Sedymentacja mad wiślanych w Tyńcu
Wybierz format
RIS BIB ENDNOTESedymentacja mad wiślanych w Tyńcu
Data publikacji: 18.02.2019
Prace Geograficzne, 2018, Zeszyt 155, s. 157-172
https://doi.org/10.4467/20833113PG.18.019.9542Autorzy
Sedymentacja mad wiślanych w Tyńcu
Obszar badań jest położony w przełomie doliny górnej Wisły pomiędzy Tyńcem a Piekarami pod Krakowem, gdzie znajdują się naturalne i przemysłowe aluwia pozakorytowe (mady), w których badano uziarnienie, aktywności radionuklidów i zawartość metali ciężkich. Mady znajdują się na trzech poziomach równiny zalewowej, z każdego z nich pobrano jeden rdzeń osadów. Aluwia na najniższym poziomie są najgrubsze i niejednorodne w porównaniu z madami zdeponowanymi na dwóch wyższych poziomach. Większość aluwiów była deponowana w warunkach dolnego ustroju przepływu. Na podstawie datowań luminescencyjnych określono, że akumulacja mad na najniższym poziomie rozpoczęła się 200 lat temu, a na najwyższym 3 tys. lat temu. We wszystkich trzech badanych rdzeniach aluwiów stwierdzono podobny i regularny przebieg aktywności 137Cs i 210Pb. Rozkład pionowy 137Cs odzwierciedla jego migrację w głąb i mieszanie gleby w wyniku orki. Jednocześnie wydaje się, że ten proces nie zakłóca pionowego rozkładu 210Pb. Ponadto, wyraźne piki aktywności 137Cs korelują ze zmniejszeniem stężenia metali ciężkich w górnej części wszystkich profili. Ukazuje to kryzys przemysłowy w Polsce z początku lat 80. XX w. Profil pionowy aktywności 210Pb w dwóch rdzeniach z górnych poziomów terasy zalewowej wykorzystano do oszacowania tempa akumulacji, które wynosi około 0,4 cm/rok. Pionowe zróżnicowanie koncentracji metali ciężkich w profilach przedstawia zarówno zmiany ekonomiczne w tym regionie w ciągu ostatniego stulecia, jak i natężenie akumulacji aluwiów Wisły. Wyższe zanieczyszczenie w górnej części dwóch profili pobranych z wyższych poziomów można skorelować z okresem przemysłowym, który w dorzeczu górnej Wisły (Wyżyny Śląska i Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej) rozpoczął się pod koniec XIX w. i trwał do połowy XX w. Obniżenie skażenia mad w stropie wszystkich profili jest spowodowane kryzysem gospodarczym i działaniami proekologicznymi od końca lat 80. XX w.
Alexandrowicz S., 1960, Budowa geologiczna okolic Tyńca, Biuletyn Instytutu Geologii, 152, 5–93.
Bojakowska I., 1995, Wpływ odprowadzania ścieków na akumulację metali ciężkich w osadach wybranych rzek Polski, Instrukcje i Metody Badań Geologicznych, 55, Warszawa.
Ciszewski D., Czajka A., 2009, Akumulacja osadów na równinach zalewowych rzek silnie zmienionych antropogenicznie: górna Wisła i Odra, Przegląd Geologiczny, 57 (7), 576–583.
Czajka A., 2007, Środowisko sedymentacji osadów przykorytowych rzek uregulowanych na przykładzie górnej Odry i górnej Wisły, Wyd. UOE, Katowice.
Fauth H., Hindel R., Siewers U., Zimmer J., 1995, Geochemischer Atlas Bundesrepublik Deutschland Bundesantalt fur Geowissenchaften und Rohstoffe (BGR), Hannover.
Förstner U., 1989, Contaminated sediments, Springer Verlag, Berlin.
Froehlich W., Walling D.E., 2006, The use of 137Cs and 210Pbex to investigate sedimentsources and overbank sedimentation rates in the Teesta River basin, Sikkim Himalaya, India, Sediment
Dynamics and the Hydromorphology of Fluvial Systems (Proceedings of a symposium held in Dundee, UK, July 2006), IAHS Publ. 306, 380–388.
Gębica P., 2004, Przebieg akumulacji rzecznej w górnym Vistulianie w Kotlinie Sandomierskiej, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, 193, 7–226.
Gilewska S., 1972, Wyżyny Śląsko-Małopolskie [w:] M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, tom 1, Góry i wyżyny, PWN, Warszawa, 232–279.
He Q., Walling D.E., 1996, Use of fallout Pb-210 measurements to investigate longer-term rates and patterns of overbank sediment deposition on the floodplains of lowland rivers, Earth Surface Processes and Landforms, 21, 141–154.
Helios-Rybicka E., 1983, The content and chemical forms of heavy metals in the sediments of the Cracow area – the role of clay minerals, Environmental Technology Letters, 4, 515–520.
Klimaszewski M., 1972, Podział geomorfologiczny Polski Południowej [w:] M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, tom 1, Góry i wyżyny, PWN, Warszawa, 5–17.
Klimek K., Zawilińska L., 1985, Trace elements in alluvia of the upper Vistula as indicators of palaeohydrology, Earth Surface Processes and Landforms, 10, 273–280.
Korobova E., Linnik V., Chizhikova N., 2008, The history of the Chernobyl Cs-137 contamination of the flood plain soils and its relation to physical and chemical properties of the soil horizons (a case study), Journal of Geochemical Exploration, 96, 236–255.
Kunz A., Pflanz D., Weniger T., Urban B., Krüger F., Chen Y.-G., 2014, Optically stimulated luminescence dating of young fluvial deposits of the Middle Elbe River Flood Plains using different age models, Geochronometria, 41 (1), 36–56.
Łokas E., Wachniew P., Ciszewski D., Owczarek P., Chau N.D., 2010, Simultaneous use of trace metals, 210Pb and 137Cs in floodplain sediments of a lowland river as indicators of anthropogenic impacts, Water Air and Soil Pollution, 207, 57–71.
Macklin M.G., Klimek K., 1992, Dispersal, storage and transformation of metal-contaminated alluvium in the upper Vistula basin, southwest Poland, Applied Geography, 12, 7–30.
Murray A.S., Olley J.M., Caitcheon G.G., 1995, Measurement of equivalent doses in quartz from contemporary water-lain sediments using optically stimulated luminescence, Quaternary Science Reviews, 14, 365–371.
Oczkowski H. L., Przegietka K.R., 1998, TL dating of young aeolian deposits from Kepa Kujawska, Radiation Measurements, 29, 435–439.
Poręba G., Bluszcz A., 2007, Determination of the initial 137Cs fallout on the areas contaminated by Chernobyl fallout, Geochronometria, 26, 35–38.
Preusser F., 1999, Luminescence dating of fluvial sediments and over bank deposits from Gossau, Switzerland: fine grain dating, Quaternary Science Reviews, 18, 217–222.
Punzet J., 1981, Zmiany w przebiegu stanów wody w dorzeczu górnej Wisły na przestrzeni 100 lat (1971–1970), Folia Geographica, Series Geographica-Physica, 14, 5–28.
Rees A.I., 1966, Some flume experiments with a fine silt, Sedimentology, 6, 209–240.
Rutkowski J., 1986a, Materiał antropogeniczny we współczesnych osadach Wisły pod Tyńcem koło Krakowa, Sprawozdanie z Posiedzenia Komisji Nauk. PAN Oddział w Krakowie 27/1, 231–232.
Rutkowski J., 1986b, The occurrence of carboniferous coal of anthropogenic origin in the contemporaneous Vistula river sediments near Cracow (Southern Poland), Earth Surface Processes and Landforms, 11, 321–326.
Rutkowski J., 1987, Vistula river valley in the Cracow Gate during the Holocene [w:] L. Starkel (red.), Evolution of the Vistula River Valley during the last 15000 year, part II, Geographical Studies, Special Issue 4, IGiPZ PAN, 31–50.
Sly P.G., Thomas R.L., Pelletier B.R., 1983, Interpretation of moment measures derived from water-lain sediments, Sedimentology, 30, 219–233.
Soja R., Mrozek T., 1990, Hydrological characteristics of the Vistula river [w:] L. Starkel (red.), Evolution of the Vistula river valley during the last 15 000 years, part III, Geographical Studies, Special Issue 5, IGiPZ PAN, 45–62.
Stach A., 1996, Możliwości i ograniczenia zastosowania cezu-137 do badan erozji gleb na obszarze Polski, Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Seria K 2.11, 203–226.
Szmańda J.B., 2006, Rytmika powodziowa w aluwiach pozakorytowych Wisły, Drwęcy i Tążyny, Dokumentacja Geograficzna, 32, 266–270.
Szmańda J.B., 2011, Zapis warunków depozycji w uziarnieniu aluwiów pozakorytowych, Landform Analysis, 18, 3–97.
Szmańda J.B., Oczkowski H.L., Przegiętka K.R., 2004, Age of the Vistula river overbank deposits in Toruń, Geochronometria, 23, 35–38.
Teisseyre A.K., 1988, Mady dolin sudeckich. Cz. III: Subarealnie i subakwalnie deponowane osady pozakorytowe w świetle eksperymentu terenowego (1977–1979), Geologia Sudetica, 23 (2), 1–55.
Walling D.E., He Q., 1997, Use of fallout 137Cs in investigation of overbank sediment deposition on river floodplane, Catena, 29, 263–282.
Walling D.E., He Q., 1999, Changing rates of overbank sedimentation on the floodplains of British rivers during the past 100 years [w:] A.G. Brown, T.A. Quine (red.), Fluvial Processes and Environmental Change, John Willey & Sons Ltd., 207–222.
Wallinga J., 2002, Optically stimulated luminescence dating of fluvial deposits: a review, Boreas, 31, 303–322.
Weckwerth P., Przegiętka K.R., Chruścińska A., Pisarska-Jamroży M., 2013, The relation between optical bleaching and sedimentological features of fluvial deposits in the Torun Basin (Poland), Geological Quarterly, 57, 31–44.
Informacje: Prace Geograficzne, 2018, Zeszyt 155, s. 157-172
Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy
Tytuły:
Sedymentacja mad wiślanych w Tyńcu
Sedimentation of the Vistula overbank deposits at Tyniec.
Instytut Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków
Polska Akademia Nauk, Instytut Fizyki Jądrowej im. Henryka Niewodniczańskiego, ul. Radzikowskiego 152, 31–342 Kraków
Wydział Fizyki i Informatyki Stosowanej, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie, ul. Reymonta 19, 30–059 Kraków
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński
Polska
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Geografii, ul. Świętokrzyska 15, 25-406, Kielce
Wydział Geografii i Studiów Regionalnych UW
ul. Krakowskie Przedmieście 30, 00-927 Warszawa, Polska
Instytut Fizyki, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, ul. Grudziądzka 5, 87–100 Toruń
Państwowy Instytut Geologiczny, Oddział Karpacki, ul. Skrzatów 1, 30–962 Kraków
Publikacja: 18.02.2019
Status artykułu: Otwarte
Licencja: CC BY-NC-ND
Udział procentowy autorów:
Korekty artykułu:
-Języki publikacji:
Polski