Wojciech Szafrański

Artykuł przedstawia problem wywozu zabytków za granicę. Analizie została poddana procedura wywozu zabytku na stałe w kontekście kategorii wieku i wartości obiektu. Autorzy prezentują nowy test VOH (Value of Heritage), który może być stosowany przez rzeczoznawców Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Pomoże to w dużym stopniu obniżyć ryzyko wydania decyzji nienależycie uzasadnionych czy niekorzystnych dla zachowania narodowego dziedzictwa kultury w Polsce.

Wyjątkowość rynku sztuki obejmuje specyfikę przedmiotu obrotu i mechanizmów działania podmiotów biorących udział w obrocie, a także tradycję rynku opartą na szczególnej więzi między sprzedawcą a kupującym. Doświadczenia rynków zagranicznych z udziałem najsłynniejszych domów aukcyjnych potwierdziły, że rynek sztuki jest również narażony na wystąpienie porozumień ograniczających konkurencję i praktyki monopolistyczne. Obserwując rozwój polskiego rynku sztuki, przewiduje się, że wraz z umocnieniem się uczestników rynku dostarczających towar na rynek jako pośrednicy (domy aukcyjne) wkrótce mogą się na nim pojawić porozumienia ograniczające konkurencję. W artykule poddano analizie przepisy prawa unijnego oraz polskiego (w szczególności ustawę z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów). Jednocześnie ukazano wpływ zmieniającego się otoczenia prawnego zagranicznych rynków sztuki oraz polskiego rynku sztuki na zawieranie porozumień ograniczających konkurencję (niejednolite definiowanie przez ustawodawców krajowych kategorii narodowych dóbr kultury, dynamika zmian przepisów odnoszących się do wywozu zabytków oraz potencjał instytucji res extra commercium).

Implementacja V dyrektywy AML (Anti-Money Laundering) w postaci nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu w 2021 r. ma zasadnicze znaczenie dla rynku. Podmiotami obowiązanymi stali się przedsiębiorcy prowadzący działalność polegającą obrocie lub pośrednictwie w obrocie dziełami sztuki, przedmiotami kolekcjonerskimi oraz antykami w zakresie transakcji o wartości co najmniej 10 tys. euro. Na kanwie regulacji AML przedstawione zostało „rozwarstwienie” polskich regulacji prawnych odnoszących się do obrotu, a tym samym obowiązków nałożonych na pośredników na rynku sztuki w zależności od tego, czy przepisy stanowią pochodną regulacji dotyczących ochrony dziedzictwa, czy regulacji gospodarczo-finansowych. Ukazana została niekompatybilność siatki pojęciowej i zakresów znaczeniowych pojęć prawnych mających bezpośrednie znaczenie dla stosowania prawa i konkretyzacji obowiązków nałożonych na przedsiębiorców wyspecjalizowanych w obrocie, którego przedmiotem są szeroko rozumiane dobra kultury. Przedstawiono najważniejsze elementy AML istotne dla podmiotów na rynku sztuki. Podkreślono konieczność dalszych prac nad regulacjami w zakresie obrotu opartymi na konstrukcji należytej staranności (due diligence).

Prawo ochrony dziedzictwa kulturowego jest jedną z najmłodszych gałęzi prawa. Wciąż się rozwija, przechodząc z wieku dziecięcego w wiek dorosłości. Stosując rodzaj paraleli między narracją wybranych utworów literackich dla dzieci (Królowa Śniegu Ch. Andersena, Opowieści z Narnii C.S. Lewisa, Czarnoksiężnik z krainy Oz L.F. Bauma, Pippi Pończoszanka A. Lindgren) a wyzwaniami stojącymi w przyszłości przed prawem ochrony dziedzictwa, starano się ukazać różne możliwe drogi rozwoju tego prawa, dotyczące tożsamości dziedzictwa, poszerzania pola ochrony (o dziedzictwa niematerialne i dalsze obszary), wartościowania w dziedzictwie, „publicyzacji” czy „depublicyzacji” dziedzictwa.

Wiarygodność cen jest niezbędna dla funkcjonowania każdego rynku, stąd wycena, a więc określanie wartości rynkowej obiektu, jest istotną czynnością dla rynku sztuki. Na polskim rynku sztuki nie wypracowano odpowiedniego modelu wyceny dzieł sztuki, a sama działalność ekspertów w zakresie wyceny pozostawia wiele wątpliwości. W artykule omówiono przyczyny tego stanu rzeczy oraz najważniejsze wady wycen. Jednocześnie wskazano podmioty, które mogą mieć odpowiednią wiedzę i umiejętności w sporządzaniu wycen dzieł sztuki. W szczególności zwrócono uwagę na działalność rzeczoznawców Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz ekspertów ds. rynku, z których dziś już korzystają muzea i instytucje publiczne. Zaproponowano przy tym niezbędne elementy, które powinna zawierać wycena dzieła sztuki.

W przyjętym przez ustawodawcę polskim modelu na wyzysk (w rozumieniu art. 388 Kodeksu cywilnego) można skutecznie powołać się tylko wówczas, gdy łącznie spełnione są trzy główne przesłanki: w chwili zawarcia umowy między świadczeniami kontrahentów istniała rażąca dysproporcja (przesłanka obiektywna); strona zawarła umowę, będąc w przymusowym położeniu, stanie niedołęstwa lub niedoświadczenia (przesłanka subiektywna po stronie pokrzywdzonego); druga strona wyzyskała wskazane wyżej okoliczności (przesłanka subiektywna po stronie krzywdzącego). Regulacja z art. 388 Kodeksu cywilnego chroni pokrzywdzonych w sposób iluzoryczny, a osobie dotkniętej wyzyskiem niezwykle trudno będzie wzruszyć zawartą umowę, w szczególności gdy jej przedmiotem jest dzieło sztuki. Iluzoryczność wynika głównie ze świadomości obu stron kontraktu łatwości uniknięcia przez wyzyskującego jakichkolwiek negatywnych skutków przy wyjątkowości mechanizmów funkcjonujących w obrocie sztuki, takich jak m.in. asymetria informacji na rynku sztuki i uprzywilejowana w tym zakresie pozycja pośrednika, kultura rynku, specyfika dzieł sztuki i jego wycena przy istotnej roli odgrywanej przez eksperta.