Podmiotowość polityczna pierwszej Solidarności znacząco ewoluowała w okresie między strajkami lata 1980 roku ogłoszonym 13 grudnia 1981 roku stanem wojennym. Na poziomie artykulacyjnym nastąpiło przejście od fazy suplik poprzez zagregowane postulaty do dojrzałego narodowego programu politycznego. Strajki okupacyjne stały się podstawą trwałego potencjału samoorganizacyjnego narodu polskiego. Nie osiągnięto jednak poziomu wielowymiarowości organizacyjnej. Potencjał mobilizacyjny rósł od lipca 1980 roku aż do strajku generalnego, po czym zaczął systematycznie spadać. Podpisanie porozumień oznaczało pisemną akceptację istnienia odrębnego podmiotu społecznego przez dotychczasowego monopolistę (partię rządzącą). Było to świadectwem uzyskania statusowego awansu społecznego. To formalne uznanie nie było bezwarunkowe i zostało ostatecznie zanegowane poprzez wprowadzenie stanu wojennego. Znaczna część środowisk robotniczych, studenckich rolniczych osiągnęła trwałą podmiotowość polityczną na poziomie podstawowym.

Pogłębiający się od połowy lat siedemdziesiątych kryzys gospodarczy był jednym z głównych czynników wybuchu solidarnościowej rewolucji. Powstanie Solidarności nie sprawiło, że problem zniknął. Solidarnościowi delegaci zdawali sobie z tego doskonale sprawę. Chociaż najwięcej emocji podczas zjazdu NSZZ „Solidarność” budziły kwestie polityczne, to wątki gospodarcze pojawiały się podczas obrad nieustannie.

Większość wypowiedzi delegatów odnoszących się do reform gospodarczych ograniczała się do ogólników na temat konieczności reform i nie precyzowała, jak miałyby one wyglądać. Większość postulatów delegatów miała lewicowy i socjalny charakter. Niezwykle rzadko pojawiały się pomysły liberalne, takie jak koncepcja Stefana Kurowskiego. Analiza dyskursu gospodarczego jednoznacznie pokazuje, że NSZZ „Solidarność” – jak na związek zawodowy przystało – forsował pomysły reform jak najmniej szkodliwe dla najuboższych grup zawodowych, widział potrzebę wprowadzenia działań pomocowych, a kosztami reform niejednokrotnie chciał obciążyć przedstawicieli nomenklatury.

W czasie tzw. „rewolucji Solidarności” (wrzesień 1980 – grudzień 1981) niektóre z czasopism Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej stawały się bardziej autonomiczne względem sprawujących nad nimi kontrolę instancji partyjnych. Jeden z przykładów to redakcja „Gazety Krakowskiej”, która w tym okresie prezentowała często poglądy niezależne od instrukcji partii i jej lokalnego komitetu. W artykule autor dokonał analizy stosunku władz Komitetu Krakowskiego PZPR wobec przekazu „Gazety Krakowskiej”. Zwrócono uwagę na specyfikę tych relacji oraz wpływ, jaki w ówczesnym okresie władze KK wywierały na redakcję „GK”, a także ich rezonans wśród dziennikarzy. Tekst odnosi się także do ewolucji tych relacji i przyczyn ich zmiany w drugiej połowie 1981 roku. Autor zwrócił szczególną uwagę na stosunek władz KK PZPR do swoistej autonomii redakcyjnej „Gazety Krakowskiej”.

Od pierwszych dni września do połowy października 1981 roku w Gdańsku odbywał się I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”. Zgromadzenie budziło duże zainteresowanie społeczeństwa. Rzetelne źródło wiedzy na temat wydarzenia stanowiło wydawane z okazji zjazdu oficjalne pismo „Głos Wolny”. Jak do tej pory treść gazety nie stała się przedmiotem badań historyków, choć pismo zawiera wiele ciekawych informacji wartych szczegółowych studiów. W niniejszej pracy przedstawiono studium rubryki Nasza sonda, będącej jedną z form badania opinii publicznej, zamieszczonej na łamach wydawnictwa. Analiza dotyczy przedmiotu przeprowadzonej sondy oraz jej wyników. Dodatkowo dokonano także próby określenia znaczenia oraz funkcji rubryki. Do przeprowadzenia studiów wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, analizę zawartości treści, a także analizę ilościową oraz jakościową, przy pomocy których badaniu poddano wszystkie (24) numery pisma.

Już od sierpnia 1980 roku władze NRD starały się być poinformowane, czy i w jaki sposób polscy komuniści przygotowują się do zdławienia strajków, a później – do spacyfikowania NSZZ „Solidarność”. Meldunki na ten temat były dostarczane decydentom w Berlinie między innymi przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (Stasi), wywiad wojskowy i ambasadę w Warszawie. Początkowo takie informacje napływały do KC SED nieregularnie, z czasem – zwłaszcza od września 1981 roku – coraz częściej i stawały się coraz bardziej szczegółowe. Donoszono o konkretnych przedsięwzięciach planowanych przez resorty siłowe PRL: aresztowaniach według sporządzonych list, przejęciu przez wojsko kontroli nad radiem i telewizją czy branym pod uwagę rozwiązaniu wszystkich partii politycznych. Ostatnie słowo należało jednak do kierownictwa PZPR. Jesienią 1981 roku analitycy wschodnioniemieccy lekceważyli sygnały o rosnącej gotowości gen. Wojciecha Jaruzelskiego do konfrontacji z opozycją. Dawali zaś wiarę tym głosom w PZPR, które wyrażały zwątpienie w zdolność I sekretarza do użycia siły.

Artykuł omawia losy działaczy Solidarności z województwa pilskiego internowanych w stanie wojennym. Ogółem w okresie od 13 grudnia 1981 do 1 września 1982 roku na tym terenie internowano 50 działaczy Solidarności, których przetrzymywano we Wronkach, Gębarzewie, Kwidzynie i Wierzchowie Pomorskim. W tym gronie znalazły się również dwie kobiety: Elżbieta Kaczmarek z Chodzieży oraz Barbara Oroń z Wałcza. Wśród internowanych było 25 działaczy z Piły, siedmioro z Chodzieży, sześcioro z Wałcza, po czterech z Trzcianki i Czarnkowa, po jednym ze Złotowa, Szamocina, Walkowic i Wągrowca. Przynależeli oni do trzech regionów związkowych: Województwa Pilskiego, Pomorza Zachodniego (Wałcz) i Wielopolski (Wągrowiec).

29 września 1982 roku internowanego w Arłamowie przewodniczącego NSZZ „Solidarność” Lecha Wałęsę odwiedził jego brat Stanisław. Pretekstem do tej wizyty były kolejne urodziny Lecha, a prawdziwym celem nagranie – oczywiście po kryjomu – krótkiego wywiadu dla mediów zachodnich. Bracia celebrowali 39. urodziny Lecha, spożywając przy okazji alkohol i tocząc „dysputę”. Została ona zarejestrowana przez funkcjonariuszy SB, co było początkiem jednej z najgłośniejszych akcji przeciwko „Solidarności” i jej przewodniczącemu Lechowi Wałęsie w latach osiemdziesiątych. Sama rozmowa – początkowo jej „stenogramy”, a następnie zmontowane nagranie – była wykorzystywana kilkukrotnie. Stopniowo również rozszerzano krąg odbiorców. Po raz pierwszy „stenogram” rozmowy wykorzystano jeszcze przed zwolnieniem Wałęsy z internowania, przedstawiając go ks. Alojzemu Orszulikowi, który odwiedzał go w tym czasie jako przedstawiciel Episkopatu Polski. 27 września 1983 roku na antenie TVP (w porze największej oglądalności) wyemitowano zaś materiał, któremu nadano tytuł Pieniądze. Cała operacja nie przyniosła oczekiwanych skutków – nie udało się skompromitować Lecha Wałęsy. 

Po wprowadzeniu stanu wojennego na terenie całej Polski wybuchły strajki. Kluczowym ośrodkiem oporu na Pomorzu Zachodnim i jednym z istotnych w skali kraju była kolebka szczecińskiej Solidarności – Stocznia im. Adolfa Warskiego. Na jej terenie po 13 grudnia 1981 roku ukonstytuował się Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, któremu przewodzili Mieczysław Ustasiak i Andrzej Milczanowski. Władzom zależało na jak najszybszym stłumieniu protestów. W nocy z 14 na 15 grudnia do zakładu wkroczyły oddziały wojska i milicji; kilkadziesiąt osób zostało aresztowanych. Członkowie kierownictwa strajkowego zostali następnie postawieni przed sądem wojskowym w Bydgoszczy. W pokazowym procesie część z nich w marcu 1982 roku skazano na kary pozbawienia wolności (najwyższy wyrok opiewał na pięć lat) i praw publicznych. Strajk w stoczni, choć pozbawiony przywództwa, był kontynuowany w formie zmianowej do 18 grudnia, kiedy władze, nie mogąc poradzić sobie z rozwojem sytuacji, zawiesiły działalność zakładu oraz przystąpiły do zwolnień i weryfikacji załogi.

Przedstawienie drogi zawodowej Jerzego Holzera, historyka i działacza Solidarności, autora pierwszego opracowania monograficznego tego ruchu. Książka Solidarność 1980–1981. Geneza i historia została opublikowana na łamach podziemnego wydawnictwa Krąg już w 1983 roku. Następnie kilkakrotnie ją wznawiano, wydano także jej niemiecki przekład. Przez lata stanowiła główne kompendium wiedzy na temat dziejów Solidarności. W artykule skoncentrowano się na wątkach biografii intelektualnej, poczynając od udziału Holzera w ruchu komunistycznym, aż po zaangażowanie w środowiska związane z działalnością opozycji demokratycznej, oraz na poszczególnych etapach jego kariery naukowej.

Dziennikarz Jiří Lederer (1922–1983) to znacząca postać w historii Czech i opozycji demokratycznej w Europie Środkowo-Wschodniej. Rzecznik porozumienia polsko-czeskiego i znawca spraw polskich, publicysta okresu Praskiej Wiosny. Należał do grona tych, którzy podpisali Kartę77 jeszcze przed końcem 1976 roku. W połowie stycznia 1977 trafił do więzienia na trzy lata. We wrześniu 1980 roku został zmuszony do wyjazdu z Czechosłowacji. Osiadł w RFN, gdzie rozwinął szeroką działalność publicystyczną. Nawiązał też ponownie współpracę z czeskimi czasopismami emigracyjnymi, paryską „Kulturą” i Radiem Wolna Europa; obserwował sytuację wewnętrzną w PRL i innych krajach bloku wschodniego. Artykuł z jednej strony stanowi przegląd wypowiedzi Lederera na temat NSZZ „Solidarność”, wygłoszonych w różnych mediach emigracyjnych i zachodnioeuropejskich. Z drugiej – zawiera odpowiedzi na pytania o to, jak pojawienie się masowego ruchu zawodowego zostało przyjęte przez Lederera i w jaki sposób wpłynęło na jego polityczne zapatrywania.

Celem opracowania jest opisanie różnych politycznych i społecznych uwarunkowań działalności opozycyjnej na Węgrzech i w Polsce w latach 1956–1989 oraz nakreślenie relacji między poszczególnymi węgierskimi i polskimi grupami opozycyjnymi. Autor wychodzi z założenia, że po 1956 roku w obu krajach wytworzyły się radykalnie odmienne warunki polityczne, gospodarcze i społeczne. Podczas gdy w Polsce sytuacja była stosunkowo korzystna dla działalności opozycyjnej, na Węgrzech możliwości były ograniczone i dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych, a zwłaszcza po narodzinach Solidarności, doszło do poszerzenia pola działania. Z drugiej strony, autor twierdzi, że aktywność opozycyjna nie była wystarczająca do tego, by stosunki polsko-węgierskie się rozwinęły, bowiem decydujący wpływ miały w tym zakresie różnice polityczne, ideologiczne i pokoleniowe wewnątrz węgierskich grup opozycyjnych. Dla węgierskiej opozycji ważniejsze były więc kwestie światopoglądowe i strategia polityczna, dla Polaków zaś sama aktywność opozycyjna. 

Artur Domosławski, Warszawa: Wielka Litera, 2021, 936 ss.

Roman Graczyk, Warszawa: Zona Zero, 2021, 679 ss.

Jacek Moskwa, Kraków: Znak, 2020, 496 ss.