Przemiany przestrzenne łańcuchówek na Podhalu
cytuj
pobierz pliki
RIS BIB ENDNOTEWybierz format
RIS BIB ENDNOTEPrzemiany przestrzenne łańcuchówek na Podhalu
Data publikacji: 12.2022
Prace Geograficzne, 2022, Zeszyt 168, s. 7 - 27
https://doi.org/10.4467/20833113PG.22.011.17112Autorzy
Przemiany przestrzenne łańcuchówek na Podhalu
Spatial transformations in layout of forest-field villages in the Podhale
The article presents the results of research on spatial changes of the forest-field villages in the Podhale. The main goals of the work were: to show the initial character of forest-field villages and to examine the spatial changes that took place in the analysed settlements in the Podhale. Based on the collected literature and cartographic sources, a hypothesis was made: the layout of the old chain systems in the Podhale remains legible today in the countryside landscape. According to the research carried out, some characteristic features were shown in the forest-field villages of the Podhale. At the initial stage, all the systems analysed had a habitat, delimited in one or two-sided built-up or alternating manner, the shape of the habitat lowland was influenced by the natural conditions. The transformations of the planning forms and the changes in rural systems were the result of many factors, the most important of which was the development of tourism. One of the most important morphological changes is the transformation of one-sidedly built-up villages into two-sided built-up villages. The changes that took place within the examined villages clearly contributed to the internal density of the houses as a result of land parcelling. Due to the development in some of the analysed rural settlements, the original spatial arrangement is disturbed by delimiting new habitats within the former runners, entering the extension on the other side of the road, and creating new buildings along the old dirt roads. In some cases, the boundaries of the former habitat are blurred due to the adherence to the neighbouring settlement as a result of the spread of buildings.
Keywords: forest-field village, village, settlement, historical geography, Podhale
Zarys treści: W artykule przedstawiono wyniki badań na temat przemian przestrzennych łańcuchówek na Podhalu. Głównymi celami pracy było ukazanie inicjalnego charakteru łańcuchówek oraz zbadanie przemian przestrzennych, jakie zaszły w analizowanych osadach na Podhalu. Na podstawie zebranej literatury i źródeł kartograficznych postawiono hipotezę: rozplanowanie dawnych układów łańcuchowych na Podhalu pozostaje współcześnie czytelne w krajobrazie wsi. Według przeprowadzonych badań wykazano pewne charakterystyczne cechy łańcuchówek leżących na Podhalu. Wszystkie przeanalizowane układy łańcuchowe charakteryzowały się siedliskiem, wytyczonym w sposób jedno- lub dwustronnie zabudowany lub naprzemianległy, wpływ na to miały warunki przyrodnicze. Przekształcenia form rozplanowania i zmiany układów ruralistycznych były wypadkową wielu czynników, wśród których zasadniczym był rozwój turystyki. Jedną z najważniejszych przemian morfologicznych jest przeobrażenie układu łańcuchówki jednostronnie zabudowanej w układ łańcuchówki dwustronnie zabudowanej. Zmiany, które zaszły w obrębie badanych wsi, wyraźnie przyczyniły się do wewnętrznego zagęszczenia domostw w obrębie siedliska. W niektórych analizowanych osiedlach wiejskich następuje zaburzenie pierwotnego układu przestrzennego poprzez wytyczenie nowych siedlisk w obrębie dawnych rozłogów, wkraczanie rozbudowy po drugiej stronie drogi oraz powstanie nowych gospodarstw wzdłuż dawnych dróg polnych. W łańcuchówkach zaobserwowano również zatarcie granic dawnego siedliska w wyniku zrostu z sąsiednią osadą poprzez rozwój domostw.
Burszta J., 1958, Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. O tworzeniu się krajobrazu osadniczego ziem polskich i rozplanowań wsi, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Chilczuk M., 1975, Osadnictwo wiejskie. Metody badań koncentracji zabudowy i kształtów wsi, PWN, Warszawa.
Chowaniec M., 1986, Zarys teorii i zasad kształtowania osiedli i terenów wiejskich, Politechnika Krakowska, Kraków.
Czepiel J., 1999, Z dziejów osadnictwa na Podhalu, Abrys, Kraków.
Dobrowolski K., 1935, Najstarsze osadnictwo Podhala, Kasa im. Rektora J. Mianowskiego, Lwów.
Galiniak J., 1994, Przemiany budownictwa mieszkaniowego we wsiach podhalańskich w latach 1931–1988, [w:] B. Górz (red.), Studia nad przemianami Podhala, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kraków, 221–244.
Golachowski S., 1964, Dawne wzory i nowe modele wsi, Czasopismo Geograficzne, 35(3/4), 371–385.
Górnisiewicz B., 1999, Geneza, rozwój i prognozowanie wiejskich układów osadniczych, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.
Górz B., 1994, Studia nad przemianami Podhala, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kraków.
Górz B., 2002, Współczesne przemiany na obszarach Podhala, Przegląd Geograficzny, 74(3), 451–468.
Górz B., 2003, Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.
Guzik Cz., 2004, Tradycje i współczesność osadnictwa wiejskiego na Podhalu, Krakowskie Studia Małopolskie, 8, 267–283.
Guzik Cz., 2004a, Wieś podhalańska i jej gospodarcze przeobrażenia w historii regionu, [w:] B. Izmaiłow (red.), Przyroda – człowiek – Bóg: ojcu docentowi dr hab. Ludwikowi Kaszowskiemu w 65. rocznicę urodzin, Wydawnictwo Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 209–218.
Kamińska W., Mularczyk M., 2009, Współczesne procesy urbanizacji obszarów wiejskich, IG UJK, Kielce.
Kamiński Z.J., 2008, Współczesne planowanie wsi w Polsce. Zagadnienia ruralisty, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice.
Kiełczewska-Zaleska M., 1972, Geografia osadnictwa, PWN, Warszawa.
Kroh A., 2002, Tatry i Podhale, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Kukulak J., 1994, Antropogeniczne przemiany w środowisku przyrodniczym Podhala w latach 1931–1988, [w:] B. Górz (red.), Studia nad przemianami Podhala, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kraków, 265–285.
Kupczyński S., 1928, Stan badań nad osadnictwem Podhala, Wierchy, 6, 8–51.
Leszczycki S., 1938, Region Podhala: Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, Drukarnia Narodowa, Kraków.
Leszczycki S., 1990, Osadnictwo Podhala w okresie międzywojennym, Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem, Zakopane.
Myga-Piątek U., 2011, Genuis Loci Podhala i Tatr. Rola w kształtowaniu atrakcyjności turystycznej, Niematerialne Wartości Krajobrazów Kulturowych, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 15, 259–277.
Osiedlenie Podhala, 1907.
Piwowarczyk M., Skuciński M., Wałaszek M., 2011, Podhale, Urząd Statystyczny w Krakowie, Kraków.
Radwańska-Paryska Z., Paryski W.H., 2004, Wielka encyklopedia Tatrzańska, Wydawnictwo Górskie, Poronin.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 1880–1902, 1–15.
Solecki A., 1977, Osadnictwo na Podhalu. Geneza i rozwój ukształtowania przestrzennego (skrót pracy habilitacyjnej), Akademia Rolnicza, Kraków.
Szmytkie R., 2014, Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego, 35, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.
Szulc H., 1976, O typologiach morfologicznych osiedli wiejskich w Polsce, Przegląd Geograficzny, 48(4), 627–636.
Szulc H., 1995, Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, IGiPZ PAN, Wydawnictwo Continuo, Wrocław.
Szymańska D., 2009, Geografia osadnictwa, PWN, Warszawa.
Thumenas W., 1973, Zarys planowanie osiedli wiejskich, Państwowe Wydawnictwo Szkolnictwa Zawodowego, Warszawa.
Ułańska M., Banach K., 2008, Charakterystyka Podhala, Biuletyn Koło Dialektologicznego. Podhale, 2, 2.
Wieczorkiewicz W., 1995, Planowanie przestrzenne osadnictwa wiejskiego, Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
Wrona A., 2012, Podhale – czym jest i gdzie się kończy? O niejednoznaczności pojęć „grupa etniczna” i „region”, [w:] E. Nowicka, M. Kowalski (red.), Problemy etniczne współczesnej Europy, Zakład Wydawniczy „NOMOS”, Kraków, 187–208.
Wójcik M., 2013, Przemiany społeczno-przestrzenne osiedli wiejskich. Studium przypadków Łódzkiego Obszaru Metropolitarnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Zaborski B., 1927, O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Polska Akademia Umiejętności, Kraków.
Źródła
Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, Klikuszowa in Galizien Sandecer Kreis Bezirk Klikuszowa, 1846, sygn. 2353.
Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, Klikuszowa in Galizien Sandecer kreis Bezirk Klikuszowa, 1846, sygn. 2354.
Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, Leśnica in Galizien Sandecer Kreis Bezirk Kościelisko, 1846, sygn. 2412.
Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, Ratułów Sandecer Kreis, 1900, sygn. 2606.
Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, Zubsuche [Ząb] sammt Ortschaften Bustrik [Bustryk], Bystra, Stosz, Suche und Ząb in Galizien Sandecer Kreis Bezirk Kościelisko, 1846, sygn. 2813.
Biblioteka Narodowa w Warszawie, Archiwum Aleksandra Czołowskiego, [Materiały dotyczące wsi Białki i doliny rzeki Białki w Tatrach], 1774–1865, sygn. Rps 5703 IV.
Biblioteka Narodowa w Warszawie, Mapy i Atlasy, [Administrativ-Karte von den Königreichen Galizien und Lodomerien mit dem Grosserzogthume Krakau und den Herzogthumern Auschwitz, Zator und Bukowina in 60 Blättern. Seiner Kaiserlichen Hoheit dem durchlauchtigsten Erzherzog Carl Ludwig in tiefster Ehrfurcht gewidmet von Carl Kummerer Ritter von Kummersberg…]. Bl 26, Umgebungen von Neumarkt und Czarny Dunajec, sygn. ZZK 5 593.
Biblioteka Narodowa w Warszawie, Mapy i Atlasy, Mappa geometrica: Representans Controversiam inter Pagos Regios Czarny Dunajec ex una, et Stare Bystre ex parte altera, Quae ambae Communitates Dominium Regiu Neoforense Circuli Sandecensis audiunt, sygn. ZZK 2 048.
Franziszeische Landesaufnahme – Militäraufnahme von Galizien und der Bukovina, 1: 28 800, 1806–1869 dla Galicji: 1861–1864.
Wojskowy Instytut Geograficzny, Mapa Taktyczna Polski, 1: 100 000, 1934, sygn. P50 S29.
Wojskowy Instytut Geograficzny, Mapa Taktyczna Polski, 1: 100 000, 1934, sygn. P50 S30.
Wojskowy Instytut Geograficzny, Mapa Taktyczna Polski, 1: 100 000, 1934, sygn. P51 S30.
Zasoby internetowe
https://bdl.stat.gov.pl/ (dostęp: 7.07.2022).
https://mapy.geoportal.gov.pl/ (dostęp: 14.01.2022).
https://www.google.pl/maps (dostęp: 14.01.2022).
Informacje: Prace Geograficzne, 2022, Zeszyt 168, s. 7 - 27
Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy
Tytuły:
Przemiany przestrzenne łańcuchówek na Podhalu
Spatial transformations in layout of forest-field villages in the Podhale
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Wydział Nauk Ścisłych i Przyrodniczych, Instytut Geografii i Nauk o Środowisku
Publikacja: 12.2022
Status artykułu: Otwarte
Licencja: CC BY
Udział procentowy autorów:
Korekty artykułu:
-Języki publikacji:
Polski