Dorota Gil

Philosophers, Scandalists and Ethnarchs – the Authors of the Montenegrin Enlightenment Literature

This present article is devoted to an issue of assimilation and adaptation of the philosophical tendencies and literary patterns of the European enlightenment in Montenegrin literature which was established in 18th century in difficult internal circumstances and during constant threat to the independence of the country. Key advocates of the rationalistic, democratic and anticlerical demands were mainly descended from the romanized Adriatic communities and obtained their education in Western Europe –transplanting into native ground the ideas of the free mind and conscience, religious tolerance, just politics, reform of the state or general education. In the context of the above-mentioned and similar categories the works of Stefan Zanović, Jovan Baljević, Katerina Radonjićand other authors were considered. The special example of taking advantage of the enlightenment paradigm are texts of the bishops and political rulers from the PetrovićNjegošdynasty –their attitude was formed through the necessity of the defence of the legal-state interest and fidelity to the Christian ethic. As a case of such a meaning of the civilizing mission in the environment of disintegrated Montenegrin tribes Petar I was presented. Especially his messages to the clan communities contain many didactic appeals which are faithful to the enlightenment vision of the man and society.

W artykule omawiane są najważniejsze aspekty złożonej – utrudnionej względami geopolitycznymi – narodowej i kulturowej (auto)identyfikacji Czarnogórców, wpisanej w proces reinterpretacji ich rodzimej historii i tradycji narodowej. Jednym z kluczowych problemów Czarnogórców, funkcjonujących przez stulecia w obrębie wspólnej serbsko- czarnogórskiej kulturosfery, jest nie tylko ich tzw. podwójna tożsamość na poziomie jednostkowym, ale także wynikająca z istotnego zróżnicowania etniczno-kulturowego poszczególnych regionów Czarnogóry identyfikacja na poziomie ogólnonarodowym (trzy etnogeograficzne jednostki identyfikacji podstawowej, alternatywnej i hybrydycznej). W artykule  wskazuje się na nadmierne  upolitycznienie dyskursu tożsamościowego, które utrudnia próby konstruowania czarnogórskiego kanonu tradycji kulturowej oraz decyduje o wykorzystywaniu prawosławia (i lokalnych Cerkwi prawosławnych) oraz islamu jako narzędzi w służbie doraźnej polityki.

W utworzonym w 1918 roku Królestwie SHS jugoslawizm jako polityczna idea integracji narodów został przez serbskich intelektualistów zestrojony z innym typem idei wspólnoty, który zachował tylko terminologiczne pozory związku z wyjściową koncepcją. W rzeczywistości międzywojennej niedoprecyzowany „integralny jugoslawizm” stawał się stopniowo wyznacznikiem etnicznego ekskluzywizmu Serbów i ich ambicji przywódczych w nowym państwie (filozoficzny grunt pod taką wizję przygotował Miloš Djurić, a nacjonalizację projektu wspólnotowego kontynuował Vladimir Dvorniković). Radykalizacja tego programu nastąpiła  za sprawą ideologów tzw. chrześcijańskiego nacjonalizmu (przede wszystkim Dimitrije Ljoticia) i doprowadziła do afirmacji wartości rodzimego tradycjonalizmu. Ta faszyzująca myśl, wspierana upolitycznionym prawosławiem i przybierająca od lat 30. kształt serbskiej idei narodowej, stanowić będzie podstawowy czynnik dezintegrujący (wyobrażoną) wspólnotę Jugosłowian aż do lat 90. XX wieku.

In this article fundamental codes of Serbian tradition – the codes binding together various visions of heritage and models of historical memory within the collective imagery – are taken into consideration. At the moment there are certain processes taking place that aim at reintegration of these genuine codes, be them ecclesial, folk or state-controlled, and, at the same time, there is a tendency of a creation of new codes. The adaptation of old senses (phenomena, figures, events, ideas, symbols – presented in short – derived from the beginning of their codification in the 18th and 19the centuries) enables the Serbian culture to establish a division of cultural elements called “domestic” and “alien”. At ideological-political and moral levels the forms of actualization of certain traditions are used to stereotypize and essentialize ethnic elements, both in a sphere of religious and laic values.
 

Jedna z kluczowych w poemacie Petara II Petrovicia Njegoša Górski wieniec –idea więzi z przodkami, wraz z soteriologicznie interpretowanymi kategoriami grzechu, cierpienia i odkupienia – stanowi podstawowy punkt odniesienia także dla współczesnych historiozofów serbskich (m.in. R. Samardžić, V. Jerotić). Zaktualizowana i nieco zmodyfikowana w I poł. XX wieku przez bpa N. Velimirovicia idea ta także na początku XXI wieku określa specyficzne kolektywistyczne myślenie o „historycznym przekleństwie” Serbów, wynikającym z „dziedziczenia grzechów” i odpowiedzialności zbiorowej.

ABSTRACT

Petar II Petrović Njegoš’s Work as an Inspiration to Twentieth-century Serbian Historiosophical Conceptions

The idea of the bond with ancestors, along with the categories of sin, suffering and redemption (in the soteriological interpretation) is one of the crucial ones in Petar II Petrović Njegoš’s poem “The Mountain Wreath” and constitutes the fundamental point of reference for the contemporary Serbian historiosophers (among others, R. Samardžić and V. Jerotić) as well. Updated and somewhat modified in the first half of the 20th century by bishop N. Velimirović, also at the beginning of the 21th century, this idea characterises a unique collectivistic thinking about Serb’s “historical curse” which stems from the collective responsibility and “inheritance of sins”.

The Contemporary Images of ‘Raskoł’ and Heresy from the Perspective of the Serbian-Montenegrin Cultural Relations

The article addresses problems concerning the contemporary forms of ‘raskoł’ and heresy within the Serbian-Montenegrin cultural sphere, ranging from misunderstandings with respect to the definitions of the notions in question, up to specific instances (often of an exclusively political nature) of conflicts between the canonically recognized and non-recognized Orthodox Churches. Acts of transferring both terms from the domain of religion onto the phenomena of the sociocultural and political spheres, happening very often but at the same time unjustified, characterize the contemporary discourse of intellectuals and clergymen that artificially reinforces antagonisms in the Serbian-Montenegrin relations.
 

Strategia zapominania bądź przemilczania istotnych wydarzeń i postaci stanowi w ostatnim dwudziestoleciu differentia specifica procesów zachodzących w serbsko-czarnogórskiej kulturosferze. W artykule omawiany jest między innymi najbardziej wyrazisty przykład tej strategii, dotyczący postaci–symbolu – świętego Savy. Podejmowane zarówno przez serbskich, jak i czarnogórskich intelektualistów upolitycznione zabiegi przemilczania/ zapominania vs. sztucznego kreowania wydarzeń z życia tej postaci skutkują szeregiem manipulacji w sferze faktograficznej i wpisują się w świadomie projektowaną politykę kulturową obydwu narodów.