FAQ

Medykamenty roślinne w szlacheckich regestrach zakupów, receptach i poradnikach medycznych w XVIII wieku

Data publikacji: 09.2023

Medycyna Nowożytna, 2023, Tom 29 (2023) Zeszyt 1, s. 285 - 311

https://doi.org/10.4467/12311960MN.23.014.18455

Autorzy

Bożena Popiołek
Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
, Polska
https://orcid.org/0000-0003-2545-5530 Orcid
Wszystkie publikacje autora →

Tytuły

Medykamenty roślinne w szlacheckich regestrach zakupów, receptach i poradnikach medycznych w XVIII wieku

Abstrakt

Herbal medicines in noble purchase registers, prescriptions and in the medical handbooks in the 18th century

“Pharmacy expenses”, prescriptions, herbariums and medical handbooks are important sources for research on the history of medicine and pharmacy. They give an idea of both the level of pharmacy and court health care, as well as cultural trends in the field of health care, which were adhered to by the Polish-Lithuanian Commonwealth’s society, and which were largely based on plant products. However, these sources are often fragmented, undated and anonymous, scattered in various collections, which we are not able to attribute to specific persons. It is also worth paying attention to the herbariums and pharmacopoeia, printed in mass since the mid-17th century, which are a kind of guide for pharmacists and medics who prepared drugs and prescribed medications to their patients. In the court’s libraries we can find medical handbooks that contained easy-to-prepare recipes, usually based on popular herbs found in the country, and served as first aid pharmaceuticals. Although the phytotherapeutic knowledge of this period was still based on the works of ancient authors, it was supplemented by the information about treatment possibilities of the new raw materials of herbal and mineral origin, which was caused by Europe’s opening to new continents and wide trade exchange with Asia, Africa and the Americas.

Bibliografia

Apetyt na jedzenie. Pokarm w społeczeństwie, kulturze, symbolice na przestrzeni dziejów, wyd. J. Żychlińska, A. Głowacka-Penczyńska, Bydgoszcz 2018.

Arabas I., Apteczki domowe w polskich dworach szlacheckich. Studium z dziejów kultury zdrowotnej, Warszawa 2006.

Arabas I., Panny apteczkowe – rola dworu szlacheckiego w kształtowaniu świadomości terapeutycznej na polskiej wsi, [w:] I. Arabas (red.), Pod patronatem Hygiei. Udział kobiet w rozwoju nauk przyrodniczych, Warszawa 2000.

Chodurska H., Cała zielna domowa apteka Wojszczanki? O ziołach leczniczych w Soplicowskim dworze, „Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny” 2018, nr 17.

Coxe J.R., The Philadelphia Medical Dictionary: Containing a Concise Explanation of All the Terms Used in Medicine, Surgery, Pharmacy, Botany, Natural History, Chymistry, and Materia Medica, Filadelfi a 1817.

Crişan E., Prima „Taxa pharmaceutica” (Lista de pretusi Farmaceutice) din Transsilvania, cz. I, „Acta Musei Napocensis”, t. 10 oraz cz. II, t. XI.

Dobrowolski P.T., Magik, histeryczka, podróżnik: trzy oblicza XVIII wieku, Warszawa 2020.

Drobnik J., Kołodziej S. (łac.), Roślinna materia medyczna (1700–1850) pod względem taksonomii, nomenklatury i terminologii łacińskiej aptecznej i farmakognostycznej, Katowice 2015.

Drozda J., Ziołolecznictwo dawniej i dziś, „Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie” 2012, nr 2.

Drygas A., Aptekarstwo gdańskie 1399–1939, Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk–Łódź 1983.

Duffin Ch.J., Fossils as Drugs: Pharmaceutical Palaontology, Luxembourg 2008.

Dziennik podróży uczonej Christiana Erndtela, lekarza przybocznego Augusta II, przekł. i oprac. nauk. K. Pękacka-Falkowska, H. Bogusz, Warszawa 2018.

Dziubiński A., Z dziejów nałogu tytoniowego i produkcji wyrobów nikotynowych w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 1998, nr 105,

Ejsmont Ł., Farmakognozja online, http://www.farmakognozjaonline.pl/baz_suro/baza.php?jezyk=&klasa=fructus.

Gentilcore D., Food and Health in Early Modern Europe. Diet, Medicine and Society, 1450–1800, Bloomsbury Acadamic 2016.

Georges V., Historia zdrowia i choroby. Od średniowiecza do współczesności, przeł. M. Szymańska, Warszawa 1992.

Giedroyć F., Spis aptekarzy w XIV–XVIII w., Warszawa 1906.

Głowacki W.W., Surowce średniowiecznych aptek śląskich, „Acta Poloniae Pharmaceutica” 1959, nr 2.

Hanisz K., Apteczki w polskich dworach i dworkach – historia farmacji, „Bez recepty” 2001.

Henslowa M., Z badań nad wiedzą ludową o roślinach II. Thymus sepryllum L. – macierzanka piaskowa, „Slavia Antiqua” 1997, t. 24.

Jagla J., Boska medycyna i niebiescy uzdrowiciele wobec kalectwa i chorób człowieka. Ikonografia „Patronów od Chorób” i „Świętych Miłujących Żebraków” w sztuce polskiej XIV–XVII w., Warszawa 2004.

Jagla J., Boska medycyna i niebiescy uzdrowiciele wobec kalectwa i chorób człowieka. Ikonografia „Patronów od Chorób” i „Świętych Miłujących Żebraków” w sztuce polskiej XIV–XVII w., Warszawa 2004.

Jaworska K., Bela Z., Historia apteki jezuickiej w Wilnie, „Forum Bibliotek Medycznych” 2015, nr 8/2 (16).

Justyniarska-Chojak K., Inwentarze pośmiertne z małych i średnich miast Małopolski (w XVI–XVIII wieku), Kielce 2020.

Kajdański E., Sekrety chińskiej medycyny. „Medicus Sinicus” Michała Boyma, Warszawa 2010.

Kamiński Z., Wesołowski M., O dawnych aptekach, „Farmacja Polska” 2010, nr 66(1), https://www.ptfarm.pl/pub/File/Farmacja%20Polska/2010/01-2010/025-036.pdf.

Korespondencja Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej kasztelanowej krakowskiej T. II: Jaśnie Oświecona Mościa Księżno Dobrodziejko. Informatorzy i urzędnicy, oprac. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Słaby, Warszawa 2016.

Koskowski B., Receptura czyli prawidła przepisywania i przyrządzania leków, wyd. III, Warszawa 1946.

Kuźnicka B., Kierunki rozwoju farmacji w Polsce epoki Oświecenia, Wrocław–Warszawa–Kraków 1982.

Lebrun F., Jak dawniej leczono. Lekarze, świeci i czarodzieje w XVII i XVIII wieku, przeł. Z. Podgórska-Klawe, Warszawa 1997.

Magowska A., Complaints, Charges, and Claims: Apothecaries in Poland in the 16th and 17th Centuries, “Pharmacy in History” 2008, nr 3.

Mariani A., Materia medica w aptekach jezuickich XVIII wieku. Między tradycją a innowacją, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym” 2018, t. 46 (3).

Mariani A., Rola społeczna aptek jezuickich w dawnej Rzeczypospolitej, „Wiek Oświecenia” 2021, nr 37.

Mariani A., Znaczenie aptek jezuickich dla cyrkulacji wiedzy medycznej w dawnej Rzeczypospolitej, [w:] J. Nieznanowska (red.), Aptekarskie drogi do wolności, Szczecin–Stargard 2018.

Moda bardzo dobra smażenia różnych konfektów i innych słodkości, a także przyrządzania wszelakich potraw, pieczenia chleba i inne sekreta gospodarskie i kuchenne, oprac. J. Dumanowski, R. Jankowski, Warszawa 2011.

Modrzejewski F., Farmacja stosowana. Podręcznik dla studentów farmacji, wyd. V, Warszawa 1977.

Muranowicz S., Zmiana postrzegania melancholii w XVIII wieku i jej nowe odmiany przedstawione w dziełach literackich epoki, „Wiek Oświecenia” 2021, nr 37.

Noszczyk W. (red.), Zarys dziejów medycyny w Polsce, t. 1: Od czasów najdawniejszych do roku 1914, Warszawa 2015.

Nowak J.S., Lekarze i służba medyczna na dworze Elżbiety i Adama Mikołaja Sieniawskich (1669–1729), [w:] B. Popiołek (red.), Działalność Elżbiety Sieniawskiej. Polityka – Gospodarka – Kultura, Warszawa 2020.

Partyka J., „Obraz kobiety leczącej w tekstach staropolskich”, [w:] I. Arabas (red.), Pod patronatem Hygiei. Udział kobiet w rozwoju nauk przyrodniczych, Warszawa 2000

Partyka J., Rękopisy dworu szlacheckiego dobry staropolskiej, Warszawa 1995.

Partyka J., Rękopisy dworu szlacheckiego dobry staropolskiej, Warszawa 1995.

Perłakowski A., Kariera i upadek królewskiego faworyta. Aleksander Józef Sułkowski w latach 1695–1738, Kraków 2013.

Pietrzkiewicz-Sobczak D., O aptekach u jezuitów polskich w XVI–XIX w. (Wprowadzenie do tematu), [w:] B. Urbanek (red.), Zawód farmaceuty na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Katowice–Warszawa 2006.

Popiołek B., ekspens kuchenna… (w druku, Kraków 2022).

Popiołek B., Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich, wyd. II, Kraków 2018.

Rafałowiczówna J., A z Warszawy nowiny te.... Listy do Elżbiety Sieniawskiej z lat 1710–1720, oprac. B. Popiołek, Kraków 2000.

Raj D., Węglorz J., Wódka wódce nierówna. Problematyka leczniczych ekstraktów ziołowych w epoce nowożytnej, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym” 2017, t. 43 (4).

Rembieliński R., Kuźnicka B., Historia farmacji, Warszawa 1987.

Roeske W., Apteka „Pod Murzyny” w Krakowie według inwentarza z lat 1565 i 1604, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1969, nr 1.

Roeske W., Apteka krakowska na przełomie XVII i XVIII w., „Lekarz Wojskowy” 1959, R. 35, nr 7.

Roeske W., Dawne tradycje krakowskiej farmacji, „Farmacja Polska” 1964, t. 20, nr 17/18.

Sawiczewski F., Pamiętnik farmaceutyczny krakowski, t. II, Kraków 1834.

Sikorska M., Smak i tożsamość. Polska i niemiecka literatura kulinarna w XVII wieku, Warszawa 2019.

Skalski J., Medycyna w Polsce od czasów najdawniejszych do upadku I Rzeczypospolitej. Zarys, Warszawa 2016.

Stabrawa A., Moździerze aptekarskie w krakowskich zbiorach muzealnych, Warszawa 1974.

Stabrawa A., Z dziejów dwóch aptek w kamienicy nr 13, „Krakowski Rocznik Archiwalny” 2001, R. VII.

Szpilczyński S., Z dziejów zabobonu i przesądu w lecznictwie, Warszawa 1956.

Świeżawski E., Wenda K., Materiały do dziejów farmacji w dawnej Polsce od czasów najdawniejszych do chwili bieżącej, Warszawa 1882.

The power of taste. Europe at the Royal Table, Warszawa 2020.

Turos M.J., Farmakopee wojskowe przełomu XVIII i XIX wieku, „Medical Library Forum” 2018, nr 11(2). DOI: 10.34738/mlf.0003.

Wendland E., Kawa, herbata i czekolada: nowe napoje XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej – ich wpływ na życie codzienne, Toruń 2008.

Węglorz J., Zdrowie, choroba i lecznictwo w społeczeństwie Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, Toruń 2015.

Wojan K., Wybrane wiadomości z etnobotaniki i etnofarmacji. Karty z dziejów lecznictwa naturalnego, „Studia Rossica Gedanensia” 2017, nr 4.

Wolska H., Księgozbiór Konstancji Sapieżyny w świetle inwentarza z 1757 roku, [w:] B. Bieńkowska (red.), Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, z. 2, Warszawa 1976.

Wyczawski H.E., Z dziejów aptekarstwa bernardyńskiego, „Prawo Kanoniczne. Kwartalnik Prawno-Historyczny” 1961, t. 4/1-4.

Zawartko-Laskowska M., Mecenat naukowy Stanisława Augusta i jego przyrodnicze pasje, „Kronika Zamkowa” 2008, nr 1-2 (55–56).

Zuba K., Chirurdzy, felczerzy i cyrulicy w dobrach Radziwiłłów linii nieświeskiej w XVIII wieku, „Medycyna Nowożytna: Studia nad Kulturą Medyczną” 1999, nr 6/1.

Zuba K., O tym, jak „Rybeńkę” leczono: kuracje i zabiegi medyczne Michała Kazimierza Radziwiłła (1702–1762), „Medycyna nowożytna: Studia nad Kultura Medyczną” 2001, nr 8/1.

Rękopisy

Archiwum Główne Akt Dawnych:

Akta rodzin i osób, sygn. 237,

Archiwum Branickich z Białegostoku, sygn. 9,

Archiwum Potockich z Radzynia, sygn. 591,

Archiwum Radziwiłłów dz. V (dalej cyt. AR V), sygn. 13898,

Archiwum Radziwiłłów dz. XXI, cz. 1, teka 34,

Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, Rękopisy biblioteczne, sygn. 194,

Archiwum Zamoyskich (dalej cyt. AZ), rkps 2764,

Zbiór Anny z Potockich Ksawerowej Branickiej, sygn. 456;

Archiwum Narodowe w Krakowie, oddz. I:

Acta pupillaria et successinalia in officio consulari Crac., sygn. 817,

Zbiór Zygmunta Glogera, sygn. 81; sygn. 29; sygn. 298; sygn. 346; sygn. 461; sygn. 736;

Archiwum Państwowe w Przemyślu:

Archiwum Zamku Leskiego Krasickich, sygn. 9,

Zbiór akt rodzinno-majątkowych w zasobie, sygn. 102,

Archiwum Państwowe w Kielcach, Archiwum Ordynacji Myszkowskich, sygn. 31.

Biblioteka Czartoryskich, rkps 6005, cz. I,

Lwowska Naukowa Biblioteka NAN im. W. Stefanyka:

Biblioteka Baworowskich, f. 4, dz. 1, rkps 508,

Zbiór Aleksandra Czołowskiego, f. 141, op. I, sygn. 2447; f. 141, op. 1, rkps 1715,

Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi w Mińsku (alej cyt. NIAB LA Mińsk), f. 694, op. 2, rkps 10793.

Starodruki

Apteczka lekarstw domowych, które każdy człowiek mając w niebytności Medyka snadno zdrowia poratować może. Tak z ziół jako też y z zwierząt bardzo doświadczone, tak dla Ludzi iako i bydła, zebrana i przedrukowana w Lublinie w drukarni J.K.M. Societatis Jesu 1754.

Compendium medicum auctum to iest krotkie zebranie i opisanie chorob, ich rożności, przyczyn, znakow, sposobow do leczenia [...] na siedm traktatow rozdzielone i teraz przez tegoż autora z errorow drukarskich wyczyszczone, z przydatkiem osobliwych chorob [...] przedrukowane w roku [...] 1789 [Częstochowa].

Medyk domowy Samuela Beimlera doktora kurfalskiego i germersheimskiego fizyka nauczający domowemi y mało kosztującemi lekarstwy leczyć choroby i owszem zdrowie zachowywać wszystkim, osobliwie tym potrzebny, którzy od medyków są odlegli; a ratunku potrzebujący (…) objaśniony przez Jana Jerzego Jelonka, filozofii y medycyny doktora, J.W. Jego Mości Pana Graffa Sułkowskiego, łowczego W.X. Litewskiego Medyka Nadwornego, Roku 1749 w Drukarni Leszczyńskiey Wydany u Michała Wawr[zyńca] Pressera.

Informacje

Informacje: Medycyna Nowożytna, 2023, Tom 29 (2023) Zeszyt 1, s. 285 - 311

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

Medykamenty roślinne w szlacheckich regestrach zakupów, receptach i poradnikach medycznych w XVIII wieku

Angielski:

Herbal medicines in noble purchase registers, prescriptions and in the medical handbooks in the 18th century

Autorzy

https://orcid.org/0000-0003-2545-5530

Bożena Popiołek
Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
, Polska
https://orcid.org/0000-0003-2545-5530 Orcid
Wszystkie publikacje autora →

Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
Polska

Publikacja: 09.2023

Status artykułu: Otwarte __T_UNLOCK

Licencja: Żadna

Udział procentowy autorów:

Bożena Popiołek (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

-

Języki publikacji:

Polski