FAQ

Geneza i zastosowanie zasady pertynencji w dwudziestoleciu międzywojennym w polskiej historiografii naukowej

Data publikacji: 2018

Przegląd Archiwalno-Historyczny, 2018, Tom V, s. 149 - 176

https://doi.org/10.4467/2391-890XPAH.18.009.14926

Autorzy

Magdalena Biniaś-Szkopek
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wszystkie publikacje autora →

Tytuły

Geneza i zastosowanie zasady pertynencji w dwudziestoleciu międzywojennym w polskiej historiografii naukowej

Abstrakt

Artykuł Obraz genezy zasady pertynencji w dwudziestoleciu międzywojennym w polskiej historiografii naukowej opisuje powstanie i zastosowanie jednej z podstawowych zasad archiwistyki w odradzającym się po pierwszej wojnie światowej państwie polskim. Już w okresie średniowiecza myśl związana z opisaną wtórnie zasadą pertynencji terytorialnej stosowana była instynktownie przez opiekunów dokumentów. Tworzące się prawo międzynarodowe zakładało, iż archiwalia dotyczące danego terytorium do tegoż terytorium należą, jednak aż do końca XIX w. nie istniały jasne kryteria, według których należało dzielić akta w sytuacji zmiany granic. Zagadnienie pertynencji w archiwistyce, pomimo iż w dużej mierze przeniesione zostało na grunt dyskusji o rozmieszczeniu zasobu w warunkach wewnątrzpaństwowych do dziś budzi żywe dyskusje wśród naukowców. Jednak najciekawszy, a równocześnie najbardziej w swoim wymiarze praktyczny jej etap przypadł na okres dwudziestolecia międzywojennego, gdy zagadnienie to było powiązane z kwestią rewindykacji archiwaliów i dóbr kultury oraz odbudową nieistniejącego przez 123 lata państwa polskiego. Właśnie w tym czasie, kiedy rodziła się II Rzeczpospolita, kierunek badań, jakim jest archiwistyka, wkraczał pewnym krokiem do grona nauk humanistycznych. W tych wyjątkowych warunkach politycznych, gospodarczych i społecznych, archiwistyka tworzyła swoje podstawy i najważniejsze definicje, a polscy historycy-archiwiści tego okresu wnieśli swój niezaprzeczalny i do dziś aktualny wkład w zakresie tworzenia zasad przekazywania akt i budowania podstawowych zasad rządzących archiwaliami. Niniejszy tekst pokazuje pracę niezwykłych ludzi: J. Paczkowskiego, J. Siemieńskiego, K. Konarskiego i wielu innych, zarówno na niwie nauki, jak i praktyki politycznej. Równolegle komplementarnie podsumowuje dotychczasowy stan badań nad poruszanym zagadnieniem.


The origin and use of the principle of pertinence in the years 1918–1939 in Polish academic historiography

The article On the origins of the principle of pertinence in the years 1918–1939 in Polish academic historiography describes the emergence and application of one of the fundamental principles of archival science in Poland in the period of its restoration after the First World War. As early as in the Middle Ages, the idea related to the principle of territorial pertinence, which was later described, was intuitively used by document keepers. The emerging international law assumed that archival materials related to a given territory belong to this territory, however until the end of the 19th century, there were no clear criteria according to which the files were to be divided when the state’s borders changed. The problem of pertinence in archival science still sparks heated debates among scientists, though now it applies to a large extent to the distribution of fonds within the state’s borders. Its most interesting, and at the same time most practical, stage was the period of 1918–1939, when it was connected with the recovery of archival materials and cultural property, and the reconstruction of Poland after 123 years of partitions. In the beginnings of the Second Polish Republic, archival science developed and confidently entered the sphere of humanities. In those exceptional political, economic and social circumstances, archival science created its foundations and basic definitions, while Polish historians/archivists of the time made their indisputable and still valid contribution in terms of creating the rules of transferring files and basic rules of managing archival materials. This text presents the work of these exceptional people: J. Paczkowski, J. Siemieński, K. Konarski and many others, who excelled both in archival theory and practice. It also summarizes the current state of research on this problem.

Key words: principle of territorial pertinence, principle of provenance, recovery of archival materials, recovery of cultural property, international law, Second Polish Republic

Bibliografia

Opracowania

Bachulski A., Zastosowanie zasady prowenjencji w porządkowaniu nowoczesnych zasobów archi­walnych, [w:] Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu 6–8 grud­nia 1925 r., t. I, Referaty, sekcja VIB, Lwów 1925, Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, http://kpbc.umk.pl/publication/35926 (dostęp 3 maja 2012 r.).

Białkowski L., Co powinniśmy rewindykować z Kijowa, „Archeion” 1927, nr 1.

Biernat C., Drogi i bezdroża polskiej myśli archiwalnej (w związku z pracą Zdzisława Chmielewskiego, Polska myśl archiwalna w XIX i XX wieku, Warszawa–Szczecin 1994, ss. 190), „Archeion” 1997, nr 47.

Biernat C., Spór archiwalny polsko-gdańsko-niemiecki w okresie międzywojennym, 1919–1939, Warszawa 1969.

Chmielewski Z., Polska myśl archiwalna w XIX i XX wieku, Warszawa–Szczecin 1994.

Długajczyk E., Układy o wzajemnej wymianie akt między Polską a Niemcami w związku z podziałem Górnego Śląska w roku 1922, „Archeion” 1976, nr 66.

Dragan M., Polsko-gdańsko-niemiecki spór archiwalny w okresie międzywojennym (1918–1939), „Archeion” 1963, nr 39.

Hejnosz W., O zasadzie pertynencji w archiwistyce polskiej kilka uwag, [w:] Księga pamiątkowa 150-lecia Archiwum Głównego Akt Dawnych, Warszawa 1958.

Kaczmarczyk K., Literatura archiwalna odrodzonej Polski (1918–1926), „Archeion” 1928, nr 3.

Kaletka A., Zagadnienie zasadnicze przy porządkowaniu aktów niemieckich, [w:] Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu 6–8 grudnia 1925 r., t. I, Referaty, sek­cja VIB, Lwów 1925, Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, http://kpbc.umk.pl/publication/35926 (dostęp 3 maja 2012 r.).

Karwasińska J., La remise des archives dans les traites de l’Est Europeen, [w:] VIII-e Congres International des Sciences Historiques, vol. I, Communication presentees, Zurich 1938.

Konarski K., Nowożytna Archiwistyka Polska i jej zadania, dodatek do czasopisma „Archeion” 1929, nr 5/6.

Konarski K., Z zagadnień nowożytnej archiwistyki polskiej, „Archeion” 1927, nr 1.

Kumaniecki J., Tajny raport Wojkowa, czyli radziecka taktyka zwrotu polskiego mienia gospodarczego i kulturalnego po pokoju ryskim, Warszawa 1991.

Kuntze E., Sprawy rewindykacyjne, [w:] Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu 6–8 grudnia, t. I, Referaty, sekcja VIB, s. 3–5, Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, http://kpbc.umk.pl/publication/35926 (dostęp 3 maja 2012 r.).

Leśkiewicz R., Zasady proweniencji i pertynencji terytorialnej w archiwach Instytutu Pamięci Narodowej na przykładzie Oddziału IPN w Poznaniu, [w:] W kręgu „teczek”. Z badań nad zasobem i funkcjami archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, red. J. Bednarek, P. Perzyna, Toruń–Łódź 2006.

Mamczak-Gadkowska I., Archiwa państwowe w II Rzeczypospolitej, Poznań 2006.

Mamczak-Gadkowska I., Józef Paczkowski i jego wkład w budowę polskiej służby archiwalnej, Warszawa–Łódź 1990.

Mamczak-Gadkowska I., Polsko-niemieckie rokowania archiwalne po I wojnie światowej, [w:] Polska i Europa w XIX–XX wieku – studia historyczno-politologiczne. Profesorowi Stanisławowi Sierpowskiemu w 30-lecie pracy dydaktyczno-naukowej i 50 rocznicę urodzin, red. J. Kiwerska i in., Poznań 1992.

Matelski D., Grabież i restytucja polskich dóbr kultury: od czasów nowożytnych do współczesnych, t. 1–2, Kraków 2006, Małopolska Biblioteka Cyfrowa, http://mbc.malopolska.pl/publica­tion/14807 (dostęp 6 maja 2012 r.).

Matelski D., Rewindykacja polskich dóbr kultury z Rosji Radzieckiej i ZSRR (1921–1939), „Przegląd Wschodni” 2002, t. 8, z. 2.

Materski W., Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918–1943, Warszawa 2005.

Międzynarodowy Kongres Nauk Historycznych w Zurychu, „Archeion” 1938–1939, nr 16.

Motas M., O przepisach archiwalnych w Polsce międzywojennej, „Archeion” 1968, nr 48.

Paczkowski J., La remise des actes en connexion Alec les changements de frontières entre les États, [w:] La Pologne au V-e congrès international des sciences historiques Bruxelles 1923, Varsovie 1924.

Paczkowski J., Z dziedziny archiwalnej, „Kwartalnik Historyczny” 1922, nr 36.

Paczkowski J., Zasada archiwalna proweniencji, [w:] Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu 6–8 grudnia 1925 r., t. I, Referaty, sekcja VIB, Lwów 1925, Kujawsko--Pomorska Biblioteka Cyfrowa, http://kpbc.umk.pl/publication/35926 (dostęp 3 maja 2012 r.).

Pierwsze protokoły Rady Archiwalnej (1918–1922), oprac. R. Piechota, B. Jagiełło, M. Motas, „Teki Archiwalne” 1971, nr 13.

Podralski J., Zasada pertynencji terytorialnej w świetle materiałów Archiwum w Szczecinie, „Archeion” 1981, nr 71.

Polski słownik archiwalny, oprac. A. Bachulski, K. Konarski, A. Wolff, Warszawa 1952.

Polski słownik archiwalny, red. W. Maciejewska, Warszawa 1974.

Przelaskowski R., Program prac wewnętrznych w archiwach nowożytnych, Warszawa 1935.

Robótka H., Ryszewski B., Tomczak A., Archiwistyka, Warszawa 1989.

Ryszewski B., O badaniach i dorobku archiwistyki polskiej z lat 1918–1939, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Historia” 1984, t. 19.

Siemieński J., „Międzynarodowe dziedziczenie (spadkobranie) archiwów”, mps, wersja ang. i tłum. na j. pol. 1947–1948, sygn. 336/1, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych. Archiwum Zakładowe. Wydawnictwo nieseryjne.

Siemieński J., Respect des Fonds. Application internationale, [w:] VIII-e Congres International des Sciences Historiques, vol. I, Communication presentees, Zurich 1938.

Siemieński J., Rewindykacja archiwów koronnych. Przygotowanie naukowe i wyniki, „Archeion” 1927, nr 1.

Siemieński J., Scalanie archiwów i bibliotecznych zbiorów szczególnych, [w:] Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu 6–8 grudnia 1925 r., t. I, Referaty, sekcja VIB, Lwów 1925, Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, http://kpbc.umk.pl/publication/35926 (dostęp 3 maja 2012 r.).

Siemieński J., Stan i sprawa archiwów polskich, „Nauka Polska” 1929, nr 10.

Sławoszewska M., Zarys dziejów Archiwum Miasta Gdańska, „Rocznik Gdański” 1955, r. 14.

Sprawozdanie Wydziału Archiwów Państwowych z czynności w roku 1930, „Archeion” 1931, nr 9.

Sprawozdanie za rok 1936 z prac Komisji Zdawczo-Odbiorczej do wykonania układu archiwalnego pol­sko-niemieckiego, „Archeion” 1937–1938, nr 15.

Stępniak W., Problemy międzynarodowego prawa archiwalnego w dorobku archiwistyki polskiej, „Archeion” 1979, nr 69.

Stojanowski J., Dotychczasowe wykonanie układu archiwalnego polsko-austrjackiego, „Archeion” 1935, nr 13.

Stojanowski J., Rokowania z Niemcami w sprawach archiwalnych, „Archeion” 1927, nr 1.

Stojanowski J., Układ archiwalny polsko-austriacki z dnia 26 października 1932, „Archeion” 1934, nr 11.

Suchodolski W., Wykonania art. XI traktatu ryskiego w zakresie archiwów państwowych, „Archeion” 1927, nr 1.

Szczepański J., Rewindykacja polskich archiwaliów w świetle Traktatu Ryskiego, [w:] Traktat ryski 1921 roku po 75 latach. Studia pod redakcją Mieczysława Wojciechowskiego, Toruń 1998.

Tomczak A., Archiwalna zasada pertynencji terytorialnej. Rozmieszczenie zasobu w archiwach polskich, „Archeion” 1978, nr 67.

Tomczak A., Archiwistyka polska (1918–1939). Z dziejów kształtowania się dyscypliny i jej nazwy, „Roczniki Biblioteki Narodowej” 1972, r. 7.

Traktat ryski 1921 roku po 75 latach. Studia, pod red. M. Wojciechowskiego, Toruń 1998.

Walichnowski T., Przynależność terytorialna archiwaliów w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 1977.

Zbiór umów i układów zawartych między rządem polskim i niemieckim w Berlinie i Paryżu w r. 1919 i styczniu 1920 r., Poznań 1920.

Informacje

Informacje: Przegląd Archiwalno-Historyczny, 2018, Tom V, s. 149 - 176

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

Geneza i zastosowanie zasady pertynencji w dwudziestoleciu międzywojennym w polskiej historiografii naukowej

Angielski:

The origin and use of the principle of pertinence in the years 1918–1939 in Polish academic historiography

Autorzy

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Publikacja: 2018

Status artykułu: Otwarte __T_UNLOCK

Licencja: CC BY  ikona licencji

Udział procentowy autorów:

Magdalena Biniaś-Szkopek (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

-

Języki publikacji:

Polski