Koszty, jałmużny, splendor urodzenia. Toposy i argumenty pochwały w mowach pogrzebowych Jakuba Sobieskiego na tle współczesnych realizacji kaznodziejskich

Małgorzata Ciszewska

Koszty, jałmużny, splendor urodzenia. Toposy i argumenty pochwały w mowach pogrzebowych Jakuba Sobieskiego na tle współczesnych realizacji kaznodziejskich

Data publikacji: 2022

Terminus, 2022, Tom 24, zeszyt 1 (62) 2022, s. 25 - 54

https://doi.org/10.4467/20843844TE.22.003.15232

Autorzy

Pobierz pełny tekst

PDF PDF

drukuj

Tytuły

Koszty, jałmużny, splendor urodzenia. Toposy i argumenty pochwały w mowach pogrzebowych Jakuba Sobieskiego na tle współczesnych realizacji kaznodziejskich

Abstrakt

Military Spendings, Alms, the Splendour of Birth: Topoi and Arguments of Praise in Jakub Sobieski’s Funeral Speeches vs His Contemporary Preaching Tradition

The article deals with three arguments selected from a nobleman’s funeral praise of the 1st half of the 17th century Polish-Lithuanian Commonwealth: bearing the military cost in defence of the homeland, endowing the building of churches, supporting monasteries and charitable institutions, and being well-born (praise e genere). The arguments are drawn from Jakub Sobieski’s (one of the best and the most famous Polish noble orators of his time) speeches delivered during funeral ceremonies of seven noblemen and noblewomen and sixteen funeral sermons dedicated to these decedents. Both sermons and noblemen’s funeral speeches (typical of old-Polish culture, yet different from the humanistic orations known and popular in the rest of Renaissance Europe) may seem to belong to the same genre of public orations, consequently, many scholars do not differentiate between them. In fact, their purpose, composition, and amplification of many topoi are very dissimilar.

Being closely related to the Old Polish role model of a nobleman, the three arguments of praise could be expected to be widely applied and amplified in any genre of funeral speech, as they glorified the deceased in the eyes of noblemen. However, in Sobieski’s orations these arguments are either omitted or mentioned only marginally, while in sermons they are developed extensively.

This paper offers a preliminary study of this problem, presenting a comparison of amplifying the three arguments of praise in two different genres of funeral orations delivered in the Polish-Lithuanian Commonwealth.

Słowa kluczowe

funeral sermon, noblemen’s funeral speech, noblemen’s role model, funeral praise

Bibliografia

Pobierz bibliografię

Źródła

Bembus M., Wizerunk szlachcica prawdziwego w kazaniu na pogrzebie Wielmożnego Pana Jego M[oś]ci, Pana Andrzeja Bobole, z wielkich i małych Piasków, podkomorzego koronnego, pilzneńskiego, dybowskiego, gniewkowskiego etc., etc., starosty, wystawiony przez Wielebnego Ks[iędz]a Mateusza Bembusa, doktora teologa Societatis Jesu, teraz odnowiony za zaleceniem i nakładem Jaśnie Wielebnego Jego M[o]ści Ks[iędza] Eustachego Wołłowicza, biskupa wileńskiego, Vilnius: [s.n.], 1629.

Bembus M., Wizerunk szlachcica prawdziwego w kazaniu na pogrzebie Andrzeja Boboli, oprac. M. Barłowska, Warszawa 2016.

Birkowski F., Jan Karol Chodkiewicz, wojewoda wileński, wielki hetman koronny i W[ielkiego] Ks[ięstwa] Litewskiego, w: F. Birkowski, Jan Karol Chodkiewicz i Jan Wejher Wielmożni, waleczni, pobożni wojewodowie, pamięcią pogrzebną wspomnieni od W[ielebnego] O[jca], Ks[iędza] Fabiana Birkowskiego, zakonu Dominika ś[więtego] kaznodziejskiego, w Piśmie świętym doktora, Kraków: Andrzej Piotrkowczyk, 1627, s. 1–18.

Birkowski F., Krzyż kawalerski albo Pamięć Wysoce Urodzonego J[ego] M[ości] Pana Brata Bartłomieja Nowodworskiego z Nowodwora, komendora pozn[ańskiego] z kawaleryjej maltańskiej, napisana przez W[ielebnego] Fabiana Birkowskiego, z zakonu Dominika ś[więtego] kaznodziejskiego, Królewica J[ego] M[ości] Władysława Zygmunta kaznodzieje. Sumptem (z wiecznej fundacyjej Akademiej Krakowskiej uczynionej) urodzonego B[artłomieja] Nowodworskiego […], Warszawa: Jan Rossowski, 1625.

Birkowski F., Książę Krzysztof Zbaraski, koniuszy koronny, na pogrzebie wspomniany od W[ielebnego] O[jca] Ks[iędza] Fabiana Birkowskiego z zakonu Dominika ś[wietego] kaznodziejskiego, w Krakowie, w kościele Trójce Przenaświętszej, roku 1627 dnia 5 maja, [Kraków]: Andrzej Piotrkowczyk, [po 7 V 1627].

Birkowski F., Mowy pogrzebowe i przygodne […]. Część I, oprac. ks. A. Szelągowski, Warszawa 1901.

Czarliński B., Kazanie na pogrzebie Jaśnie Wielmożne[g]o Pana, P[ana] Jana Karola Chodkiewicza, hrabie ze Szkłowa i Myszy, na Bychowie, wojewody wileńskiego, Korony polskiej przeciw Osmanowi sułtanowi, a W[ielkiego] Ks[ięstwa] L[itewskiego] hetmana najwyższego, gubernatora Ziemie Inflanckiej, derpskiego, luboszańskiego, wielońskiego etc., etc., starosty, miane w Ostrogu, w kościele farskim przez Ks[iędza] Bonawenturę Czarlińskiego, zakonu Franciszka ś[więtego] ojców bernardynów kaznodzieję wileńskiego, roku Pańskiego 1622, dnia Novemb[ris] 16 [Vilnius: Drukarnia Akademicka, po 1 II 1623].

Czarnocki W., Malogranat abo Kazanie przy egzekwiach Jaśnie Oświeconej Jej M[oś]ci Paniej, P[ani] Anny z Sztemberku Księżny Ostrogskiej, hrabinej na Tarnowie, wojewodzinej wołyńskiej, miane w Jarosławiu, w kościele ś[więtego] Mikołaja panien zakonnych ś[więtego] Benedykta, fundowanym od tejże Ks[iężny] J[ej] M[ości], 9 stycznia roku Pańskiego 1636 przez Ks[iędza] Wojciecha Czarnockiego, Societatis Jesu, Kraków: Franciszek Cezary, [1636].

Giza W., Kazanie żałobne na pogrzebie Jaśnie Wielmożnej Paniej, Jej M[oś]ci Paniej Reginy Żółkiewskiej z Felsztyna, kanclerzynej i hetmanowej wielkiej koronnej, przez ojca Wojciecha Gizę, teologa franciszkana, odprawione w Żółkwi dnia 17 grudnia roku P[ańskiego] 1624, Zamość: [s.n.], 1625.

Hasiusz J., Kazanie na dzień naznaczony pogrzebowi Jaśnie Wielmożnego Pana, P[ana] Jana Karola Chodkiewicza, hrabie ze Szkłowa i Myszy, Korony Polskiej przeciw Osmanowi sułtanowi, a W[ielkiego] Ks[ięstwa] L[itewskiego] hetmana najwyższego, gubernatora Ziemie Inflanckiej, derpskiego, luboszańskiego, wielońskiego etc., etc., starosty, miane w Nieświeżu w kościele Societatis Jesu przez Ks[iędza] Jakuba Hasiusza, tejże Societatis teologa, roku MDCXXII, dnia Novemb[ris] XVI, [Vilnius: Drukarnia Akademicka, po 16 XI 1622].

Hincza M., Złota korona abo Kazanie na pogrzebie Jaśnie Oświeconej Księżny Anny z Sztemberu Ostrogskiej, hrabinej na Tarnowie, wojewodzinej wołyńskiej, które miał W[ielebny] Ks[iądz] Marcin Hincza, prowincyjał polski Societatis Jesu, dnia 7 stycznia roku 1636, w kościele jarosławskim Societatis Jesu, Kraków: Franciszek Cezary, 1636.

Kmita M., Kazanie przy egzekwiach Jaśnie Oświeconej Księżny Anny z Stemberku Ostrogskiej, hrabinej na Tarnowie, wojewodzinej wołyńskiej, w farnym jarosławskim kościele, 8. Januarii 1636, w: M. Kmita, Trzy matki urodzeniem, pobożnością, potomstwem ozdobione, a kazaniami pogrzebnymi Koronie Polskiej i familijom ku ozdobie, potomnym czasom do podziwienia i naśladowania wystawione i podane przez o[jca] Mikołaja a Spiritu Sancto, karmelitę bosego, kaznodzieję ordynariusza katedralnego krakowskiego […], Kraków: Krzysztof Schedel, 1639, s. 1−26.

Korona M., Pallas trzykopijna oświeconego domostwa Ich M[oś]ciów Panów Zamoyskich podczas pogrzebu Jaśnie Wielmożnego Pana, Jego M[o]ści Pana Tomasza Zamoyskiego na Zamościu, kanclerza wielkiego koronnego, generała krakowskiego, knyszyńskiego, rabsztyńskiego, sokalskiego, nowotarskiego etc., etc., starosty, w kościele ojców franciszkanów w Zamościu przy zgromadzeniu niemałem zacnych różnego stanu osób, przez Wielebnego Ojca Ks[iędza] Marka Koronę, doktora Pisma Świętego, prowincyjała prowincyjej ruskiej i litewskiej zakonu Franciszka świętego konwentuałów, kazaniem obwołana Roku Pańskiego, dnia 11 lutego, Zamość: Drukarnia Akademii Zamojskiej, Jędrzej Jastrzębski, 1638.

Korona M., Pallas trzykopijna oświeconego domostwa ich m[oś]ciów panów Zamoyskich […], w: Dwa kazania wygłoszone po śmierci Tomasza Zamoyskiego, oprac. B. Czarski, Warszawa 2014, s. 108−160.

Laurynowicz M., Stella quasi cadens abo Kazanie na anniwersarz Jaśnie Wielmożnego Pana Je[g]o M[o]ści, P[ana] Tomasza Zamoyskiego, kanclerza wiel[kiego] koronne[g]o, generała krakowskiego, knyszyńskiego, sokalskiego, rabsztyńskiego, nowotarskiego etc., etc., starosty, miane w Zamościu, w kościele Ś[więtego] Krzyża franciszkań[skim], dnia 7 stycznia roku 1639, przez Ks[iędza] Mikołaja Laurynowicza, doktora w teologijej franciszkana […], Lwów: Michał Śloska, 1639.

Ogier Ch., Dziennik podróży do Polski 1635–1636, przekł. i oprac. Z. Gołaszewski, Gdańsk 2010.

Orator Tullianus politicus seu Instructiones oratoriae Ciceronis oratori utriusque status nobili accommodatae anno Domini 1649, rkps Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. 6092.

Rochowicz S., Kazanie na rocznicy ś[więtej] pamięci Jaśnie Wielmożnego Pana, Pana Jana Karola Chodkiewicza, hrabie ze Szkłowa na Bychowie, wojewody wileńskiego, hetmana Wielkiego Ks[ięstwa] Lit[ewskiego], gubernatora inflanckiego, starosty derpskiego, luboszańskiego, wellońskiego [wieluńskiego?] etc., etc., etc., czynione przez Ks[iędza] Stanisława Rochowicza, w Wilnie, w kościele ś[więtej] Katarzyny, dnia 24 Septemb[ris] roku 1622, Vilnius: Leon Mamonicz, [po 20 XI 1622].

Sobieski J., Mowy pogrzebowe, wyd. M. Barłowska, M. Ciszewska, Warszawa 2019.

Stefański (Stephanides) M., Kazanie żałobne przy obchodzie szczęśliwej pamięci Jaśnie Wielmożne[g]o Pana, Pana Jana Karola Chodkiewicza, hrabi ze Szkłowa na Bychowie, wojewody wileńskie[g]o, na wojnę przeciw Osmanowi, cesarzowi tureckiemu, hetmana wielkiego koronnego, w kościele zamojskim Tomasza ś[więteg]o Apostoła, dnia 22 miesiąca grudnia roku Pańskiego 1622, przez Księdza Stefanidesa, chełmskiego kanonika, scholastyka zamojskiego, proboszcza lubaczowskiego, odprawowane, [Zamość:] Drukarnia Akademii Zamojskiej, 1624.

Sylwiusz B., Kopije Zamoyskich przyozdobione abo Kazanie na pogrzebie Jaśnie Wielmożnego Pana, Jego M[o]ści Pana Tomasza Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego, generała krakowskiego, knyszeńskiego, sokalskiego, rabsztyńskiego, nowotarskiego etc., etc., starosty, miane w Zamościu, w kościele farskim Tomasza Apostoła, dnia 9 lutego roku Pańskiego 1638 przez Ks[iędza] Bartłomieja Sylwijusza Societatis Jesu, Zamość: Drukarnia Akademii Zamojskiej, Jędrzej Jastrzębski, 1638.

Sylwiusz B., Kopije Zamoyskich przyozdobione […], w: Dwa kazania wygłoszone po śmierci Tomasza Zamoyskiego, oprac. B. Czarski, Warszawa 2014, s. 38−107.

Szałapski S., Przenosiny Jaśnie Wielmożnego Pana, Jego Mości P[ana] Tomasza Zamoyskiego, wielkiego kanclerza koronnego, do grobu, abo Kazanie krótkie miane, gdy ciało Jego M[o]ści z pałacu zamojskiego do grobu niesiono, 9 dnia lutego roku Pańskiego 1638, przez Ks[iędza] Stanisława Szałapskiego Societatis Jesu, Lublin: Anna wdowa [Pawłowa Konradowa, po 9 III 1638]; 2 wydanie: Zamość: Drukarnia Akademii Zamojskiej, [po 9 III 1638].

Opracowania

Augustyniak U., W służbie hetmana Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585−1640), Warszawa 2004.

Baczewski S., Kazanie pogrzebowe z pierwszej połowy XVII wieku jako spektakl władzy, „Napis” 12 (2006), s. 275−285.

Baczewski S., Mit początku i władza szlachty. Dyskurs genealogiczno-historyczny w XVII-wiecznych kazaniach pogrzebowych, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 3 (2006), s. 37−55.

Barącz S., OFP, Pamiątki miasta Żółkwi, Lwow 1852.

Barłowska M., Jakub Sobieski czy Jakub Szczawiński autorem mowy na pogrzebie Andrzeja Boboli?, „Pamiętnik Literacki” 4 (2007), s. 155−165.

Barłowska M., Jakub Sobieski pamięci wielkiego kawalera, Bartłomieja Nowodworskiego. Wraz z tekstem mowy „Rzecz J.M. Pana Jakuba Sobieskiego […] na pogrzebie sławnej pamięci Wielkiego Kawalera…”, Szczecin 2006.

Barłowska M., Wstęp, w: M. Bembus, Wizerunk szlachcica prawdziwego w kazaniu na pogrzebie Andrzeja Boboli, oprac. M. Barłowska, Warszawa 2016.

Bourbouhakis E.C., Not Composed in a Chance Manner: The Epitaphios for Manuel I Komnenos by Eustathios of Thessalonike, Uppsala 2017.

Chrościcki J.A., Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974.

Ciszewska M., The Encomium of Polish Noblewomen in Jakub Sobieski’s Secular Funeral Speeches (the First Half of the 17th Century)/ Pochwała szlachcianki w świeckich mowach pogrzebowych Jakuba Sobieskiego (I połowa XVII wieku), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio FF –Philologiae”38 (2020), nr 1, s. 15−25.

Ciszewska M., Tuliusz domowy. Świeckie oratorstwo szlacheckie kręgu rodzinnego (XVII–XVIII wiek), Warszawa 2016.

Czarski B., Wstęp, w: Dwa kazania wygłoszone po śmierci Tomasza Zamoyskiego, oprac. B. Czarski, Warszawa 2014.

Danowska E., Wojtowicz J., Kazania i mowy pogrzebowe w XVIII wieku na podstawie starodruków Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie, w: Europejski wiek osiemnasty. Uniwersalizm myśli, różnorodność dróg. Studia i materiały, red. M. Dębowski, A. Grześkowiak-Krwawicz, M. Zwierzykowski, Kraków 2013.

Długosz J., Jakub Sobieski 1590−1646. Parlamentarzysta, polityk, podróżnik i pamiętnikarz, Wrocław 1988.

Herman S., Wojna i żołnierz w okresie kontrreformacji (do roku 1648). Szkice z dziejów literatury polskiej i obcej, Zielona Góra 1983.

Kicińska U., Rola wdowy w rodzinie i społeczeństwie staropolskim na podstawie polskich drukowanych oracji pogrzebowych XVII wieku, „Sensus Historiae” 12 (2013/2014), s. 135−148.

Kicińska U., Wzorzec szlachcianki w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII wieku, Warszawa 2013.

Kuran M., Biografia w kazaniach pogrzebowych Jakuba Olszewskiego, „Autobiografia” 11 (2018), nr 2, s. 85−115.

Kuran M., Ku nieśmiertelnej sławie − Tomasz Zamoyski w oracjach pogrzebowych, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”13 (2010), s. 45−65.

Kuran M., Pamięć o heroicznych czynach i cnotach rycerskich sławnych obrońców ojczyzny utrwalona w kazaniach funeralnych Fabiana Birkowskiego OP, „Napis” 25 (2019), s. 37−63.

McManamon J.M., SJ, Funeral Oratory and the Cultural Ideals of Italian Humanism, Chapel Hill 1989.

Niedźwiedź J., Nieśmiertelne teatra sławy. Teoria i praktyka twórczości panegirycznej na Litwie w XVII–XVIII w., Kraków 2003.

Nowicka-Struska A., Obraz kobiety i kobiece wzorce osobowe w siedemnastowiecznych kazaniach pogrzebowych autorstwa karmelitów bosych, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 3 (2006), s. 57−68.

Ochmann S., Pogrzeb magnata w XVII wieku w świetle rachunków, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia” 75 (1990): Z dziejów i tradycji Srebrnego Wieku, red. J. Pietrzak, s. 73−82.

PanuśK., Skwara M., Wprowadzenie, w: Kazania funeralne, wyd. i oprac. K. Panuś, M. Skwara, Kraków 2014, s. 7−18.

Pernot L., Epideictic Rhetoric: Questioning the Stakes of Ancient Praise, Austin 2015.

Platt D., Kazania pogrzebowe z przełomu XVI i XVII wieku. Z dziejów prozy staropolskiej, Wrocław 1992.

Podhorodecki L., Jan Karol Chodkiewicz 1560−1621, Warszawa 1982.

Popiołek B., „Na usłudze Rzeczypospolitej lata przepędziwszy” – postawy polityczne szlachty w testamentach i mowach pogrzebowych XVII–XVIII w., w: Wobec króla i Rzeczypospolitej, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Białystok 2012, s. 123−142.

Puchalska-Dąbrowska B.M., Kawalerowie maltańscy jako wzorce osobowe w refleksji kaznodziejskiej Fabiana Birkowskiego, „Barok. Historia–Literatura–Sztuka” 1/2 (2016), s. 209−221.

Rowińska-Szczepaniak M., „Syn wolności i jasności” albo Krzysztof Zbaraski w obrazie mówcy pogrzebowego, w: „Primum vivere deinde philosophari”. O ludziach czynu w dziejach Europy Środkowej i Wschodniej, red. M. Białokur, A. Szczepaniak, Toruń–Opole 2009, s. 70−80.

Ryczek W., Rhetorica christiana. Teoria wymowy kościelnej Stanisława Sokołowskiego, Kraków 2011.

Sikora R., Z dziejów husarii, Warszawa 2010.

Skwara M., Polskie drukowane oracje pogrzebowe XVII wieku. Bibliografia, Gdańsk 2009.

Świderska-Włodarczyk U., Homo nobilis. Wzorzec szlachcica w Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku, Warszawa 2017.

Świderska-Włodarczyk U., Szlachecki wzorzec żołnierza Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku (w świetle nowej definicji pisanej na użytek badań historycznych), „Kultura i Historia” 29 (2016), s. 128–151.

Tazbir J., Wzorce osobowe szlachty polskiej w XVII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 83 (1976), nr 4, s. 784−797.

Trawicka Z., Jakub Sobieski 1591−1646. Studium z dziejów warstwy magnackiej w Polsce doby Wazów, Kraków 2007, s. 216−233.

Trawicka Z., Mowy weselne i pogrzebowe Jakuba Sobieskiego, w: Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI−XVIII wieku. Kultura życia i śmierci, red. H. Suchojad, Warszawa 2001, s. 173−186.

Wita P., Kazania Fabiana Birkowskiego na pogrzebach kawalerów maltańskich, „Meluzyna” 1 (2017), s. 42−58.

Wyrobisz A., Staropolskie wzory rodziny i kobiety – żony i matki, „Przegląd Historyczny” 3 (1992), s. 405−421.

Żojdź K., Uroczystości pogrzebowe Jana Karola Chodkiewicza w Ostrogu w roku 1622 na tle sporu o jego schedę, „Przegląd Historyczny” 111 (2020), z. 4.

Informacje

Informacje: Terminus, 2022, Tom 24, zeszyt 1 (62) 2022, s. 25 - 54

DOI: https://doi.org/10.4467/20843844TE.22.003.15232

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

Koszty, jałmużny, splendor urodzenia. Toposy i argumenty pochwały w mowach pogrzebowych Jakuba Sobieskiego na tle współczesnych realizacji kaznodziejskich

Angielski:

Military Spendings, Alms, the Splendour of Birth: Topoi and Arguments of Praise in Jakub Sobieski’s Funeral Speeches vs His Contemporary Preaching Tradition

Autorzy

Małgorzata Ciszewska

https://orcid.org/0000-0002-1937-7284

Instytut Badań Literackich PAN, Nowy Świat 72, Warszawa

Publikacja: 2022

Status artykułu: Otwarte

Licencja: CC BY-NC-ND

Udział procentowy autorów:

Małgorzata Ciszewska (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

Języki publikacji:

Polski

Liczba wyświetleń: 948

Liczba pobrań: 569

<p> Koszty, jałmużny, splendor urodzenia. Toposy i argumenty pochwały w mowach pogrzebowych Jakuba Sobieskiego na tle współczesnych realizacji kaznodziejskich</p>

Pobierz xml