LXXXIII (83)

Rocznik Gdański

O czasopiśmie

Instrukcje dla Autorów
- Zasady publikacji
- Wytyczne dla Autorów

Proces recenzowania
- Procedura recenzowania
- Recenzenci

2023

Data publikacji: 2023

Licencja: CC BY

Redakcja

Redaktor Naukowy tomu Maria Mendel

Redaktor naczelny Maria Mendel

Sekretarze redakcji Marcin Boryczko, Agnieszka Pawłowska-Kubik

Zawartość numeru

Słowo od redaktorki tomu

Maria Mendel

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 9 - 14

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.14

PDF

Maria Mendel

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 15 - 20

PDF

ROZPRAWY I SZKICE NAUKOWE

O Stanisławie Przybyszewskim europejskim, patriotycznym i prekursorskim (szkic przekrojowy)

Gabriela Matuszek-Stec

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 23 - 38

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.01

Artykuł jest esencjalnym ujęciem życia i twórczości Stanisława Przybyszewskiego, przygotowanym na podstawie dotychczasowych prac autorki, znawczyni twórczości pisarza i jego niemieckiej recepcji, redaktorki naukowej krytycznej edycji Dzieł literackich S. Przybyszewskiego, które od 2022 r. ukazują się w Wydawnictwie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tekst prezentuje najważniejsze kwestie związane z pisarstwem Przybyszewskiego, podane w porządku chronologicznym, z jego niemieckiego oraz polskiego okresu twórczości. Przedstawione tu zostały m.in. mniej znane fakty z biografii Przybyszewskiego (zwłaszcza jego aktywność społeczna i patriotyczna), odbiór jego twórczości przez niemieckich krytyków i badaczy, w sposób syntetyczny zaprezentowane zostały najważniejsze osiągnięcia pisarza, jego teorie na temat sztuki oraz koncepcje prekursorskie wobec późniejszych zjawisk artystycznych, a także znaczenie pisarza dla obu literatur (polskiej i niemieckiej). Tekst pełni rolę wprowadzenia do gdańskiej konferencji nt. „Przybyszewski i inni”, znalazły się w nim także informacje związane ze społeczną działalnością pisarza w Gdańsku.

PDF

Najważniejsze z gdańskich dokonań Przybyszewskiego – wedle jego samego

Tadeusz Linkner

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 39 - 48

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.02

Mowa tutaj o nieznanym artykule Przybyszewskiego. Pisarz zwraca w nim uwagę na swoje najważniejsze osiągnięcia w Wolnym Mieście Gdańsku: Gimnazjum Polskie w Gdańsku, Dom Polski i pomoc polskim studentom gdańskiej Politechniki. Pochwala także patriotyzm polskich kolejarzy i Kaszubów.

PDF

Przybyszewskiego rezyliencja w mieście Gdańsku. Próba autoetnografii

Agnieszka Bzymek

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 49 - 61

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.03

Tekst jest próbą autoetnograficznego szkicu, gdzie „portretuję” Stanisława Przybyszewskiego, odnosząc gdańskie elementy jego oraz własnej biografii do wybranych treści koncepcji resilience. Artykuł jest esejem rozwijanym jako swobodne, autorskie ujęcie, niepretendujące do miana naukowej prawdy. Powstał z inspiracji treścią konferencji pt. „Przybyszewski i inni. Początki społecznego ruchu naukowego humanistów w Gdańsku 1923–2023”, która odbyła się w 2023 r., zorganizowana pod przewodnictwem prof. Marii Mendel, przewodniczącej Wydziału I Nauk Społecznych i Humanistycznych Gdańskiego Towarzystwa Naukowego.

PDF

W służbie społecznej – losy Polaków z Wolnego Miasta Gdańska na przykładzie dr. Władysława Pniewskiego, dr. Franciszka Kręckiego i dr. Bernarda Filarskiego

Danuta Drywa

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 62 - 81

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.04

Przed 1939 r. Gdańsk zamieszkiwała stosunkowo niewielka, ale prężnie działająca społeczność polska. Zorganizowana w licznych stowarzyszeniach kulturalnych, oświatowych i społecznych, tworzyła spójną grupę, często spokrewnionych ze sobą osób. Pochodzili oni z różnych miast zarówno Pomorza Gdańskiego, jak i z głębi Polski, skierowani do Gdańska z zadaniem wspierania ruchu polskiego, część zaś wywodziła się z mieszkańców Kaszub, od wieków walczących o polskość Pomorza Gdańskiego. Takimi byli dr Franciszek Kręcki, dr Bernard Filarski i dr Władysław Pniewski. Każda z tych trzech osób pochodziła z różnych miejscowości, jednak los swój związali z Gdańskiem. Połączyła ich wspólna praca społeczna i patriotyczna, która była ciągłością działalności każdego z nich jeszcze z czasów zaboru pruskiego, a także przyjaźń oraz idee głoszone przez ruch młodokaszubski. W życiu każdego z nich ogromną rolę odgrywała praca dla młodzieży polskiej. Walczyli o utworzenie szkół z językiem polskim, opiekowali się organizacjami młodzieżowymi. Aresztowani za swoją działalność na początku wojny jesienią 1939 r., zostali rozstrzelani w 1940 r. w lesie w pobliżu obozu Stutthof.

PDF

“Nation of Poland, Lithuania and Ruthenia, to arms! […] the last battle of European Civilization with the wild barbarism of Asia” – reflections on the 160th anniversary of the January Uprising

Krzysztof Lewalski

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 82 - 91

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.05

Autor w artykule snuje rozważania nad 160. rocznicą powstania styczniowego. Koncentrują się one wokół kilku istotnych zagadnień, które zostają podjęte w odpowiedzi na następujące pytania: czy była szansa na zwycięstwo? Czy sytuacja międzynarodowa w momencie wybuchu powstania była sprzyjająca? Czy stojący na czele powstania potrafili w tej szczególnej próbie być zjednoczeni i odłożyć spory partyjne na bok? Czy musiało dojść do powstania, czy można było go uniknąć? I wreszcie, czy powstanie coś dało?

PDF

Między sprawiedliwością a miłosierdziem w „optyce gdańskiej”. Szkic z filozofii prawa wokół wybranych wypowiedzi uczestników Gdańskiego Areopagu w 2002 r.

Tomasz Snarski

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 92 - 110

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.06

Artykuł stanowi studium filozoficznoprawne wybranych poglądów dotyczących pojęć sprawiedliwości i miłosierdzia. Autor analizuje wystąpienia z trzeciej edycji Gdańskiego Areopagu, poświęconej pojęciu sprawiedliwości, odbywającej się w Gdańsku w listopadzie 2002 r. W opracowaniu zdecydowano się na zapoznanie z tymi stanowiskami ze względu na forum ich prezentacji (Gdański Areopag), wykorzystując je jako interdyscyplinarny materiał badawczy umożliwiający przeniknięcie za pomocą refleksji filozoficznej znaczeń uniwersalnych oraz specjalistycznych do nauk prawnych (w tym filozofii i dogmatyki prawa karnego). Przeprowadzone badania umożliwiły sformułowanie wniosków mających znaczenie dla współczesnych dyskusji filozoficznoprawnych obejmujących problematykę pojęcia sprawiedliwości w kontekście pojęcia miłosierdzia oraz zachodzących między tymi pojęciami relacji.

PDF

Pływające fortepiany i pianina na MS „Batorym”

Ewelina Damps

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 111 - 130

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.07

Niniejszy artykuł stanowi próbę zrekonstruowania historii fortepianów i pianin, które pływały na MS „Batorym”. Celem artykułu jest wskazanie, które konkretnie instrumenty i jakich marek znajdowały się na „Batorym”, a także co je charakteryzowało oraz jak potoczyła się ich dalsza historia po podjęciu decyzji o przekazaniu statku do zezłomowania. Dzięki skrupulatności przedwojennych pracowników Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe SA odtworzony został pierwszy inwentarz statku, choć jego powojenne losy zostały już zatarte. Historia ma charakter fragmentaryczny, urywa się ze względu na brak zachowanej dokumentacji. Uzupełnienie stanowią dokumentacja fotograficzna i rozmowy z osobami ją tworzącymi. Tekst „osadzony został” z jednej strony w historii Trójmiasta, z drugiej natomiast w historii muzyki. Publikacja artykułu ma także za zadanie rozbudzenie wspomnień m.in. wśród osób podróżujących MS „Batorym”, co w konsekwencji może doprowadzić do uzupełnienia brakujących wątków.

PDF

Architektura niechciana w powiecie gdańskim i Pruszczu Gdańskim w latach 1920–1956

Magdalena Barganowska‑Olbryś, Bartosz Gondek , Marek Kozłow

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 131 - 149

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.08

Autorzy artykułu ukazują nieopisany dotąd fenomen ideowo‑budowlany, mający miejsce na terenie powiatu gdańskiego i Pruszcza Gdańskiego. Wspomniany region był w latach w latach 1920–1956 poligonem doświadczalnym dla modelowych założeń architektonicznych III Rzeszy i socrealizmu, stworzonych w celu implementowania ich na tereny podmiejskie. W publikacji autorzy wskazują szereg obiektów, które w dotychczasowych badaniach tzw. architektury niechcianej na terenie Wolnego Miasta Gdańska i Pomorza, były traktowane marginalnie lub pomijane, nadając im właściwy kontekst znaczeniowy. Ponadto w artykule znajdują się szczegółowe opracowania form architektonicznych będących nawiązaniem do tradycji danego regionu, a także ich funkcji użytkowej dla dwóch omawianych doktryn.

PDF

REFLEKSJE, WSPOMNIENIA, ROZMOWY

(Nie) przeminęło z wiatrem… Przybyszewski i Żeromski – wspólne drogi i bezdroża. Wystąpienie konferencyjne

Adam Grzybowski

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 153 - 159

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.11

Pod koniec XIX w. i w latach dwudziestych XX w. losy Stanisława Przybyszewskiego i Stefana Żeromskiego biegły równoległymi torami a niejednokrotnie były styczne i krzyżowały się. Trudno dziś mówić o zażyłości obu pisarzy. Początkowo jednak Przybyszewski był zauroczony twórczością starszego o cztery lata kolegi. Wysoko ją cenił i wielokrotnie zabiegał o to, by jego teksty trafiły na łamy na łamy redagowanych przezeń czasopism.

Żeromski z kolei starał się pomóc „Stachowi” w uzyskaniu stałego zatrudnienia.

Z czasem jednak ich relacje nabrały dystansu choć mieli tożsamą wrażliwość na kwestie narodowe i społeczne. Wyrażana była w ich twórczości literackiej i publicystycznej a także współpracę ze strukturami Polskiej Partii Socjalistycznej. W odrodzonej Ojczyźnie obaj aktywnie uczestniczyli w kształtowaniu świadomości patriotycznej Polaków podczas Plebiscytu na Powiślu, Warmii i Mazurach oraz obronie polskiej racji stanu w tzw. Wolnym Mieście Gdańsku. 20 Art. 4 Ustawy o ustanowieniu orderu Odrodzenia Polski. W uznaniu zasług S. Przybyszewskiemu i S. Żeromskiemu pod koniec życia zapewniono apanaże w strukturach administracji Prezydenta RP. Odznaczeni zostali najwyższymi odznaczeniami państwowymi i zamieszkali na Zamku Królewskim w Warszawie. Obydwaj też pochowani zostali z honorami wojskowymi.

PDF

Niemiecki tłumacz‑polonofil Heinrich Nitschmann (1826–1905) i jego gdańskie debiuty literackie

Katarzyna Lukas

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 160 - 178

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.10

Artykuł jest poświęcony postaci Heinricha Nitschmanna – niemieckiego tłumacza i popularyzatora literatury polskiej w Niemczech, jednego z najbardziej wpływowych uczestników polsko‑niemieckich kontaktów kulturowych w drugiej połowie XIX w. W artykule podkreślono regionalny, pograniczny aspekt biografii tłumacza, związanego całe życie z Elblągiem, zwracając jednak uwagę przede wszystkim na pomijane w dotychczasowych opracowaniach związki Nitschmanna z Gdańskiem. Skupiono się na jego wieloletniej współpracy z gdańskim księgarzem i wydawcą Karlem Theodorem Bertlingiem. Umożliwił on Nitschmannowi debiut translatorski (jako wydawcy antologii własnych przekładów poezji polskiej) i autorski (zbiór esejów Erinnerungen an Oliva, wyrażający zarówno emocjonalną więź tłumacza z Pomorzem, jak i stosunek do natury charakterystyczny dla wykształconego niemieckiego mieszczaństwa XIX w.). W artykule postawiono tezę, że to gdański wydawca utorował Nitschmannowi drogę na rynek wydawniczy w Niemczech: w Lipsku i Dreźnie, w istotny sposób przyczyniając się do jego późniejszych sukcesów. Publikacje Nitschmanna: jego antologie przekładowe oraz popularny zarys literatury polskiej (Geschichte der polnischen Litteratur) miały wiele wznowień i kształtowały obraz polskiej kultury wśród niemieckich odbiorców epoki wilhelmińskiej. Przykład udanej współpracy Nitschmanna i Bertlinga pokazuje, jak synergia działań tłumacza i wydawcy – postaci z perspektywy historycznoliterackiej często marginalizowanych – przekładała się na władzę w polu literackim i możliwość wpływu na polsko‑niemieckie kontakty literackie w XIX w.

PDF

Solidarność we wspomnieniach ks. Eugeniusza Jankiewicza i o. Bronisława Sroki SI

Mateusz Ihnatowicz

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 179 - 196

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.09

W artykule opisano, jak przedstawieni duchowni rzymskokatoliccy: ksiądz świecki – ks. Eugeniusz Jankiewicz oraz ojciec zakonny – jezuita o. Bronisław Sroka SI widzieli rodzącą się Solidarność oraz w jaki sposób włączyli się w jej działalność. Poznanie ich postrzegania Solidarności było możliwe dzięki relacjom, które złożyli Instytutowi Dziedzictwa Solidarności w Gdańsku w 2021 r. W swych wypowiedziach duchowni szczególną uwagę zwrócili na konieczność udzielania różnorodnej posługi duszpasterskiej wynikającej z pełnienia przez nich funkcji kapłańskich. W świadectwie o. Sroki szczególne znaczenie ma czynnik narodowy. Obie relacje zawierają wspomnienia duchownych o odmiennych życiorysach.

PDF

Osiemdziesiąt lat. Wokół początków Armii Polskiej na wschodzie

Zbigniew Cywiński

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 197 - 203

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.15

Po ograniczonym wspomnieniu starożytnej Mezopotamii, odniesiono się krótko do pobytu w Iraku podczas II wojny światowej polskich żołnierzy, odpowiednio – w Bagdadzie i w Mosulu, którego 80. rocznica obecnie przypada. Dokonano tego prezentując kilka fotografii i załączając stosowne, zwięzłe komentarze.

PDF

Wstrząsy wtórne cezury 1989/90. Interkulturowość doświadczana pomiędzy Polską, Irakiem a Niemcami.
Z Basilem Kerskim, dyrektorem Europejskiego Centrum Solidarności, rozmawia Miłosława Borzyszkowska‑Szewczyk, kierująca Pracownią Badań nad Narracjami Pogranicza na Uniwersytecie Gdańskim

Miłosława Borzyszkowska‑Szewczyk, Basil Kerski

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 204 - 213

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.20

PDF

Między ekonomią a literaturą.
Z profesorem Dariuszem Filarem, ekonomistą, członkiem Rady Polityki Pieniężnej (2004–2010), a także Rady Gospodarczej przy Prezesie Rady Ministrów (2010–2014), pisarzem, rozmawia Maria Mrozińska

Maria Mrozińska, Dariusz Filar

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 214 - 224

PDF

Gerard Lubiński (10 maja 1924 Starogard Gdański – 28 listopada 1996 Gdańsk)

Józef Żerko

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 225 - 231

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.17

Gerard Lubinski (1924–1996) – a subiekt specialist in the care and education pedagogy; teacher and educator with 26 years of goins and meaningful achievements in institutions taking care of early childhood care in the Pomeranian Voivodeship (1948–1973); academic teacher in the University of Gdansk, Poland (1974–1990); the author of numerous works, academic script „Selected issuesof care and upbringing „included, founder of the well known in Poland, GALPED experiment on social activation of children from care homes in Pomeranian Voivodship, member of several organizations taking good care of children within the country, like The Society of the Free Polish University, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Polish Scouting Association, Polish Teachers Association and International Federation of Children’s Communities included.

PDF

IN MEMORIAM

Informacja o członkach Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, którzy odeszli w 2023 r.

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 234 - 234

PDF

RECENZJE, DYSKUSJE, SPRAWOZDANIA

Recenzja książki Tomasza Nowickiego Zabawa w więzienie: ogród zoologiczny jako laboratorium władzy, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2023, ss. 405

Mateusz Rutkowski

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 237 - 246

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.12

PDF

Recenzja książki Rity Jankowskiej Dryfujące słońca (Ligota Mała‑Dùn Èideann: papierwdole‑Katalog Press, 2023), publikacja zrealizowana ze środków Miasta Gdańska w ramach Stypendium Kulturalnego, Gdańsk / Mnisia Góra 2020, ss. 198

Maria Mendel

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 246 - 254

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.18

PDF

Krzysztof Wodiczko „Wolność: dialog nadziemny”. O procesie tworzenia

Monika Popow

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 249 - 254

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.13

Tekst opisuje przebieg pracy nad projektem „Wolność: dialog nadziemny”, zrealizowany przez Krzysztofa Wodiczki we współpracy z Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia w Gdańsku w październiku 2023 r. Autorka współpracowała z artystą przy tworzeniu założeń oraz podczas tworzenia części społecznej projektu. Praca składała się z instalacji wideo z fragmentami wypowiedzi osób, wchodzących ze sobą wzajemnie w dialog na tematy, które związane były z ich tożsamością lub też odcisnęły znaczące piętno w ich życiu. Udział wzięły dwie matki należące do różnych pokoleń, osoby wierzące – rzymska katoliczka i ksiądz, który odszedł z kościoła rzymskiego do innej wspólnoty, pracowniczka i pracodawczyni, seniorka i młody gej, kobieta heteronormatywna i osoba niebinarna, a także dorosły mężczyzna z niepełnosprawnością intelektualną i jego matka. Ważnym elementem było konsultowanie kolejnych etapów realizacji, oraz wpływ uczestników i uczestniczek na wybór ostatecznej wersji materiału. Metoda Wodiczki to zakłada pełne włączenie osób uczestniczących, stąd też w przypadku Wolności proces artystyczny połączony został z procesem partycypacyjnym. Świadectwa składane publicznie powinno zostać przekazane świadkom, czyli publiczności. Na określenie zrealizowanego procesu stosuję określenie „dialog z otwartym sercem”, co oznacza radykalne otwarcie na drugiego człowieka.

PDF

O pomorskich widmach. Dodatkowy głos w dyskusji z 2021 r.

Zbigniew Cywiński

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 254 - 261

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.16

Nawiązując do dyskusji przeprowadzonej w Gdańskim Towarzystwie Naukowym w 2021 r. nt. pewnych pomorskich widm funkcjonujących po II wojnie światowej w Polsce, autor przedstawia swoją opinię.

PDF

Sprawozdanie z konferencji „Przybyszewski i inni. Początki ruchu naukowego humanistów w Gdańsku”, Gdańsk, 4–5 czerwca 2023 r.

Marcel Jakubowski

Rocznik Gdański, LXXXIII (83), 2023, s. 261 - 273

https://doi.org/10.26881/rgtn.2023.19

PDF

Pliki do pobrania

Strony tytułowe i redakcyjne PDF Spis treści PDF Noty o Autorach PDF

Słowa kluczowe: Stanisław Przybyszewski, Gdańsk, twórczość Przybyszewskiego, Stanisław Przybyszewski, Wolne Miasto Gdańsk, Gimnazjum Polskie, Dom Polski, Politechnika, autoetnografia, resilience, czynniki chroniące, czynniki ryzyka, dr Franciszek Kręcki, dr Bernard Filarski, dr Władysław Pniewski, Gdańsk, Młodokaszubi, powstanie styczniowe, historia Polski XIX w., polskie drogi do niepodległości, sprawiedliwość, miłosierdzie, Gdański Areopag, filozofia prawa, debaty o prawie, wartości w prawie, MS „Batory”, Arnold Fibiger, Jan Kerntopf i Syn, Bruno Sommerfeld, Heinrich Steinway, architektura niechciana, Pruszcz Gdański, powiat gdański, architektura III Rzeszy, socrealizm, Przybyszewski, Żeromski, pisarze, narodowe, społeczne, Heinrich Nitschmann, Karl Theodor Bertling, Gdańsk, przekład literacki, polsko‑niemieckie kontakty literackie, duszpasterstwo, Kościół katolicki, komunizm, PRL, Solidarność, kapelani, stan wojenny, historia mówiona, relacje, Mezopotamia, starożytności, Irak, II wojna światowa, polscy żołnierze, specjalista pedagogiki opiekuńczo‑wychowawczej, Krzysztof Wodiczko, sztuka, miasto, tożsamość, partycypacja, dyskusja, pomorskie widma, pogląd autora