Podmiotowość polityczna pierwszej Solidarności znacząco ewoluowała w okresie między strajkami lata 1980 roku ogłoszonym 13 grudnia 1981 roku stanem wojennym. Na poziomie artykulacyjnym nastąpiło przejście od fazy suplik poprzez zagregowane postulaty do dojrzałego narodowego programu politycznego. Strajki okupacyjne stały się podstawą trwałego potencjału samoorganizacyjnego narodu polskiego. Nie osiągnięto jednak poziomu wielowymiarowości organizacyjnej. Potencjał mobilizacyjny rósł od lipca 1980 roku aż do strajku generalnego, po czym zaczął systematycznie spadać. Podpisanie porozumień oznaczało pisemną akceptację istnienia odrębnego podmiotu społecznego przez dotychczasowego monopolistę (partię rządzącą). Było to świadectwem uzyskania statusowego awansu społecznego. To formalne uznanie nie było bezwarunkowe i zostało ostatecznie zanegowane poprzez wprowadzenie stanu wojennego. Znaczna część środowisk robotniczych, studenckich rolniczych osiągnęła trwałą podmiotowość polityczną na poziomie podstawowym.
 

Political subjectivity of first “Solidarity”

The political subjectivity of the first “Solidarity” evolved significantly in the period between the strikes in the summer of 1980 and the martial law announced on December 13, 1981. At the articulation level, there was transition from the supplication stage through aggregated postulates to the mature political program of nation. Occupation strikes became the basis for the Polish nation’s lasting potential of the self-organization. However, the level of organizational multidimensionality was not achieved. The mobilization potential grew from July 1980 until the general warning strike, and then began to systematically decline. The signing of the agreements meant written acceptance of the existence of separate social entity by the former monopolist (ruling party). It was to obtain collective status benefits. This formal recognition was not unconditional and was finally denied by the imposition of martial law. Significant part of the working, student and agricultural circles achieved the level of political subjectivity at the basic level.

Keywords: political subjectivity, Solidarity 1980–1981, Polish August, martial law 1981

Pogłębiający się od połowy lat siedemdziesiątych kryzys gospodarczy był jednym z głównych czynników wybuchu solidarnościowej rewolucji. Powstanie Solidarności nie sprawiło, że problem zniknął. Solidarnościowi delegaci zdawali sobie z tego doskonale sprawę. Chociaż najwięcej emocji podczas zjazdu NSZZ „Solidarność” budziły kwestie polityczne, to wątki gospodarcze pojawiały się podczas obrad nieustannie.

Większość wypowiedzi delegatów odnoszących się do reform gospodarczych ograniczała się do ogólników na temat konieczności reform i nie precyzowała, jak miałyby one wyglądać. Większość postulatów delegatów miała lewicowy i socjalny charakter. Niezwykle rzadko pojawiały się pomysły liberalne, takie jak koncepcja Stefana Kurowskiego. Analiza dyskursu gospodarczego jednoznacznie pokazuje, że NSZZ „Solidarność” – jak na związek zawodowy przystało – forsował pomysły reform jak najmniej szkodliwe dla najuboższych grup zawodowych, widział potrzebę wprowadzenia działań pomocowych, a kosztami reform niejednokrotnie chciał obciążyć przedstawicieli nomenklatury.

The concepts of economic reform considered at the First National Congress of Delegates of the Solidarity Trade Union

The economic crisis, which had been started since the mid-1970s, was one of the main factors in the outbreak of the Solidarity revolution. The birth of Solidarity did not make the problem disappear. The Solidarity delegates were well aware of this. Although political issues aroused most emotion during the debates, economic themes were constantly present.

Most of the delegates for the congress speeches referring to economic reforms were limited to general statements about the necessity of reforms, without specifying how they were to look like. Most of the demands of the delegates were of a leftist and socialist nature. Liberal ideas, such as Stefan Kurowski’s concept, were extremely rare. The analysis of the economic discourse shows very clearly that, as befits a trade union, the Solidarity pushed through the reform ideas which were the least harmful for the poorest part of society, saw the need to introduce aid measures, and often wanted to burden the representatives of the communist nomenclature with the costs of the reforms.

Keywords: Solidarity, economy, National Congress of Delegates of Solidarity, PRL

W czasie tzw. „rewolucji Solidarności” (wrzesień 1980 – grudzień 1981) niektóre z czasopism Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej stawały się bardziej autonomiczne względem sprawujących nad nimi kontrolę instancji partyjnych. Jeden z przykładów to redakcja „Gazety Krakowskiej”, która w tym okresie prezentowała często poglądy niezależne od instrukcji partii i jej lokalnego komitetu. W artykule autor dokonał analizy stosunku władz Komitetu Krakowskiego PZPR wobec przekazu „Gazety Krakowskiej”. Zwrócono uwagę na specyfikę tych relacji oraz wpływ, jaki w ówczesnym okresie władze KK wywierały na redakcję „GK”, a także ich rezonans wśród dziennikarzy. Tekst odnosi się także do ewolucji tych relacji i przyczyn ich zmiany w drugiej połowie 1981 roku. Autor zwrócił szczególną uwagę na stosunek władz KK PZPR do swoistej autonomii redakcyjnej „Gazety Krakowskiej”.

The authorities of the Krakow Committee of the Polish United Workers’ Party towards the editorial office of “Gazeta Krakowska” from September 1980 to December 1981

During the “Revolution of Solidarity” (September 1980 – December 1981), some of the magazines of the Polish United Workers’ Party (PUWP) became an independent way of local structures PUWP, which had controlled them. One of the example is the editorial office “Gazeta Krakowska” (GK), which during this period, presented often autonomous views towards to PUWP. In this article, the author analyzes the attitude of the authorities of the Krakow Committee PUWP (KC) towards to the content of GK. The attention was paid to the specificity of the reports and the impact of authorities KC on the editorial office of GK, as well as their resonance among journalists. The text also refers to the evolution of these relations and the reasons for their change in the second half of 1981. The author pays particular attention to the view authorities KC towards to specific autonomy of GK. In the article, the author presented in which spheres were allowed for freedom and in which party discipline was demanded. The text also refers to the “common interests” that could have been linked by the liberal-minded authorities of the KC and the editorial staff of GK for example in striving for internal party reforms or fighting the conservative part of PUWP.

Keywords: “Gazeta Krakowska”, Polish United Workers’ Party, press, Independent and Self-Governing Trade Union “Solidarity”

Od pierwszych dni września do połowy października 1981 roku w Gdańsku odbywał się I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”. Zgromadzenie budziło duże zainteresowanie społeczeństwa. Rzetelne źródło wiedzy na temat wydarzenia stanowiło wydawane z okazji zjazdu oficjalne pismo „Głos Wolny”. Jak do tej pory treść gazety nie stała się przedmiotem badań historyków, choć pismo zawiera wiele ciekawych informacji wartych szczegółowych studiów. W niniejszej pracy przedstawiono studium rubryki Nasza sonda, będącej jedną z form badania opinii publicznej, zamieszczonej na łamach wydawnictwa. Analiza dotyczy przedmiotu przeprowadzonej sondy oraz jej wyników. Dodatkowo dokonano także próby określenia znaczenia oraz funkcji rubryki. Do przeprowadzenia studiów wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, analizę zawartości treści, a także analizę ilościową oraz jakościową, przy pomocy których badaniu poddano wszystkie (24) numery pisma.

Public opinion polls Presented in “Głos Wolny” – the official newspaper of the 1st National Congress of Delegates of NSZZ “Solidarność”

From the first days of September to mid-October 1981, the 1st National Congress of Delegates of NSZZ “Solidarność” took place in Gdańsk. The assembly attracted significant public attention. A reliable source of information about the event was the official magazine “Głos Wolny”, published on the occasion of the Congress. So far, the newspaper has not been studied by historians yet, although the magazine contains information worth detailed studies. This work presents the analysis of the Nasza sonda column, one of the forms of a public opinion poll published in the newspaper. This analysis regards the subject of the survey along with its results. Additional attempts to determine the importance and the role of the column are made. The diagnostic survey, content analysis, quantitative and qualitative analyses are the methods used to study all 24 issues of the journal.

Keywords: 1st National Congress of Delegates of NSZZ “Solidarność”, “Głos Wolny”, Nasza sonda, public opinion poll

Już od sierpnia 1980 roku władze NRD starały się być poinformowane, czy i w jaki sposób polscy komuniści przygotowują się do zdławienia strajków, a później – do spacyfikowania NSZZ „Solidarność”. Meldunki na ten temat były dostarczane decydentom w Berlinie między innymi przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (Stasi), wywiad wojskowy i ambasadę w Warszawie. Początkowo takie informacje napływały do KC SED nieregularnie, z czasem – zwłaszcza od września 1981 roku – coraz częściej i stawały się coraz bardziej szczegółowe. Donoszono o konkretnych przedsięwzięciach planowanych przez resorty siłowe PRL: aresztowaniach według sporządzonych list, przejęciu przez wojsko kontroli nad radiem i telewizją czy branym pod uwagę rozwiązaniu wszystkich partii politycznych. Ostatnie słowo należało jednak do kierownictwa PZPR. Jesienią 1981 roku analitycy wschodnioniemieccy lekceważyli sygnały o rosnącej gotowości gen. Wojciecha Jaruzelskiego do konfrontacji z opozycją. Dawali zaś wiarę tym głosom w PZPR, które wyrażały zwątpienie w zdolność I sekretarza do użycia siły.

What did the GDR authorities know about the preparations for martial law in Poland?

As early as August 1980, the GDR authorities were monitoring their communist allies in Poland to see if there were any plans to suppress the ongoing strikes and later to pacify the Independent Self-Governing Trade Union “Solidarność”. Reports on this topic were provided by the Ministry for State Security (Stasi), military intelligence and the embassy in Warsaw, among others. Initially, such information was coming in only sporadically. With time – and especially since September 1981 – more regularly and more in-depth. Specific undertakings were reported: prepared lists of arrests, plans for a military takeover of the mass media and the dissolution of all political parties. Still, these signals were underestimated by the East German analysts. They ignored General Wojciech Jaruzelski’s growing readiness to confront the opposition and preferred to trust these voices in the Polish United Workers’ Party that expressed doubts about the ability of the First Secretary to use force.

Keywords: GDR, Erich Honecker, Polish People’s Republic, martial law, Solidarity

Artykuł omawia losy działaczy Solidarności z województwa pilskiego internowanych w stanie wojennym. Ogółem w okresie od 13 grudnia 1981 do 1 września 1982 roku na tym terenie internowano 50 działaczy Solidarności, których przetrzymywano we Wronkach, Gębarzewie, Kwidzynie i Wierzchowie Pomorskim. W tym gronie znalazły się również dwie kobiety: Elżbieta Kaczmarek z Chodzieży oraz Barbara Oroń z Wałcza. Wśród internowanych było 25 działaczy z Piły, siedmioro z Chodzieży, sześcioro z Wałcza, po czterech z Trzcianki i Czarnkowa, po jednym ze Złotowa, Szamocina, Walkowic i Wągrowca. Przynależeli oni do trzech regionów związkowych: Województwa Pilskiego, Pomorza Zachodniego (Wałcz) i Wielopolski (Wągrowiec).

Interned NSZZ “Solidarność” Activists from Piła Voivodeship in the Internment Centres in Wronki, Gębarzów, Kwidzyn, Wierzchowo Pomorskie

The article discusses the fate of “Solidarność” activists from Piła voivodeship interned during the martial law. In the period from 96 Wolność i Solidarność | nr 13 JAROSŁAW WĄSOWICZ 13 Dec 1981 to 1 Nov 1982 on the area of this voivodeship, 50 “Solidarność” activists were interned, who were kept in Wronki, Gębarzów, Kwidzyn and Wierzchowo Pomorskie. In this group there were also two women: Elżbieta Kaczmarek from Chodzież and Barbara Oroń from Wałcz. Among the internees there were 25 activists from Piła, 7 from Chodzież, 6 from Wałcz, 4 from Trzcianka, 1 from Złotów, 1 from Szamocin, 1 from Walkowice, 1 from Wągrowiec. They were a part of three regions within the Union: Piła Voivodeship, West Pomerania (Wałcz), Greater Poland (Wągrowiec).

Keywords: NSZZ “Solidarność”, Piła voivodeship, martial law, internment

29 września 1982 roku internowanego w Arłamowie przewodniczącego NSZZ „Solidarność” Lecha Wałęsę odwiedził jego brat Stanisław. Pretekstem do tej wizyty były kolejne urodziny Lecha, a prawdziwym celem nagranie – oczywiście po kryjomu – krótkiego wywiadu dla mediów zachodnich. Bracia celebrowali 39. urodziny Lecha, spożywając przy okazji alkohol i tocząc „dysputę”. Została ona zarejestrowana przez funkcjonariuszy SB, co było początkiem jednej z najgłośniejszych akcji przeciwko „Solidarności” i jej przewodniczącemu Lechowi Wałęsie w latach osiemdziesiątych. Sama rozmowa – początkowo jej „stenogramy”, a następnie zmontowane nagranie – była wykorzystywana kilkukrotnie. Stopniowo również rozszerzano krąg odbiorców. Po raz pierwszy „stenogram” rozmowy wykorzystano jeszcze przed zwolnieniem Wałęsy z internowania, przedstawiając go ks. Alojzemu Orszulikowi, który odwiedzał go w tym czasie jako przedstawiciel Episkopatu Polski. 27 września 1983 roku na antenie TVP (w porze największej oglądalności) wyemitowano zaś materiał, któremu nadano tytuł Pieniądze. Cała operacja nie przyniosła oczekiwanych skutków – nie udało się skompromitować Lecha Wałęsy. 

“Brothers’ conversation” – the backstage of the recording of Stanisław and Lech Wałęsa’s conversation and its use by the authorities of PRL

On 29th September 1982 Stanisław Wałęsa visited his brother Lech Wałęsa (the leader od NSZZ Solidarność) who was interneed in Arłamów. The excuse of this visit was Lech’s birthday, but the real aim was the recording of a short interview for the western media. It was very top secret. Both brothers were celebrating Lech’s 39th birthday, drinking alcohol and having a dispute. It was registered by the SB officers; what is more, it was the beginning of one of the loudest actions in the 1980s against “Solidarność” and its leader – Lech Wałęsa. The conversation itself, initially its “transcripts” and then the edited recording was used several times. The circle of recipients was also gradually expanded. For the first time, the transcript of the interview was used even before the leader of “Solidarność” was released from internment. He was introduced to the priest Alojzy Orszulik who at that time was visiting Wałęsa as the representative of the Polish Episcopate. At last on 27th September 1983, the prepared material was emitted on TVP at prime-time. It was titled Pieniądze. The entire operation did not bring the expected results – it was not possible to compromise Lech Wałęsa.

Keywords: Lech Wałęsa, Stanisław Wałęsa, Arłamów, internment, Security Service

Po wprowadzeniu stanu wojennego na terenie całej Polski wybuchły strajki. Kluczowym ośrodkiem oporu na Pomorzu Zachodnim i jednym z istotnych w skali kraju była kolebka szczecińskiej Solidarności – Stocznia im. Adolfa Warskiego. Na jej terenie po 13 grudnia 1981 roku ukonstytuował się Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, któremu przewodzili Mieczysław Ustasiak i Andrzej Milczanowski. Władzom zależało na jak najszybszym stłumieniu protestów. W nocy z 14 na 15 grudnia do zakładu wkroczyły oddziały wojska i milicji; kilkadziesiąt osób zostało aresztowanych. Członkowie kierownictwa strajkowego zostali następnie postawieni przed sądem wojskowym w Bydgoszczy. W pokazowym procesie część z nich w marcu 1982 roku skazano na kary pozbawienia wolności (najwyższy wyrok opiewał na pięć lat) i praw publicznych. Strajk w stoczni, choć pozbawiony przywództwa, był kontynuowany w formie zmianowej do 18 grudnia, kiedy władze, nie mogąc poradzić sobie z rozwojem sytuacji, zawiesiły działalność zakładu oraz przystąpiły do zwolnień i weryfikacji załogi.

Strike at the Szczecin Adolf Warski Shipyard after 13 December 1981

After martial law was imposed, strikes broke out all over Poland. The cradle of Solidarity in Szczecin—the Adolf Warski Shipyard, was the key centre of resistance in Western Pomerania and one of significance in all of Poland. After 13 December 1981, the Inter- -Enterprise Strike Committee was established there, spearheaded by Mieczysław Ustasiak and Andrzej Milczanowski. The authorities wanted to suppress the protests as quickly as possible. On the night of 14–15 December, army troops and police (MO) units entered the plant; several dozen people were arrested. The members of the strike leadership were subsequently brought before a military court in Bydgoszcz. In a show trial in March 1982, some of them were sentenced to imprisonment (the highest sentence was five years) and loss of civil rights. Although deprived of leadership, the strike at the Shipyard continued in shifts until 18 December, when the authorities, unable to cope with how the situation unfolded, suspended the plant’s operations and began to lay off and vet the workforce.

Keywords: Polish People’s Republic, martial law, NSZZ Solidarność Trade Union, strikes, repressions

Przedstawienie drogi zawodowej Jerzego Holzera, historyka i działacza Solidarności, autora pierwszego opracowania monograficznego tego ruchu. Książka Solidarność 1980–1981. Geneza i historia została opublikowana na łamach podziemnego wydawnictwa Krąg już w 1983 roku. Następnie kilkakrotnie ją wznawiano, wydano także jej niemiecki przekład. Przez lata stanowiła główne kompendium wiedzy na temat dziejów Solidarności. W artykule skoncentrowano się na wątkach biografii intelektualnej, poczynając od udziału Holzera w ruchu komunistycznym, aż po zaangażowanie w środowiska związane z działalnością opozycji demokratycznej, oraz na poszczególnych etapach jego kariery naukowej.

The first historian of the first Solidarity: Jerzy Holzer (1930–2015)

A presentation of the career of Jerzy Holzer, historian and Solidarity activist, author of the first monographic study of the Solidarity movement. The book Solidarność 1980–1981. Geneza i historia [Solidarity 1980–1981. Origin and History] was published by the Krąg underground publishing house already in 1983. Subsequently, it was reprinted several times, with a German translation published as well. For years, it was the primary compendium of knowledge about the history of Solidarity. The article focuses on the themes of Holzer’s intellectual biography, ranging from his participation in the communist movement to his engagement in democratic opposition circles, and on the various stages of his research career.

Keywords: Jerzy Holzer, polish historiography, Solidarność

Dziennikarz Jiří Lederer (1922–1983) to znacząca postać w historii Czech i opozycji demokratycznej w Europie Środkowo-Wschodniej. Rzecznik porozumienia polsko-czeskiego i znawca spraw polskich, publicysta okresu Praskiej Wiosny. Należał do grona tych, którzy podpisali Kartę77 jeszcze przed końcem 1976 roku. W połowie stycznia 1977 trafił do więzienia na trzy lata. We wrześniu 1980 roku został zmuszony do wyjazdu z Czechosłowacji. Osiadł w RFN, gdzie rozwinął szeroką działalność publicystyczną. Nawiązał też ponownie współpracę z czeskimi czasopismami emigracyjnymi, paryską „Kulturą” i Radiem Wolna Europa; obserwował sytuację wewnętrzną w PRL i innych krajach bloku wschodniego. Artykuł z jednej strony stanowi przegląd wypowiedzi Lederera na temat NSZZ „Solidarność”, wygłoszonych w różnych mediach emigracyjnych i zachodnioeuropejskich. Z drugiej – zawiera odpowiedzi na pytania o to, jak pojawienie się masowego ruchu zawodowego zostało przyjęte przez Lederera i w jaki sposób wpłynęło na jego polityczne zapatrywania.

Czech dissident and emigrant Jiří Lederer regarding Solidarity movement (1980–1983)

Jiří Lederer (1922–1983), a journalist and writer, has left a permanent mark on the history of Czech culture and democratic opposition in Central and Eastern Europe. In the 1960s he became one of the spokespersons of the Polish-Czech agreement and an expert on Polish affairs. From the 1967 he was already a dissident, he secretly collaborated with the centres of Czech emigration in the West (Free Europe Radio Station, “Svědectví”). He was one of the champions of the Prague Spring and one of the first victims of the so called normalization (deprived of the possibility of publishing and removed from public life). A signatory to Charter77, he was condemned in 1977 for three years jail. The focus of the article is the analyse of the texts concerning the Polish independent trade union Solidarity, which were written by Lederer after 1980, when he lived in exile in Germany. During his forced stay abroad the journalist was trying to integrate Czech, Polish and Slovak political émigré centres.

Keywords: Jiří Lederer, journalism, political opposition, Charter77, political emigration, Solidarity movement

Celem opracowania jest opisanie różnych politycznych i społecznych uwarunkowań działalności opozycyjnej na Węgrzech i w Polsce w latach 1956–1989 oraz nakreślenie relacji między poszczególnymi węgierskimi i polskimi grupami opozycyjnymi. Autor wychodzi z założenia, że po 1956 roku w obu krajach wytworzyły się radykalnie odmienne warunki polityczne, gospodarcze i społeczne. Podczas gdy w Polsce sytuacja była stosunkowo korzystna dla działalności opozycyjnej, na Węgrzech możliwości były ograniczone i dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych, a zwłaszcza po narodzinach Solidarności, doszło do poszerzenia pola działania. Z drugiej strony, autor twierdzi, że aktywność opozycyjna nie była wystarczająca do tego, by stosunki polsko-węgierskie się rozwinęły, bowiem decydujący wpływ miały w tym zakresie różnice polityczne, ideologiczne i pokoleniowe wewnątrz węgierskich grup opozycyjnych. Dla węgierskiej opozycji ważniejsze były więc kwestie światopoglądowe i strategia polityczna, dla Polaków zaś sama aktywność opozycyjna. 

The opposition in Poland and Hungary (an attempt at comparing and mapping of relations)

The aim of the study is to describe the different political and social conditions of opposition activity in Hungary and Poland between 1956 and 1989, and to map the relations between the various Hungarian and Polish opposition groups. The author starts from the premise that after 1956 radically different political, economic and social conditions developed in the two countries. While in Poland the situation was relatively favourable for opposition activity, in Hungary the possibilities were limited and only in the late 1970s, and especially after the birth of the Polish Solidarity movement, did the scope for action increase. On the other hand, the author argues that activity in opposition was not sufficient for the development of Hungarian-Polish relations, but that the political, ideological and generational differences of Hungarian opposition groups had a decisive influence on the relations. Thus, for the Hungarians, the worldview and political strategy of the opposition in Poland were more important than the only opposition’s behaviour. 

Keywords: opposition, social resistance, socialism, Polish-Hungarian relations, Central European history

Artur Domosławski, Warszawa: Wielka Litera, 2021, 936 ss.

Roman Graczyk, Warszawa: Zona Zero, 2021, 679 ss.

Jacek Moskwa, Kraków: Znak, 2020, 496 ss.