Lech Miodyński

W niepodległym państwie macedońskim niewielu słowiańskich autorów próbowało kompleksowo określić swój stosunek do etnokulturowych tradycji i mitologii historycznej Albańczyków. Wyraźniej zakwestionowano spójność składników ich kultury po roku 2001, gdy w atmosferze napięć etnicznych zaczęto opisywać albański kompleks etnogenetyczny w kategoriach falsyfikacji i kamuflażu elementów obcych. Przykłady pokazują, że kwestie autochtoniczności, języka czy oryginalności programu narodowego pojawiają się w tym kontekście jako dowody nienaturalnego wykreowania jednolitej tożsamości sąsiedniej wspólnoty.

W referacie omawia się uwarunkowania społeczno-historyczne oraz synkretyczne źródła ideowe serbskiej myśli anarchistycznej (od lat sześćdziesiątych XIX w.), a także jej ewolucję i stopniowe zanikanie w XX w. Wskazuje się zwłaszcza na takie czynniki specyficzne jak związki z lokalnym odłamem narodnictwa, agrarystycznym egalitaryzmem i krytyką instytucji monarchistycznego państwa czy syndykalizmem, po czym śledzi przewartościowania tych poglądów (zwłaszcza antyetatyzmu) w warunkach budowania nowego państwa jugosłowiańskiego po 1918 r. i później. Przedstawione przykłady potwierdzają tezę iż po początkowej popularności haseł anarchistycznych (Mita Cenić czy Krsta Cicvarić) w powersalskiej Jugosławii ideologia ta została rozbrojona (poza fenomenem Rodoljuba Čolakovicia) i wchłonięta przez scentralizowany ruch komunistyczny.

Genomes of the MacedonianTradition as Text-Creating Factors

This article presents the key currents of the historical, cultural and literary traditions moulded in the collective consciousness of the Macedonians and designed for being inspiration and ideological background for the various kinds of the native texts from the beginning of 19^th century. Mechanics of the using of the essential component parts of diverse traditions in a chronological order were depicted, with the special taking into consideration the nation-creating motivations and the potential of the building of strong autonomous identity through their particular types (for instance – ancient, folk, Mediterranean, biblical, revolutionary-liberation and other). As a common aims of the strategy of the creative exploiting of their indications in various periods (especially in literary works) were regarded: confirmation of the collective lineage, proving cultural and political independence on the diachronic level and creation of the coherent canon of the national values in the situation of threat to the ethnic and territorial-state integrity. 

W artykule przedstawiono uwarunkowania rozwoju zarówno uniwersalnych (porównawczo-kontekstowych), jak i partykularnych (narodowych) ujęć w badaniach literatur słowiańskich w okresie ich konstytuowania się w kilku krajach jako ściśle naukowych. Modele etnocentryczne w rozwoju słowianoznawstwa – w równym stopniu w środowiskach małych narodów, jak i mocarstw (Rosja) – opierały się na podstawach pragmatycznych (aktualne misje społeczno-kulturalne poszczególnych wspólnot) oraz ideologiczno-politycznych (wizja misji we wspólnocie wyższego rzędu). W modelach szerszych chodziło zaś często o wykreowanie jednej spójnej tożsamości grupy literatur, konkurencyjnej wobec niesłowiańskich żywiołów cywilizacyjnych. Pokazano w tym kontekście ewolucję wyobrażeń o takiej tożsamości na tle zmian metodologii badawczych po romantyzmie. Wybrane przykłady ilustrują też przemiany spojrzenia na rolę literaturoznawstwa slawistycznego i centrów opiniotwórczych (Wiednia, Pragi, Petersburga, Moskwy) w przedziale czasowym rozciągniętym między ważnymi cezurami: 1848‒1918‒1939.

ABSTRACT

Slavistic Aspects of Literary Studies in Light of the Mission of the Slavonic National Philologies (1848–1939)

This article presents, as strictly scientific, the factors that determine the development of both universal (comparative-contextual) and particular (national) approaches in the studies on Slavonic literatures in the period of their constituting in several countries. The ethnocentric patterns in the evolution of Slavonic studies –to the same degree in the communities of small nations and the powers (Russia) –were based on pragmatic (current socio-cultural missions of individual societies) and ideological/political (idea of the mission in the higher category community) foundations. Whereas the broadscale patterns were often concerned with creating the uniform, coherent identity of the group of literatures, competitive towards non-Slavonic civilizational elements. In that context, the article shows the evolution of the images of such an identity against a background of the changes of research methodologies after Romanticism. Chosen examples also illustrate the transformations of the view on function of Slavonic (literary) studies and opinion-making centers (Vienna, Prague, St. Petersburg, Moscow) in the time span between important turning points: 1848‒1918‒1939.

W artykule omawia się w perspektywie chronologicznej i problemowej podstawowe przyczyny skutecznej adaptacji idei socjalistycznych w Czarnogórze w XX wieku. Obok źródeł myśli serbskiej, rosyjskiej i niemieckiej ważną rolę odegrał tu miejscowy paradygmat etyki heroicznej, kolektywizmu i egalitaryzmu, a także warunki ekonomiczne, związki polityczne z Rosją oraz słabość tradycji feudalnej i mieszczańskiej. Przedstawione przykłady ilustrują różne warianty rozumienia socjalizmu: jako postpatriarchalnego solidaryzmu, rewolucjonizmu etycznego, komunizmu utopijnego i antybiurokratyzmu. Elementy tych koncepcji dostrzegalne są zarówno w ich pierwszych czarnogórskich manifestacjach z lat 1905-1920, działalności międzywojennej KPJ, jak i w rewolucyjnym dyskursie antyfaszystowskiego ruchu partyzanckiego. Podobnie oryginalna geneza społeczno-kulturowa cechuje dokumentację zjawiska z okresów sporu z Międzynarodówką Komunistyczną (od 1948, w tym wypowiedzi Milovana Đilasa), budowy ustroju socjalizmu samorządowego i wydarzeń z lat 1987-1989.