Zamach stanu, do którego doszło 19 sierpnia 1953 r. w Teheranie, był brytyjsko-amerykańską tajną operacją wywiadowczą, zaplanowaną i wykonaną przy udziale grupy irańskich rojalistów. Głównym celem rządów Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych było utrzymanie wpływów politycznych w Iranie bez ujawniania swego zaangażowania. Wydarzenia te, uznawane za przejaw zewnętrznej ingerencji w politykę państwa, zajmują niezwykle ważne miejsce we współczesnej irańskiej świadomości historycznej i politycznej oraz determinują stosunki Iranu ze Stanami Zjednoczonymi, a tym samym wpływają na bezpieczeństwo całego regionu Bliskiego Wschodu. Autorka przedstawia trzy główne uwarunkowania tego zamachu. Zalicza do nich: brytyjsko-irański konflikt na tle nacjonalizacji sektora naftowego, dokonanej przez premiera Mohammada Mosaddegha, niebezpieczeństwo związane z włączeniem Iraku w strefę wpływów komunistycznych, a także czynniki wewnętrzne, w tym spory w ramach rządzącej koalicji. Autorka stara się odpowiedzieć na pytania: jak kształtowała się brytyjska polityka wobec Iranu dotycząca eksploatacji ropy naftowej, jakie były przyczyny zaangażowania się Amerykanów w tajne działania Secret Intelligence Service w Teheranie w latach 1952–1953, a także czy zamach stanu mógł być wynikiem działań wyłącznie wewnętrznej opozycji wobec Mohammada Mosaddegha.

* Artykuł jest skróconą wersją rozdziału 3 pracy magisterskiej pt. Zamach stanu w Iranie w 1953 roku jako przykład tajnej operacji służb wywiadowczych Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, obronionej na Wydziale Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego. Praca została nagrodzona w X edycji konkursu Szefa ABW na najlepszą pracę doktorską, magisterską lub licencjacką dotyczącą bezpieczeństwa państwa w kontekście zagrożeń wywiadowczych, terrorystycznych, ekonomicznych.

ABSTRACT

Determinants of the 1953 coup d’état in Iran

The August 19, 1953 coup in Tehran was a joint British-American secret intelligence operation, planned and executed with the assistance of a group of Iranian royalists. The main objective of the British and US governments was to maintain political influence in Iran without revealing their involvement. These events, regarded as a manifestation of external interference in state policy, occupy an extremely important place in contemporary Iranian historical and political consciousness, determining Iran’s relations with the United States, and thus affecting the security of the entire Middle East region. The author focuses on presenting the three main determinants of the 1953 coup. These include the British-Iranian conflict over the nationalisation of the oil sector carried out by Prime Minister Mohammad Mosaddegh, the threat of the country falling into the communist sphere of influence, as well as internal factors, including disputes within the ruling coalition. The paper seeks to answer the questions of how the British policy towards Iran was shaped in relation to the problem of oil exploitation, what were the reasons for American involvement in the clandestine operations of the SIS in Tehran in 1952–1953, and whether the coup could have been the result of the actions of purely internal opposition to Mohammad Mosaddeg.

The August 19, 1953 coup in Tehran was a joint British-American secret intelligence operation, planned and executed with the assistance of a group of Iranian royalists. The main objective of the British and US governments was to maintain political influence in Iran without revealing their involvement. These events, regarded as a manifestation of external interference in state policy, occupy an extremely important place in contemporary Iranian historical and political consciousness, determining Iran’s relations with the United States, and thus affecting the security of the entire Middle East region. The author focuses on presenting the three main determinants of the 1953 coup. These include the British-Iranian conflict over the nationalisation of the oil sector carried out by Prime Minister Mohammad Mosaddegh, the threat of the country falling into the communist sphere of influence, as well as internal factors, including disputes within the ruling coalition. The paper seeks to answer the questions of how the British policy towards Iran was shaped in relation to the problem of oil exploitation, what were the reasons for American involvement in the clandestine operations of the SIS in Tehran in 1952–1953, and whether the coup could have been the result of the actions of purely internal opposition to Mohammad Mosaddeg.