Niniejsza publikacja dotyczy aktualnego złożonego problemu ochrony prawnej i rzeczywistej parków historycznych w Polsce. Na przykładzie dwóch wybranych założeń, Natolina i Ursynowa w Warszawie, zaprezentowano typowy konflikt w realizacji celów odmiennych rodzajów interesu społecznego: ochrony zabytków i ochrony przyrody. W przypadku historycznego parku skutkuje to np. znacznym utrudnieniem w racjonalnym zarządzaniu i gospodarką drzewostanami parkowymi oraz innymi zasobami. Zabiegi pielęgnacyjne, mające swe uzasadnienie z punktu widzenia ochrony wartości kulturowych, stoją bowiem na ogół w sprzeczności z wyznaczoną formą ochrony przyrody. Stąd jakiekolwiek możliwe działania stają się bardzo ograniczone z powodu złożoności procesu wydawania decyzji przez adekwatne organy administracji publicznej. Skutkuje to często stopniowym pogarszaniem się stanu chronionego obiektu zarówno w sferze wartości kulturowych, jak i przyrodniczych

Pierwsze parki miejskie Śląska Opolskiego zaczęto zakładać w 1 poł. XIX wieku na terenach wyburzanych układów fortyfikacji stopniowo przekształcanych w zieleń publiczną. W Brzegu, mieście lokowanym w połowie XIII w. na lewym brzegu Odry, likwidacja fortyfikacji nowożytnych rozpoczęła się na początku XIX wieku. Z inicjatywy władz miejskich założono promenady spacerowe, a w 2 poł. XIX wieku trzy parki składające się na brzeskie planty: park Nadodrzański, park Chrobrego i park Centralny o łącznej powierzchni ok. 15 ha. Planty miejskie o krajobrazowym charakterze otaczają stare miasto od północy, zachodu i południa, a ich układ odwzorowuje częściowo gwiaździsty narys dawnych fortyfikacji. W artykule scharakteryzowano poszczególne parki wskazując wartości stanowiące o ich atrakcyjności i indywidualności, określono również współczesne zagrożenia.

Przemiany struktury społecznej miast w końcu XIX wieku, narastanie potrzeb w zakresie wypoczynku i kontaktu z przyrodą oraz służących przeciwdziałaniu negatywnym skutkom powszechnej industrializacji sprawiły, iż wiele ogrodów rezydencjonalnych przekształcono w kolejnych dekadach XX wieku w parki publiczne. Jednym z przykładów działań podjętych w tym zakresie jest tworzony od 1883 roku jako założenie rezydencjonalne park Braci Briggs w Markach towarzyszący kompleksowi fabrycznemu, a przekazany do użytku publicznego w 2 poł. XX wieku. Negatywne przekształcenia, rozpoznane w kompozycji tego obiektu po zmianie funkcji w znacznym stopniu powielają te charakterystyczne dla typowych parków tworzonych w XIX wieku, z pierwotnego założenia jako publiczne. Ich zakres jest uwarunkowany zarówno zmianą własności, zmianą podstawowej funkcji, jak i brakiem kompleksowego podejścia na etapie adaptacji do nowych uwarunkowań. Negatywne skutki przekształceń parku rezydencjonalnego w Markach na obiekt ogólnodostępny obejmują: zmniejszenie powierzchni parku i zmiany w zagospodarowaniu, odcięcie powiązań przestrzenno-funkcjonalnych z dawną budowlą mieszkalną, brak czytelności w układzie i wielkości wnętrz ogrodowych, układzie drogowym, układzie i strukturze roślinności, powiązaniach widokowych, a także braku oryginalnych elementów małej architektury i wyposażenia.

Artykuł zawiera refleksje odnośnie zmieniającej się roli parków zdrojowych w następstwie komercjalizacji przestrzeni miejscowości uzdrowiskowych. Pierwotnie parki te pełniły funkcję instrumentu lecznictwa psychofizycznego, harmonizując przy tym wizerunek miejscowości uzdrowiskowych. Obecnie parki uzdrowiskowe, poprzez specyficznie pojmowaną „rewitalizację”, stały się przede wszystkim elementem kształtującym wizerunek tych miejscowości – z jednej strony na potrzeby rynku nieruchomości, z drugiej na potrzeby rynku usług turystycznych. Traktowanie parków uzdrowiskowych wyłącznie jako katalizatora przemian gospodarczych skutkuje utratą ich wartości przyrodniczych i kulturowych. Wynika to z tego, że parki zdrojowe, przekształcane odpowiednio do nowych potrzeb występujących w tych specyficznych jednostkach osadniczych, tracą swój kameralny charakter i stają się masowo uczęszczanymi przestrzeniami publicznymi. Na dodatek, zastosowanie w planowaniu przekształceń parków wyłącznie zasady mimikry, bez uwzględnienia nowych tendencji w sztuce ogrodowej powoduje, że tracą one swą pierwotną rolę czynnika ogniskującego różnorodne elementy przestrzeni miejscowości uzdrowiskowej i stają się pseudohistoryczną dekoracją w „teatrze codziennego życia”. W ten sposób deformacji i ograniczeniom rozwojowym ulega charakterystyczny dla parków zdrojowych język wzorów architektonicznych.

Tematem niniejszego opracowania jest zieleń wchodząca w skład zespołu Donnersmarckhütte w Zabrzu. Scharakteryzowana zostanie na tle analizy urbanistycznej całości, pełnionej funkcji oraz krajobrazu miasta przemysłowego jaki współtworzyła. Podjęte rozważania mają na celu określenie znaczenia zieleni w jego strukturze przestrzenno-funkcjonalnej zarówno dawniej, jak i współcześnie, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów zagrożeń kompozycji krajobrazowej.

Integralną częścią szpitali psychiatrycznych XIX i początków XX wieku były specjalnie zakładane w celach terapeutycznych kompozycje parkowo-ogrodowe. Często są to piękne przykłady krajobrazowych parków w stylu angielskim, a w Wielkiej Brytanii ich autorami bywali znani projektanci z epoki. Krajobrazy te trwały długo w niezmiennym stanie ze względu na izolację chorych psychicznie oraz społeczne odium towarzyszące zaburzeniom umysłowym. Współcześnie zachowanie tego zasobu stwarza liczne problemy dla podmiotów nim zarządzających oraz konserwatorów ze względu na przemiany w organizacji leczenia psychiatrycznego oraz generalnie zarządzania obiektami zabytkowymi. W artykule na wybranych przykładach dokonano syntezy zagrożeń dla historycznych ogrodów założeń szpitali psychiatrycznych w Polsce na tle europejskim.

Współczesne potrzeby społeczne generujące zmiany w sposobie użytkowania rynków wpływają na zmiany w strukturze ich historycznej przestrzeni. W artykule przedstawiono przykłady rynków miast Polski północno-wschodniej już poddanych modernizacji (Białystok, Ostrów Mazowiecka, Augustów, Suwałki) oraz projekty przyszłych modernizacji (Choroszcz, Knyszyn). Omówiono je poprzez pryzmat analizy zieleni oraz jej wpływu na zachowanie czytelności wartości kulturowych przestrzeni rynków.