieckimi oraz jego wybitne osiągnięcia naukowe spowodowały, że Akademia Nauk ZSRR postanowiła przedstawić jego kandydaturę na swojego członka. Pierwszy wniosek złożył B. M. Lapunow jeszcze w 1933 r., jednak wybór odbył się znacznie później – w 1947 r., kiedy K. Nitsch zajmował już stanowisko prezesa Polskiej Akademii Umiejętności.

Córce wychodzącej za mąż, od rodziców należał się nie tylko posag, ale także wyprawa ślubna. Składały się na nią rzeczy osobistego i domowego użytku. Niejednokrotnie wartość wyprawy dorównywała posagowi. W szlacheckich domach gromadzono ją niemal od lat dziecinnych córki, a przed spodziewanym zamążpójściem ulegało to intensyfikacji. Często wyprawie towarzyszyła wyznaczona zaufana służąca – „panna wyprawna”, przenosząca się do domu młodej mężatki. Wszelkie sprawy związane z koniecznością wydania córce wyprawy były prawnie regulowane.
W staropolskim prawie funkcjonowała troska o ochronę materialną małżonki, co wiązało się z koniecznością zabezpieczenia jej wiana przez męża, często wartością przekraczającego posag. Sporządzano regestry wyprawy, gdzie szczegółowo wymieniano ubiory, klejnoty i sprzęty przeznaczane dla panny idącej za mąż. Dokument taki podpisywali zazwyczaj rodzice oraz zięć, był też oblatowany w aktach urzędowych.
Publikowana tu wyprawa należała do Ludwiny Chwalibożanki, córki stolnika krakowskiego Józefa, który w chwili zamążpójścia Ludwiny już nie żył. Wyprawę przekazywali ojczym panny Aleksander Dąmbski i matka Elżbieta. Chwalibożanka w 1771 r. poślubiała Ludwika Chronowskiego, syna Michała, skarbnika wiślickiego.

Aleksandra Czechówna (1839–1923) była córką Tomasza Czecha i Aleksandry z Zielińskich. Jej „Dziennik z całego życia...” pisany przez ponad 60 lat (1856–1923), przechowywany jest w Archiwum Narodowym w Krakowie, pod sygn. 29/1582/1–29/1582/44 (dawne sygn. IT 428/1–428/44). Stanowi znakomite źródło obrazujące życie kulturalne, towarzyskie i obyczajowe miasta Krakowa w II połowie XIX wieku oraz w pierwszym dwudziestoleciu XX w.
Zamieszczony tu tekst pochodzi z dwóch tomów „Dziennika”: tomu 39, sygn. 29/1582/39 (dawna sygn. IT 428/39) oraz tomu 40, sygn. 29/1582/40 (dawna sygn. IT 428/40). Stanowi kontynuację zapisów dotyczących wybuchu I wojny światowej i pierwszego roku walk, i opisuje drugi rok toczących się działań wojennych (zob. „Krakowski Rocznik Archiwalny” 2014, t. 20, s. 111–132).
Prezentowany tekst spisany został przez kobietę inteligentną, wnikliwie obserwującą tak ważne dla Polaków wydarzenia. Autorka korzystała głównie z doniesień prasowych i urzędowych obwieszczeń, ale posiłkowała się także relacjami osób. Była w miarę dobrze i na bieżąco poinformowana o rozwoju wydarzeń rozgrywających się na froncie wschodnim, zwłaszcza w Krakowie i jego najbliższej okolicy, ale i w Europie. Lektura pamiętnika przybliża ponadto czytelnikowi realia ówczesnego życia codziennego, pełnego trosk i niepewności. Nierzadko pojawiają się informacje o pogarszającym się stanie kraju i coraz większych problemach z aprowizacją. Daje też obraz nastrojów panujących wśród mieszkańców Krakowa.

Artykuł odnosi się do wyborów parlamentarnych, które odbyły się w dniach 4 i 18 czerwca 1989 r. i uznawane są dziś za symboliczny moment upadku komunizmu w Polsce. Jego myślą przewodnią nie jest jednak odtworzenie wydarzeń poprzedzających kampanię wyborczą czy mających miejsce w jej trakcie. Jest to raczej próba dokonania przeglądu materiałów źródłowych pochodzących z tego okresu i zgromadzonych w zasobie Archiwum Narodowego w Krakowie, wskazania zarówno mocnych stron, jak i niedoskonałości posiadanych zbiorów.
Tekst przybliża bogatą kolekcję archiwaliów wytworzonych w celu pozyskania elektoratu dla kandydatów opozycji w regionie małopolskim przez Komitet Obywatelski „Solidarność”. Podkreślono charakter promocyjno-informacyjny materiałów oraz ich bardziej ekspozycyjną niż faktograficzną atrakcyjność. Obok licznych plakatów, afiszy i druków ulotnych, mogących graficznie dopełnić artykuły i publikacje poruszające przedmiotową problematykę, brakuje bowiem dokumentacji wytworzonej w procesie organizacji kampanii, takiej jak m.in. protokoły zebrań i uchwały Małopolskiego Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”, rekomendacje środowisk społeczno-kulturalnych czy procedury wyłaniania kandydatów na posłów i senatorów.
W dalszej części wskazane zostały dokumenty wytworzone w toku działań wyborczych rządzącej w tym okresie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Są to w znacznej mierze podsumowania kampanii naświetlające tło organizacyjne wyborów autorstwa działaczy partyjnych.
Artykuł ma być pomocą dla osób zainteresowanych tematyką Czerwca ‘89. Odsyła do konkretnych zespołów archiwalnych i wskazuje sygnatury, pod którymi znaleźć można najciekawsze i najbardziej wartościowe pamiątki historii przechowywane w zasobie Archiwum Narodowego w Krakowie.

Konstytucja i obowiązujące Polskę normy prawa międzynarodowego zapewniają wszystkim Polakom ochronę własności. Zdarzają się jednak sytuacje, gdy dla realizacji interesu publicznego obywatel może być pozbawiony swojej własności. Odbywa się to na drodze wywłaszczenia, zgodnie z obecnymi uregulowaniami zawartymi w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, przejęcie nieruchomości może nastąpić tylko za odszkodowaniem na cele uzasadnione dobrem publicznym. Zmiany własnościowe w Polsce były regulowane także szeregiem wcześniejszych aktów prawnych. Na mocy wydanych po II wojnie światowej licznych ustaw i dekretów nacjonalizacyjnych, państwo polskie weszło w posiadanie wielu majątków ziemskich wraz z mieniem ruchomym. Kluczowym zadaniem ówczesnych władz Polski Ludowej było upaństwowienie podstawowych gałęzi przemysłu przez przejmowanie zakładów przemysłowych, handlowych i transportowych oraz banków. Instytucja wywłaszczenia była w tym okresie w Polsce nadużywana i przeprowadzana często bez uzasadnienia gospodarczego.
Na podstawie dokonanego w 2014 r. rozpoznania rodzaju i stanu zachowania dokumentacji z zakresu wywłaszczeń na terenie właściwości działania Archiwum Narodowego w Krakowie, stwierdzono dużą różnorodność tego typu dokumentacji uzależnioną od specyfiki terenu, na którym dokonywano wywłaszczeń.
W zasobach Archiwum Narodowego w Krakowie (wraz z oddziałami zamiejscowymi) zgromadzono łącznie dokumentację wywłaszczeniową mierzącą ok. 130 mb, natomiast do przejęcia pozostaje 1 004,929 mb dokumentacji z lat 1945–2014, przechowywanej w archiwach zakładowych podległych jednostek organizacyjnych jako tzw. nawis archiwalny.
W trakcie przeprowadzania kontroli stanu zachowania oraz ilości dokumentacji wywłaszczeniowej nieruchomości, analizowano równocześnie w tym samym zakresie dokumentację uwłaszczeniową. Regulację stanu prawnego nieruchomości i gospodarstw rolnych, określała ustawa uwłaszczeniowa z 1971 r., która sankcjonowała nieformalny obrót nieruchomości wchodzących w skład gospodarstw rolnych na podstawie wydawanych decyzji administracyjnych, tzw. aktów własności ziemi. Ustalono, że nawis archiwalny tego typu dokumentacji podlegający przekazaniu do Archiwum Narodowego w Krakowie stanowi 578,55 mb.
Przeprowadzone rozpoznanie określiło jednoznacznie ilość i stan zachowania dokumentacji wywłaszczeniowej i uwłaszczeniowej, a także sposób jej uporządkowania i zewidencjonowania oraz ilość materiałów archiwalnych podlegających przejęciu przez Archiwum Narodowe w Krakowie. Sporządzona szczegółowa ewidencja tego zasobu posłuży niewątpliwie do skutecznej realizacji kwerend archiwalnych w tym zakresie.