Kazimierz Kuśnierz

Nowadays the protection of historic urban layouts poses one of the greatest challenges in the field of cultural heritage protection. Even if this protection functions properly in large historic cities, it is sadly insufficient in smaller towns. The testimony to the latter claim is seen in deteriorating centres of small historic towns. Such degradation is a consequence of e.g. inappropriate investments disturbing their historic urban composition, which, in turn, demonstrates insufficient conservation protection. This article presents an analysis of selected medieval towns from Lesser Poland, with attention to both the state of preservation of their historic urban structure and the current form of its protection. Two towns (Nowy Targ, Skawina) are discussed in more detail.

Streszczenie
Obecnie jednym z największych wyzwań w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego jest ochrona układów urbanistycznych. O ile ochrona ta funkcjonuje prawidłowo na terenie dużych miast, o tyle na terenie mniejszych ośrodków jest ona niewystarczająca. Dowodem na słuszność takiego twierdzenia jest degradacja centrów małych miast zabytkowych. Degradacja ta związana jest m.in. z niewłaściwymi działaniami inwestycyjnymi, które powodują zaburzenie ich historycznej kompozycji urbanistycznej. To z kolei wskazuje na niewystarczającą ochronę konserwatorską. W niniejszym artykule przeanalizowano, zarówno pod kątem stanu zachowania historycznej struktury urbanistycznej, jak i bieżącej formy jej ochrony wybrane miasta zabytkowe Małopolski. Dwa z nich (Nowy Targ, Skawina) zostaną omówione w pracy szerzej.

This article discusses the history of the spatial development of the town of Jordanów, as well as the cultural heritage sites located inside the territory of this urban centre. Jordanów, currently located within the administrative area of the Lesser Poland Voivodship, in the district of Sucha, was founded as a private town in 1564 and issued a charter by the Krakow Voivod Spytek Jordan of Zakliczyn. The urban centre is an example of a town which was founded in cruda radice–i.e. on previously undepeveloped land–during the early modern period but whose model bears a similarity to traditional urban forms used in previous centuries.

Streszczenie

Niniejszy artykuł dotyczy problematyki historii rozwoju przestrzennego miasta Jordanów oraz zabytków dziedzictwa kulturowego zlokalizowanych na terenie tego ośrodka. Jordanów, położony obecnie w granicach województwa małopolskiego, w powiecie suskim, został założony jako miasto prywatne w 1564 roku z fundacji wojewody krakowskiego Spytka Jordana z Zakliczyna. Ośrodek jest przykładem miasta, które lokowano na surowym korzeniu w okresie nowożytnym, ale jego rozplanowanie nawiązuje do tradycyjnych form urbanistycznych stosowanych w wiekach wcześniejszych.

The paper refers to the text published in the materials from the 1st Congress of Polish Preservation Officers, the resolution accepted then, and own research and issues concerning monument protection observed, within the last decade. The paper addresses the issue of modernizing historical objects e.g.: thermal modernization; ‘commercial modernization’; issues of protecting modernist monuments from the 1960s and 1970s; the phenomenon of recorded division of immovable monuments; the issue of modernizing historical hospitals, schools, and public utility objects. As far as the protection of urban design monuments is concerned, it involves e.g. preservation of the cultural landscape of our towns; protecting the panorama of historical towns; communications problems and the “city gates” setting.

Niegdysiejsze miasto Wiślica położone jest na terenie województwa świętokrzyskiego, w powiecie buskim. Obecnie jest to peryferyjny ośrodek, który swoim rodowodem sięga okresu wczesnego Średniowiecza. Z tego okresu na terenie Wiślicy przetrwało wiele elementów osadniczych (relikty romańskiego kościoła św. Mikołaja; relikty kościoła św. Ducha; relikty kościoła św. Marcina; relikty archeologiczno-architektoniczne na „Regii”; relikty I oraz II kościoła romańskiego oraz grodzisko), które w wymienionym okresie tworzyły na tym terenie aglomerację wczesnośredniowieczną. Aglomeracja ta w okresie dojrzałego Średniowiecza została wzbogacona regularnym układem urbanistycznym (model 9-polowy) miasta lokacyjnego. Autorzy niniejszego artykułu, na podstawie własnych analiz oraz ustaleń badań archeologicznych, podjęli próbę scharakteryzowania rozwoju Wiślicy w okresie średniowiecza.

Niniejszy artykuł dotyczy problematyki wartości kulturowych oraz potrzeby ochrony jednej z dzielnic Zakopanego – Parceli urzędniczych. Teren ten od północnego zachodu zamknięty jest ul. sabały, od zachodu ul. Piłsudskiego, od południa ul. Czecha, zaś od strony wschodniej ogranicza go faluszowy Potok. Został zaprojektowany i ukształtowany w latach 20. XX wieku według projektu znanego architekta Karola stryjeńskiego. Obszar Parceli urzędniczych to nie tylko zdefiniowany, świadomie ukształtowany układ urbanistyczny, ale także ważne kulturowo obiekty wpisane do rejestru oraz ujęte w gminnej ewidencji zabytków. Zdaniem autorów przedmiotowego artykułu obszar ten zasługuje na objęcie go ustawową formą ochrony jaką jest wpis do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego, co uchroni tę przestrzeń przed degradacją oraz kulturowym unicestwieniem. 

This article addresses the issue of cultural values regarding the need to protect one of the housing estates in Zakopane – known as the Clerks’ Parcels. from the north-west the area is enclosed by sabały st., from the west by Piłsudskiego st., from the south by Czecha st., and on the east side it borders on the faluszowy brook. It was designed and shaped during the 1920s according to the project of the renowned architect, Karol stryjeński. The Clerks’ Parcels area is not merely a defined, consciously shaped urban layout, but also culturally significant objects listed in the heritage register and entered in the district monument records. In the opinion of the authors of this article, the area deserves to be under a statutory form of protection, namely listed in the immovable monument register of the lesser Poland voivodeship, which would safeguard that space against degradation and cultural annihilation.