Ewa Danowska

W Rzeczypospolitej w czasach króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wzrosła intensywność prac nad sporządzaniem map terytorium państwa. Wiązało się to z osobistymi zainteresowaniami króla kartografią i jego inspirującą rolą w tej dziedzinie. Należy podkreślić działalność powołanego przez sejm konwokacyjny w 1764 r. Korpusu Pontonierów i zasługi wojewody nowogrodzkiego Józefa Aleksandra Jabłonowskiego patronującego wydaniu mapy Rzeczypospolitej G. A. Rizzi Zannoniego. Do rozwoju polskiej kartografii w drugiej połowie XVIII w. przyczyniły się prace m.in. Ferdynanda Naxa czy Karola Perthéesa. W opinii Tadeusza Czackiego sporządzanie aktualnych map miało znaczenie dla gospodarki kraju oraz usprawnienia transportu i handlu. Jako komisarz Komisji Kruszcowej i Komisji Skarbu Koronnego zaangażowany był w prace nad mapą rzeki Nidy i Słupicy wykonaną przez Jana Mehlera. Jako załączniki do swoich raportów w 1788 r. dołączył mapy Dniestru, Dniepru, rzek Horynia i Słuczy, półwyspu krymskiego i Kanału Muchawieckiego. Wśród podarowanych Komisji Skarbu Koronnego przez T. Czackiego map była też hydrograficzna mapa Polski, którą się bardzo szczycił. Najprawdopodobniej stanowiła uaktualnioną wersję mapy K. Perthéesa.

Everyday Life in the Things of the Late Emilia Majerowa, Neé Friedlein. A Posthumous Inventory Dated 1842

The manuscript collections of the Scientific Library of the PAAS and the PAS in Cracow (manuscript 3906) include an inventory prepared after the death of Emilia Majerowa, neé Friedlein, who died in Cracow in 1842. Her husband was Wojciech, a lawyer, and her brother-in-law was Józef Majer, the president of the Academy of Arts and Sciences. The inventory of movables was drawn up after their owner’s death; their evaluation played an important role in inheritance proceedings. The reliability of such a document is not questionable. Today it provides information about the material culture of the epoch and social class concerned – in this case, a wealthy intellectual house from the times of the Free City of Cracow. The posthumous inventory of Emilia Majerowa’s property is quite large, containing thoroughly described and evaluated home equipment, clothes, jewellery, a large library for the standards of those times, and financial documents. The edition of the inventory was preceded by a preface with facts about the Majer family, as well as information concerning the characteristics of the posthumous inventory as a legal document. The paper ends with a glossary of Old Polish terms that were still used at that time and are a characteristic part of the 19th-century vocabulary.

ПОВСЕДНЕВНОСТЬ В ВЕЩАХ ПОКОЙНОЙ ЭМИЛИИ МАЙЕРОВОЙ, В ДЕВИЧЕСТВЕ ФРИДЛЯЙН. ПОСМЕРТНАЯ ОПИСЬ С 1842 Г.

Ключевые слова: Краков, XIX в., Эмилия Маеровa, посмертный инвентарь, издание

В рукописном собрании Научной библиотеки Польской академии знаний (PAU) и Польской академии наук (PAN) в Кракове (рукопись № 3906) находится опись, составленная после смерти Эмилии Майеровой, в девичестве Фридляйн, умершей в Кракове в 1842 году. Ее мужем был Войцех, юрист, а шурином – Юзеф Майер, председатель Академии знаний. Опись движимого имущества составлялась после смерти его владельца, производилась его оценка, что имело свое значение в процессе распределения наследства. Подлинность такого документа не вызывает сомнения. Он представляет информацию о материальной культуре данной эпохи и общественных слоев; в этом случае речь идет о состоятельном доме интеллигенции со времен Вольного города Кракова. Опись имущества после смерти Эмилии Майеровой довольно обширная, содержит подробно описанную и оцененную домашнюю утварь, одежду, бижутерию, богатую - как на те времена - библиотеку, а также финансы. Перед тем как представить запись этого документа, было написано предисловие с информацией о семье Майеров, а также информация, связанная со спецификой юридического документа, которым была посмертная опись. В конце был размещен небольшой словарь старопольских выражений, используемых в те времена, а также характерных для XIX века.

Donors and their donations to the Academic Society of Krakow, the Library of the Academy of Learning, the Library of PAU and the Scientific Library of PAU and PAN in Krakow.

The article is a preliminary research on the body of bookplates by Stanisław Dawski (1905–1990) – an artist, graphic designer, painter, professor and the rector of the State College of Fine Arts in Wrocław (currently the Academy of Fine Arts). The Graphic Collections of the Scientific Library of PAU and PAN keeps 383 plates (some of them used two-sidedly) with 409 matrices used for graphics, mostly bookplates; Dawski produced c. 505 bookplates. The collection was donated to the Library in 2009 by Lech Kokociński.

Key words: Dawski, matrices, exlibris, Kokociński

W Krakowie 23 czerwca 1828 r. odbył się pogrzeb zmarłego rok wcześniej Tadeusza Kościuszki. Zwłoki Naczelnika uroczyście złożono w katedrze na Wawelu, a Senat Wolnego Miasta Krakowa postanowił go uczcić odpowiednim pomnikiem. Pojawiły się wśród rządzących Krakowem, jak i mieszkańców, liczne propozycje jego formy. Zdecydowano się usypać ku czci bohatera Mogiłę na wzgórzu św. Bronisławy, na wzór istniejących kopców Krakusa oraz Wandy. Stosowną uchwałę Senat podjął 19 lipca 1820 r. Została zainicjowana zbiórka potrzebnych funduszy oraz zaplanowano przebieg prac. Uroczysta inauguracja odbyła się 16 października 1820 r. Powołano Komitet Budowy Pomnika Tadeusza Kościuszki, który miał czuwać nad przebiegiem prac i stroną finansową przedsięwzięcia. Społeczeństwo aktywnie włączyło się w działania, które prowadzono nie bez trudności czy przykrych niespodzianek natury technicznej i budowlanej. Planowano założenie wokół Kopca osady, której mieszkańcy sprawowaliby opiekę nad Mogiłą, co nie zostało zrealizowane. 25 października 1823 r. odnotowano zakończenie prac nad budową Kopca Kościuszki. Uporządkowano przyległy teren, budując dogodną drogę. Prace konserwatorskie nad kopcem trwały, co się okazało konieczne, nieustannie. Władze austriackie po likwidacji Rzeczypospolitej Krakowskiej zaakceptowały istnienie Kopca, a w 1860 r. na jego wierzchołku umieszczono granitowy głaz z inskrypcją.

Poza testamentem, który pozostawiał zmarły, należało sporządzić inwentarz pośmiertny jego dóbr, aby uregulować w szczegółach podział spadku. Był to dokument o mocy prawnej, jego wykonanie ściśle określało prawo dotyczące danej warstwy społecznej, a obszerność zależała od stanu majątkowego zmarłego, ale też  krupulatności spisujących jego mienie.
Opublikowany inwentarz Jana Miłoszewskiego, skarbnika ciechanowskiego, komornika granicznego powiatu krakowskiego, zmarłego w 1725 r., został oblatowany w aktach grodzkich krakowskich. Obrazuje pozostawione mienie małopolskiego szlachcica świadczące o stanie posiadania, m.in. sprzętów i różnego rodzaju broni, niezbędnych w życiu człowieka o jego statusie społecznym, a także przedmiotów związanych z gospodarstwem i życiem domowym. Warto zwrócić uwagę na obszerną bibliotekę, zapewne w dużej części odziedziczoną po przodkach rodziny, ale też przydatną dla pełnienia funkcji społecznych. Ze stanu posiadania opisanego w inwentarzu wywnioskować można, że był to majątek noszący znamiona dóbr gromadzonych przez pokolenia tej rodziny. Chociaż niewiele informacji zachowało się o J. Miłoszewskim, to szereg jego wpisów w księgach sądu podkomorskiego jako urzędującego komornika granicznego przyczynia się do możliwości usytuowania go w hierarchii małopolskiej szlachty.

Materials about the Dissolution of the Jesuit Order in 1773 and the Beginnings of the Commission of National Education Activity in the Academic Library of  the Polish Academy Of Art and Sciences and the Polish Academy of Sciences and the Princes Czartoryski Library in Kraków

The collection of the Academic Library of the Polish Academy of Art and Sciences and the Polish Academy of Sciences contains five volumes of documents titled “Education Nationale” (book number 2220, vol. 1–5). One of the volumes is held by the Princes Czartoryski Library. The materials are neither organised in chronological order nor by theme. Some threads related to the dissolution of the Jesuit Order as well as the establishment and activity of the Commission of National Education and the Polish-Lithuanian Commission for Distribution, responsible for distributing assets of the Jesuit Order for educational purposes under the Commission of National Education supervision, can be separated. What is worth to pay attention to are the letters of ex-Jesuits to king Stanisław August Poniatowski as well as other pieces of correspondence, a variety of draft laws, practical issues on goods and financial matters, minutes on meetings of different assemblies, or attempts to establish a position on numerous current issues. Eight handwritten maps showing distribution of schools supervised by the Commission of National Education within departments, as well as numerous universals and decrees are also worth noting.

МАТЕРИАЛЫ ПО ИСТОРИИ УПРАЗДНЕНИЯ ОРДЕНА ИЕЗУИТОВ В 1773 Г. И НАЧАЛУ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ КОМИССИИ НАРОДНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В НАУЧНОЙ БИБЛИОТЕКЕ ПОЛЬСКОЙ АКАДЕМИИ ЗНАНИЙ И ПОЛЬСКОЙ АКАДЕМИИ НАУК И БИБЛИОТЕКЕ КНЯЗЕЙ ЧАРТОРЫЙСКИХ В КРАКОВЕ

Ключевые слова: История Польши, упразднение ордена иезуитов 1773, Комиссия народного образования, рукописная коллекция „Education Nationale”

В Научной библиотеке Польской академии знаний и Польской академии наук хранятся пять томов материалов под общим названием „Education Nationale” (sygn. 2220 т. 1–5). Ещё один том находится в Библиотеке князей Чарторыйских. Собранные документы расположены без соблюдения хронологичнского и тема- тического порядка. Среди них можно выделить несколько тематических групп, связанных с упразднением ордена иезуитов в Польше, созданием и деятельностью Комиссии народного образования, а также Распределительных комиссий Короны и Литвы, которые должны были передать бывшие иезуитские владения в школьное ведомство под руководством Комиссии народного образования. Стоит обратить внимание на письма, которые высылали бывшие иезуиты королю Станиславу Августу Понятовскому, а также на другую корреспонденцию, проекты различных законодательных актов, практические вопросы касающиеся имущества и финансовых дел, протоколы заседаний различных органов, а также попытки выработать позицию по ряду текущих вопросов. Следует обратить внимание на восем рукописных карт, представляющих размещение школ под надзором Комиссии народного образования на территории отдельных департаментов, а также многочисленные печатные экземпляры различных универсалов и распоряжений.

Córce wychodzącej za mąż, od rodziców należał się nie tylko posag, ale także wyprawa ślubna. Składały się na nią rzeczy osobistego i domowego użytku. Niejednokrotnie wartość wyprawy dorównywała posagowi. W szlacheckich domach gromadzono ją niemal od lat dziecinnych córki, a przed spodziewanym zamążpójściem ulegało to intensyfikacji. Często wyprawie towarzyszyła wyznaczona zaufana służąca – „panna wyprawna”, przenosząca się do domu młodej mężatki. Wszelkie sprawy związane z koniecznością wydania córce wyprawy były prawnie regulowane.
W staropolskim prawie funkcjonowała troska o ochronę materialną małżonki, co wiązało się z koniecznością zabezpieczenia jej wiana przez męża, często wartością przekraczającego posag. Sporządzano regestry wyprawy, gdzie szczegółowo wymieniano ubiory, klejnoty i sprzęty przeznaczane dla panny idącej za mąż. Dokument taki podpisywali zazwyczaj rodzice oraz zięć, był też oblatowany w aktach urzędowych.
Publikowana tu wyprawa należała do Ludwiny Chwalibożanki, córki stolnika krakowskiego Józefa, który w chwili zamążpójścia Ludwiny już nie żył. Wyprawę przekazywali ojczym panny Aleksander Dąmbski i matka Elżbieta. Chwalibożanka w 1771 r. poślubiała Ludwika Chronowskiego, syna Michała, skarbnika wiślickiego.

2016 marks the 170th birthday and 100th death anniversary of Henryk Sienkiewicz. On this occasion The Senate of Poland proclaimed 2016 the year of Sienkiewicz. In the Scientific Library of the Polish Academy of Arts and Sciences and the Polish Academy of Sciences there are a lot of materials connected with the writer, the majority of them studied and published. There are bio- bibliographi- cal materials; especially interesting are his letters to private people and to institutions. A very valuable item is the manuscript of the “Letters from Africa” from the “Czas” (a daily newspaper) files. Sienkiewicz is referred to in the memoirs of Felicja Kęszycka-Schnayder, who describes her meeting with the writer in Switzerland and later his funeral. Sienkiewicz and his work was also the subject of the studies of Józef Marian Święcicki, Benedykt Filipowicz or Józef Tretiak. An example of the writer’s interest in fine arts are his pencil drawings- sketches. The Library possesses also numerous photographs of Henryk Sienkiewcz. What is more, in Father Jan Fijałek’s collection there are numerous newspaper clips referring to Sienkiewicz giving an insight into his life and work. Sienkiewicz’s links with the Academy of Arts and Sciences should also be mentioned. He was a founder of Maria Sienkiewicz née Szetkiewicz (his wife) scholarship that was administrated by the Academy of Arts and Sciences.

The manuscript heritage of Professor Marian Tyrowicz is preserved in three Cracow’s institutions: The Archives of Science of the Polish Academy of Arts and Sciences and the Polish Academy of Sciences, The Scientific Library of the Polish Academy of Arts and Sciences and the Polish Academy of Sciences and in the Library of the History Department of the Pedagogical University. His materials are also preserved in the Ossoliński National Institute in Wrocław. Marian Tyrowicz (1901–1989) was a historian, teacher of secondary schools, university lecturer, since 1955 he had worked in the Pedagogical College in Cracow. His research covered universal history and history of Poland of the 19th century, he was an archivist, newspaper expert, source materials editor and author of many publications and articles. The biggest amount in volume (about 20 metres of files) belongs to the Pedagogical University due to Professor Tyrowicz’s strongest connection with it. The files were purchased from the widow, Regina Tyrowicz, in 1990. This heritage has not been fully inventoried. The materials of Professor Tyrowicz in the Archives of Science of the Polish Academy of Arts and Sciences and the Polish Academy of Sciences were endowed by Professor himself in 1976. After being rearranged, 29 files were acquired and 66 files were passed by the widow in 1990. The Scientific Library of the Polish Academy of Arts and Sciences and the Polish Academy of Sciences possess Iconographic Files of Professor Marian Tyrowicz, purchased in 1988. They encompass 11 thick volumes, and the other 3 are in the files. Professor Tyrowicz’s scientific correspondence is kept in the Ossoliński National Institute in Wrocław. The manuscript heritage of Professor Marian Tyrowicz serves the researches of many branches of science connected with the issues that he was preoccupied with all his life.

„Bread for the praiseworthy”. The inspection of the Crown lands in the Mościska District in 1627

In ancient Poland Crown lands constituted the “bread for the praiseworthy”, and they were granted by the king for broadly defined services for the mothercountry. Leasing and managing these properties was very profitable – after making the payments due to the Treasury, a Starost (a head of a district) would keep the rest. Thus, the starosts would try to maximise their profits. Studying the history of the districts one should make a note of the enforcement movement from the second half of the 16th century whose objective was to limit the free distribution of the state properties, a phenomenon characteristic of the Jagiellonian dynasty which tried to strengthen its position on the throne of Poland. Pursuant to the decision of the Sejm, from time to time the inspections of the respective districts were carried out, and the appointed (and sworn to office) inpectors made inventories of the properties and checked whether the starosts fulfilled their financial obligations to the Treasury regularly and accurately. One of the several hundred of districts of the Republic of Poland was the Mościska district, within the Przemyśl lands, in the Ruthenian Voivodeship, at first rich, but later ravaged due to the frequent Tatars’ raids.The inspection carried out in 1627 provides the picture of that district, the town of Mościska and the neighbouring villages. The annex includes this document, preserved as a copy from 1713. What must be emphasised is its importance for the research not only into the districts themselves but into the history of the eastern territories of Poland.

‘My Military Service’. Recollections of the Reverend Jan Twardowski, a soldier of the 13th ‘Guidobald Starhemberg’ Galician Infantry Regiment, called the ‘Cracow Children’

Recollections of all sorts constitute an important supplementary historical source. The authors of this article, historians – Dr hab. Ewa Danowska and Piotr Świątczak – have edited the interesting recollections of the Rev. Dr Jan Twardowski from the period of his service in the Austro-Hungarian army from 1894 to 1895. They form part of his voluminous legacy deposited in the Special Collections Department of the Scientific Library of PAU and PAN in Cracow. They are very illuminating.
Having completed his education at the Austro-Hungarian Higher Gimnazjum (Secondary School) in Bochnia, Jan Twardowski served in the army for one year as a volunteer in the 13th ‘Guidobald Starhemberg’ Galician Infantry Regiment stationed in Cracow. He was quartered in the Archduke Rudolf barracks.
The hero of the present paper has left behind a comprehensive characterization of this period of his life. He describes in detail the course of his service in the partitioner’s armed forces and his adventures at that time; he also shares with posterity his private experiences and reflections and depicts the relations between the officer cadre and the rank-and-file soldiers.
These recollections form part of Jan Twardowski’s memoir written down late in life. He writes, among other things, about his childhood (he was born in 1873), his schooldays, his studies at the Jagiellonian University, and his work as a catechist and teacher in a secondary school; we can also learn about a suspension imposed on him, his struggle for the right to his pension, and the later fate of Jan Twardowski as a mature man. The paper additionally discusses the general question of military service for Poles from Galicia in the Austro-Hungarian army.