Starość wiejska z terenów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Interpretacja międzywojennych świadectw notarialnych gwarantujących „dożywocie”

Bartłomiej Gapiński

Starość wiejska z terenów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Interpretacja międzywojennych świadectw notarialnych gwarantujących „dożywocie”

Data publikacji: 2021

Przegląd Archiwalno-Historyczny, 2021, Tom VIII, s. 189 - 210

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.21.010.15315

Autorzy

Pobierz pełny tekst

PDF PDF

drukuj

Tytuły

Starość wiejska z terenów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Interpretacja międzywojennych świadectw notarialnych gwarantujących „dożywocie”

Abstrakt

Przedmiotem tekstu jest prezentacja źródła historycznego. Są nim dożywotnie zapisy notarialne stanowiące fragmenty na ogół umów kupna–sprzedaży (choć występują w darowiznach i testamentach). Analizowane źródło pochodzi z okresu międzywojennego i dokumentuje wieś pogranicza kujawsko-wielkopolskiego, czyli dawnego zaboru pruskiego. Autor rozpoczyna od prezentacji dynamicznie rozwijającej się dziedziny historii, jaką jest współcześnie historia starości. Przechodzi do ukazania determinantów wpływających na specyfikę starości ludowej, a następnie kieruje swój wywód do rekonstruowanej głównie przez etnologów i historyków starości osadzonej w kulturze magicznej (jak to sam określa „w micie”). W dalszej części pokazuje determinanty dożywocia w okresie zaboru pruskiego. Analizując międzywojnie, przytacza przykładowe fragmenty umów dożywotnich. Interpretuje treść owych dokumentów i ich odniesienie do rzeczywistości. Kończy podsumowaniem i nadmienia o istnieniu praktyki podobnych dokumentów także współcześnie.

The elderly in a rural region of the Kujawy and Greater Poland borderland. The analysis of inter-war notary certificates guaranteeing annuities

The paper aims at presenting a specific historical source, namely notarial annuity provisions typically included in sale agreements, but also used in acts of donation and wills. The analyzed source comes from the inter-war period and concerns a village in the Kujawy and Greater Poland borderland (former Prussian territory). In the first part, the author presents the dynamically developing field of history that is history of the elderly. Then, the determinants of the specific character of the elderly in rural areas are described. The next part discusses the concept of old age established in “magical culture” (or “myth”), which is mainly reconstructed by ethnologists and historians of old age. Afterwards, the determinants of annuities during the Prussian occupation are demonstrated. The inter-war period is analyzed based on sample excerpts from annuity agreements, with interpretation of these documents and the way they were implemented in reality. The paper ends with conclusions and a reference to similar documents still being drafted now.

Słowa kluczowe

starość, kultura chłopska, „dożywocie”, wieś wielkopolska, dwudziestolecie międzywojenne

old age, folk culture, annuity, Greater Poland villages, inter-war period

Bibliografia

Pobierz bibliografię

Wywiady

J. Glemp, ks. kard., przepr. B. Gapiński (2011).

S. Zieliński, przepr. B. Gapiński (2011).

Archiwalia

ABOI [Państwowe Archiwum w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu], Akta Notarialne m. Strzelna, notariusz Franciszek Dzik, 18 listopada 1933.

ABOI , Akta Notarialne m. Strzelna, notariusz Zygmunt Koehler, 5 maja 1930.

ABOI , Akta Notarialne m. Trzemeszna, notariusz Piotr Musiał, 12 stycznia 1933.

ABOI , Sąd Powiatowy w Żninie, Testament W. K., Żnin 29, stycznia 1925.

[J. Zawitkowski, bp], List biskupa Józefa Zawitkowskiego do B. Gapińskiego. Wspomnienia z dzieciństwa, 2011 [w posiadaniu autora].

Opracowania

Biegeleisen H. , Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego, Warszawa 1931.

Bois J.P., Historia starości. Od Montaigne’a do pierwszych emerytur, przeł. K. Marczewska, Warszawa 1996.

Burszta J., Kultura wsi od końca XVIII do początków XX w., [w:] Historia chłopów polskich, t. 2: Okres zaborów, pod red. S. Inglota, Warszawa 1972, s. 628–671.

Burszta J., Kultura wsi okresu międzywojennego, [w:] Historia chłopów polskich, t. 3: Okres II Rzeczpospolitej i okupacji hitlerowskiej, pod red. S. Inglota, Warszawa 1980, s. 441–497.

Czarnowski S., Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego, [w:] tegoż, Dzieła, t. 1, Warszawa 1956, s. 88–107.

Dodziuk A., Markowska D. , Wiejska starość, „Wieś Współczesna” 1967, R. 11, nr 12, s. 41–52.

Dzieciństwo i starość w ujęciu historyków, pod red. A. O bary-Pawłowskiej, M. Kołacz-Chmiel, Lublin 2016.

Gapiński B., Ludzie starzy na wsi polskiej od schyłku XIX wieku po rok 1939, Poznań 2014.

Gapiński B., Obraz ludowej starości, Gniezno 2021.

Górski J., Włościańskie zwyczaje spadkowe w województwach Poznańskiem i Pomorskiem, [w:] Zwyczaje spadkowe włościan w Polsce, cz. 2: Zwyczaje spadkowe włościan w województwach Poznańskiem, Pomorskiem i na Górnym Śląsku, opr. J. Górski i S. Kuczkowski, Warszawa 1929, s. 1–96.

Grochowski P., Dziady. Rzecz o wędrownych żebrakach i ich pieśniach, Toruń 2009.

Jarosz D., Od dożywocia do emerytury. Ewolucja systemu zabezpieczenia starości na wsi polskiej w latach 1945–1989 i jej echa w korespondencji chłopskiej, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” 2020, t. 18, s. 21–43. On-line: https://apcz.umk.pl/PL1944/article/view/Polska.2020.02/27334 (dostęp: 13.11.2021).

Kalniuk T., Mityczni obcy. Dzieci i starcy w polskiej kulturze ludowej przełomu XIX i XX wieku, Toruń 2014.

Kalniuk T., Mocarstwo słabych. O wartości starców w kulturze ludowej, „Poznańskie Studia Slawistyczne”2013, nr 5, s. 131–141. On-line: http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_14746_pss_2013_5_9 (dostęp: 22.6.2021).

Kalniuk T., Starzec/Starucha, [w:] Słownik polskiej bajki ludowej, t. 3: p–z, Toruń 2018, s. 201–206.

Kałwa D., Polska doby rozbiorów i międzywojenna, [w:] Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, pod red. A. Chwalby, Warszawa 2004, s. 219–336.

Karłowicz J., Dożywocie, „Wisła” 1888, t. 2, s. 616–620.

Kopczyński M., Studia nad rodziną chłopską w Koronie w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1998.

Kowalski P., Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 2007.

Kuźma I., Świat kobiet, „Etnografia Polska” 2003, t. 47, z. 1–2, s. 103–127.

Lehr U., Oblicza starości, „Etnografia Polska” 2003, t. 47, z. 1–2, s. 71–102.

Lehr U., Od dożywocia do emerytury. Społeczno-kulturowe uwarunkowania strategii przetrwania, [w:] Ludzie starzy i starość na ziemiach polskich od XVIII do XXI wieku (na tle porównawczym), t. 2: Aspekty społeczno-kulturowe, pod red. A. Janiak-Jasińskiej, K. Sierakowskiej, A. Szwarca, Warszawa, s. 123–149.

Lehr U., U schyłku życia. Starość mieszkańców wsi Beskidu Śląskiego i Podhala, Warszawa 2007.

Leszczyński A., Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania, Warszawa 2020.

Ludzie starzy i starość na ziemiach polskich od XVIII do XXI wieku (na tle porównawczym), pod red. A. Janiak-Jasińskiej, K. Sierakowskiej, A. Szwarca, t. 1: Metodologia, demografia, instytucje opieki, t. 2: Aspekty społeczno-kulturowe, Warszawa 2016.

Makowski W., Dożywocie, „Wisła” 1900, t. 14, s. 241–252.

Mędrzecki W., Uwagi o starości na wsi polskiej w XIX wieku, [w:] Ludzie starzy i starość na ziemiach polskich od XVIII do XXI wieku (na tle porównawczym), pod red. A. Janiak-Jasińskiej, K. Sierakowskiej, A. Szwarca, t. 1: Metodologia, demografia, instytucje opieki, Warszawa 2016, s. 75–81.

Michalkiewicz S., Historia społeczno-gospodarcza chłopów polskich w zaborze pruskim [w:] Historia chłopów polskich, t. 2: Okres zaborów, pod red. S. Inglota, Warszawa 1972, s. 27–160.

Minois G., Historia starości. Od antyku do renesansu, przeł. K. Marczewska, Warszawa 1995.

Olszewski D. , Kultura i życie religijne społeczeństwa polskiego w XIX wieku, Lublin 2014.

Otto R., Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych, przeł. B. Kupis, Warszawa 1999.

Pobłocki K., Chamstwo, Wołowiec 2021.

Siarkowski W., Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Pińczowa, do druku przyg. K. Bracha, B. Wojciechowska, L. Michalska-Bracha, Kielce 2003.

Skorupka T., Kto przy Obrze, temu dobrze, Poznań 1967.

Sobisiak W. , Ludowe zwyczaje prawne, [w:] Kultura ludowa Wielkopolski, pod red. J. Burszty, t. 3, Poznań 1967, s. 197–229.

Śpica P., Oczekiwania — rzeczywistość — zmiana. Ojcostwo w PRL-u, „Kultura i Wychowanie”2015, nr 9, s. 42–55.

Sulima R. , Antropologia codzienności, Kraków 2000.

Szwarc A., Od Georges’a Minois do naszych dni. Refleksja wokół dyskursu historyków o starości w ostatnim ćwierćwieczu, [w:] Ludzie starzy i starość na ziemiach polskich od XVIII do XXI wieku (na tle porównawczym), pod red. A. Janiak-Jasińskiej, K. Sierakowskiej, A. Szwarca, t. 1: Metodologia, demografia, instytucje opieki, Warszawa 2016, s. 31–41.

Szychowska-Boebel B., Lecznictwo ludowe na Kujawach, Toruń 1972.

Walęciuk-Dejneka B., Ludowy obraz kobiety — perspektywa inności, Siedlce 2014.

Walęciuk-Dejneka B., Przewodnicy po zaświatach — wizerunek ludzi starych w tradycyjnej kulturze ludowej, [w:] Dojrzewanie do pełni życia. Starość w literaturze polskiej i obcej, pod red. S. Kruka i E. Flis-Czerniak, Lublin 2006, s. 289–303.

Zadrożyńska A., Światy, zaświaty. O tradycji świętowań w Polsce, Warszawa 2000.

Zadurska O. , Naznaczeni od Pana Boga. Obcy wśród swoich na wsi polskiej XIX i początku XX wieku, Warszawa 2021.

Zając P., „Nadprzyrodzone” w kulturze ludowej, „Literatura Ludowa” 2004, nr 4−5, s. 19–29.

Zawistowicz-Adamska K., Społeczność wiejska. Doświadczenia i rozważania z badań terenowych w Zaborowie, Łódź 1948.

Zowczak M., Biblia ludowa. Interpretacja wątków biblijnych w kulturze ludowej, Toruń 2013.

Informacje

Informacje: Przegląd Archiwalno-Historyczny, 2021, Tom VIII, s. 189 - 210

DOI: https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.21.010.15315

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

Starość wiejska z terenów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Interpretacja międzywojennych świadectw notarialnych gwarantujących „dożywocie”

Angielski:

The elderly in a rural region of the Kujawy and Greater Poland borderland. The analysis of inter-war notary certificates guaranteeing annuities

Autorzy

Bartłomiej Gapiński

https://orcid.org/0000-0002-7285-0480

Biblioteka Jagiellońska, Kraków

Publikacja: 2021

Status artykułu: Otwarte

Licencja: CC BY

Udział procentowy autorów:

Bartłomiej Gapiński (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

Języki publikacji:

Polski

Liczba wyświetleń: 626

Liczba pobrań: 712

<p> Starość wiejska z terenów pogranicza kujawsko-wielkopolskiego. Interpretacja międzywojennych świadectw notarialnych gwarantujących „dożywocie”</p>

Pobierz xml