FAQ
Jagiellonian University in Krakow logo

Odżytek – zapoznany termin polskich nauk o kulturze

Publication date: 2022

Przekładaniec, 2022, Issue 44, pp. 63 - 88

https://doi.org/10.4467/16891864PC.22.003.16509

Authors

Kamila Gęsikowska
Silesia University, Bankowa 12, 40-007 Katowice
https://orcid.org/0000-0003-3807-6564 Orcid
All publications →

Titles

Odżytek – zapoznany termin polskich nauk o kulturze

Abstract

Odżytek – A Forgotten Term of Polish Cultural Sciences

Edward Burnett Tylor’s (1832–1917) Primitive Culture: Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Art, and Custom, one of the most important books in the history of anthropology, was published in two volumes in 1871. The Polish translation, published between 1896 and 1898 (t. 1–2) was based on the third, revised English version (vol. 1–2: 1891). It was made by Zofia Antonina Kowerska (1871–1946) and published under the title Cywilizacja pierwotna; badania rozwoju mitologji, filozofji, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów. Jan Aleksander Karłowicz (1836–1903) was responsible for the realisation of the project.

Actualising in the linguistic and cultural context, Tylor’s terminology became one of the fundaments of cultural theory reflection. In this paper I explore the problem of translation of chosen terms introduced by Tylor, namely survival and revival. The former (Polish: przeżytek) proved crucial for the evolutionistic thought and it is directly associated with it. As for the latter, however, modern Polish readers of Tylor’s writings, as well as the authors of textbooks on the history of cultural sciences, fail to notice its terminological character. On the basis of a comparative analysis of excerpts from Primitive Culture and Cywilizacja pierwotna, I argue that the word revival has only been terminologized on the English academic ground (being complementary to the term survival), while in Polish tradition/Polish ground it has failed to become part of specialist language and has ultimately fallen into oblivion.

References

Teksty źródłowe

Tylor, Edward Burnett. 1871. Primitive Culture: Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Language, Art and Custom, vol. 1, London: John Murray Albemarle Street.

— 1891. Primitive Culture: Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Language, Art and Custom, vol. 1, London: John Murray Albemarle Street.

— 1896. Cywilizacja pierwotna; badania rozwoju mitologji, filozofji, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów, t. 1, przeł. Z.A. Kowerska, Warszawa: Drukarnia F. Csernàka.

 

Słowniki

Bradley, Henry, Craigie, William Alexander, Murray James Augustus Henry et.al. (ed.) 1914a. Re-. W: A New English Dictionary on Historical Principles. Vol. 8. Part 2. Oxford: Clarendon Press.

— 1914b. Revival. W: A New English Dictionary on Historical Principles. Vol. 8. Part 2. Oxford.

— 1919. Survival. W: A New English Dictionary on Historical Principles. Vol. 9. Part 2. Oxford.

[brak autora] 1935. Renaissance, w: Dictionnaire de l’Académie française, t. 2, Paris: Librairie Hachette, s. 497.

Ciechanowska, Zofia. 1968–1969. Zofia Kowerska, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 14, E. Rostworowski (red. nacz.), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 580–582.

Craigie, William Alexander. 1914a. Re-, w: J.A.H. Murray (red.), A New English Dictionary on Historical Principles, vol. 8, Oxford: Clarendon Press, s. 186–188.

— 1914b. Revival-, w: J.A.H. Murray (red.), A New English Dictionary on Historical Principles, vol. 8, Oxford: Clarendon Press, s. 611–612.

Fowler, Henry Watson, Fowler Francis George. 1919a. Survival, w: H.W. Fowler, F.G. Fowler , The Concise Oxford Dictionary of Current English, Oxford: Clarendon Presss. 887.

— 1919b. Survive, w: The Concise Oxford Dictionary of Current English, Oxford: Clarendon Press, s. 887.

Goodrich, Chauncey Allen, Porter Noah, Mahn Carl August Friedrich , 1886a. Survival, w: Ch.A. Goodrich, N. Porter, C.A.F. Mahn (red.), Authorized and Unabridged Edition. Webster’s Complete Dictionary of the English Language With Various Literary Appendices and Numerous Additional Illustrations, London: George Bell & Sons, s. 1580.

— 1886b. Survive, w: Ch.A. Goodrich, N. Porter, C.A.F. Mahn (red.), Authorized and Unabridged Edition. Webster’s Complete Dictionary of the English Language With Various Literary Appendices and Numerous Additional Illustrations, London: George Bell & Sons, s. 1580.

Górnicz, Mariusz. 2002. Terminologizacja, w: J. Lukszyn (red.), Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej, Warszawa: Katedra Języków Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego, s. 146.

Kornacka, Małgorzata 2002. Termin, w: J. Lukszyn (red.), Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej, Warszawa: Katedra Języków Specjalistycznych Uniwersytetu Warszawskiego, s. 137.

Król, Kazimierz, Niedźwiedzki Władysław. 1909. Przeżytek, w: K. Król. W. Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, t. 5, Warszawa: Nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego w drukarni „Gazety Handlowej”, s. 254.

Linde, Samuel Bogumił. 1811. Przeżyć, w: Słownik języka polskiego przez M. Samuela Bogumiła Linde, Fil. Dokt:, Członka Izby Eduk: Publ:, Rady Dozorczey Szkoły Prawa, Prezesa Towarzystwa do Xiążek Elementarnych, Członka Towarzystwa Królewsk: Przyjaciół Nauk w Warszawie, Korespondenta Akademii Pragskiéy, Göttingskiey, Wilenskiey; Rektora Liceum Warszawskiego, t. 2, cz. 2, Warszawa: U Autora, 1173.

— 1814. Zabytek, w: Słownik języka polskiego przez M. Samuela Bogumiła Linde, Fil. Dokt., Członka Dyrekcyi Edukacyynéy, i Rady Dozorczéy Szkoły Prawa i Administracyi, Prezesa Towarzystwa do Xiąg Elementarnych; Członka Królewsk. Towarz. Przyjaciół Nauk w Warszawie, i Imperat. Uniwersytetu Wileńskiego; Korespondenta Akademii Pragskiéy, Göttyngskiéy, Berlińskiéy, Królewieckiéy, i Instytutu Francuzkiego w Paryżu; Rektora Liceum Warszawskiego, t. 6, Warszawa: u Autora i w Drukani Xięży Piiarów, s. 604.

— Onions Charles Talbut. 1919. Survival, w: Bradley Henry, Craigie William Alexander, Murray James Augustus Henry, Onions Charles Talbut (red.), A New English Dictionary on Historical Principles, vol. 9, part 2, Oxford: Clarendon Press, s. 250.

Posern-Zieliński, Andrzej. 1987a. Neoewolucjonizm, w: Z. Staszczak (red.), Słownik etnologiczny. Terminy Ogólne, Warszawa–Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 254–256.

— 1987b. Przeżytek, w: Z. Staszczak (red.), Słownik etnologiczny. Terminy Ogólne, Warszawa–Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 299–300.

Wedgwood, Hensleigh. 1872.. Relic, w: A. Posern-Zieliński, A Dictionary of English Etymology, London: Trübner, s. 532.

Zdanowicz, Aleksander et al. 1861. Przeżywać, w: A. Zdanowicz et al., Słownik języka polskiego obejmujący prócz zbioru właściwie polskich, znaczną liczbę wyrazów z obcych języków mu przyswojonych; nomenklatury tak dawne, jak też nowo w użycie wprowadzone różnych nauk, umiejętności, sztuk i rzemiosł; nazwania monet, miar i wag główniejszych krajów i prowincij; mitologję plemion słowiańskich i innych ważniejszych, tudzież oddzielną tablicę słów polskich nieforemnych z ich odmianą, cz. II, Wilno: wydany staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda, 1277.

 

Opracowania i konteksty

Działoszyński, Bartosz. 2018. Cywilizacja. Szkice z dziejów pojęcia w XVIII i XIX wieku, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Eco, Umberto. 2003. Nieobecna struktura, przeł. P. Bravo, A. Weinsberg, Warszawa: Wydawnictwa KR.

Elias, Norbert. 2011. O procesie cywilizacjiAnalizy socjo- i psychogenetyczne, przeł. T. Zabłudowski, K. Markiewicz, Warszawa: Wydawnictwo W.A.B.

Gomóła, Anna. 2007. Wybrane zagadnienia teorii kultury, w: A. Gomóła, E. Dutka (red.), Wiedza o kulturze w szkole, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 15–39.

— 2011. Jan Michał Witort. Wprowadzenie do antropologii pokolenia „ludzi naukowych”, Poznań–Katowice: Wydawnictwo Exemplum–Uniwersytet Śląski.

Hodgen, Margaret Trabue. 1931. The Doctrine of Survivals: The History of an Idea, „American Anthropologist” 3, s. 307–324.

— 1933. Survivals and Social Origins: The Pioneers, „American Journal of Sociology” 4, s. 583–594.

— 1936. The Doctrine of Survivals: A Chapter in the History of Scientific Method in the Study of Man, London: Allenson and Company Limited.

Hoffman, Henryk. Systemy parareligijne – geneza i próba typologii [maszynopis udostępniony przez autora].

Karłowicz, Jan. 1884. Chata polska. Studyjum lingwistyczno-archeologiczne, Warszawa: Druk J. Bergera.

— 1903. O człowieku pierwotnym siedem odczytów, Lwów: Nakładem Towarzystwa Wydawniczego.

Krzywicki, Ludwik. 1923. Przedmowa, w: E.B. Tylor, Antropologja. Wstęp do badania człowieka i cywilizacji, przeł. A. Bąkowska, Warszawa: Biblioteka Dzieł Naukowych, s. VI–X.

Kuper, Adam. 2009. Wymyślanie społeczeństwa pierwotnego. Transformacje mitu, przeł. A. Dąbrowska, T. Sieczkowski, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Lang, Andrew. 1894. Cock Lane and Common-Sense, London–New York: Longmans, Green, and Co.

— 1907. Edward Burnett Tylor, w: W.H.R. Rivers, R.R. Marett, N.W. Thomas (red.), to Edward Burnett Tylor in Honour of His 75th Birthday Oct. 2 1907, Oxford: At the Clarendon Press, s. 1–16.

Larsen, Timothy. 2013. E.B. Tylor, Religion and Anthropology, „The British Journal for the History of Science” 3, s. 467–485.

Malinowski, Bronisław. 1948. Magic, Science and Religion, w: B. Malinowski, Magic, Science and Religion and Other Essays, Boston: Beacon Press.

— 1958. Magia, nauka i religia, przeł. T. Święcka , w: B. Malinowski, Szkice z teorii kultury, przeł. H. Buczyńska, H. Stasiak, T. Święcka, Warszawa: Książka i Wiedza, s. 391–466.

Morgan, Lewis Henry. 1887. Społeczeństwo pierwotne czyli badanie kolei ludzkiego postępu od dzikości przez barbarzyństwo do cywilizacyi, przeł. A. Bąkowska, Warszawa: nakł. red. „Prawdy”.

Ochorowicz, Julian. 1880. Bezwiedne tradycye ludzkości. Studyum z psychologii historii, „Ateneum. Pismo Naukowe i Literackie” 2, s. 226–254.

Paluch, Andrzej. 1990. Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii antropologicznej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Serejski, Marian Henryk. 1965. Przeszłość a teraźniejszość. Studia i szkice historiograficzne, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Stocking, George W. Jr. 1968. Race, Culture, and Evolution. Essays in the History of Anthropology, New York–London: The Free Press–Collier-MacMillan Limited.

—1987. Victorian Anthropology. New York: Free Press.

— 1995. After Tylor. British social anthropology, 1888–1951, Madison: University of Wisconsin Press.

Tylor, Edward Burnett. 1920. La civilisation primitive [wydanie elektronicznie, brak miejsca wydania oraz wydawcy].

Waligórski, Andrzej. 1973. Antropologiczna koncepcja człowieka, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Żuliński, Tadeusz. 1873a. O Antropologii w stosunku do dziejów, „Kronika Rodzinna” 13, s. 189–191.

— 1873b. O Antropologii w stosunku do dziejów, przez D-ra Tadeusza Żulińskiego. Odczyt miany we Lwowie w dniu 18 Marca 1873 roku w Sali Zakładu Ossolińskich, Warszawa: nakładem Redakcyi Kroniki Rodzinnéj.

Information

Information: Przekładaniec, 2022, Issue 44, pp. 63 - 88

Article type: Original article

Titles:

Polish:
Odżytek – zapoznany termin polskich nauk o kulturze
English:

Odżytek – A Forgotten Term of Polish Cultural Sciences

Authors

https://orcid.org/0000-0003-3807-6564

Kamila Gęsikowska
Silesia University, Bankowa 12, 40-007 Katowice
https://orcid.org/0000-0003-3807-6564 Orcid
All publications →

Silesia University, Bankowa 12, 40-007 Katowice

Published at: 2022

Article status: Open

Licence: CC BY  licence icon

Percentage share of authors:

Kamila Gęsikowska (Author) - 100%

Article corrections:

-

Publication languages:

Polish