Artykuł opisuje genezę pojawienia się społeczności protestanckiej w Wielkopolsce Wschodniej. Rzeczą charakterystyczną, wyróżniającą tę część Wielkopolski, jest istnienie nieprzerwalnie od czasów Reformacji parafii kalwińskiej w Żychlinie, sprawującej opiekę duszpasterską nad olędrami, przybywającymi na te tereny w XVIII-XIX wieku, do czasu powstania w początkach XIX wieku parafii luterańskiej w Koninie. Dziedzictwo protestanckie w Wielkopolsce Wschodniej ma więc podwójną genezę, związane jest z zarówno z osadnikami przybywającymi na te tereny z zachodu (rolnikami i przemysłowcami), ale także z miejscowymi rodami szlachty kalwińskiej. W czasie okupacji, część społeczności ewangelickiej niemieckojęzycznej podjęła współpracę z nowymi władzami. Próbowano zdiagnozować stan zachowania materialnych pamiątek po protestantach obecnie. Wiele z wiejskich nekropolii protestanckich zostało zdewastowanych po 1945 roku. Walczono z dorobkiem olędrów utożsamiając ich jako kolaborantów. Zachowały się tylko trzy parafie ewangelickie: jedna kaliwńska w Żychlinie i dwie luterańskie w Koninie i Turku. Społeczność ewangelicka nie jest liczna, brakuje pieniędzy. Odnowiono kościół ewangelicki w Żychlinie, prowadzone są prace renowacyjne na pobliskim lapidarium. Wiele jednak świątyń, zwłaszcza filialnych, wymaga nakładów finansowych na naprawy. Stan opuszczonych domów modlitw jest krytyczny (Młyny Piekarskie, Janów), część obiektów jest wynajmowanych. W ostatnich trzech latach podjęto próby oczyszczenia i oznaczenia części cmentarzy wiejskich ewangelickich (np. w okolicach Zagórowa, Krzymowa, czy Dobrej), dokonano tego staraniem lokalnych stowarzyszeń i osób prywatnych. Prowadzone są akcje edukacyjne. Część z cmentarzy ma niestety nieuregulowany status prawny, co komplikuje ich pielęgnację. Dziedzictwo protestanckie powoli wychodzi z niebytu, przestaje być niechciane. Wzrasta troska ludzi o zachowanie różnorodności kulturowej najbliższej okolicy, lecz takie obiekty jak kamienica Essowej, czy pałacyk Reymonda w Koninie nadal niszczeją. Aby uratować materialne dziedzictwo olędrów potrzeba wsparcia samorządu, społeczników, bowiem społeczność ewangelicka jest mało liczna. Potomkowie osadników pomagają, na tyle na ile ich stać – ich podróże mają jednak często charakter wspomieniowy. Z opisywanych elementów niewątpliwie można uczynić cenny walor turystyczny Wielkopolski Wschodniej.

The article describes the genesis of the emergence of the Protestant community in Eastern Greater Poland. A characteristic thing that distinguishes this part of Greater Poland is the existence of the Calvinist parish in Żychlin existing continuously since the Reformation, which has been providing pastoral care over olęder people, who came to these areas in the 18th and 19th centuries, until the beginning of the 19th century, a Lutheran parish in Konin. The Protestant heritage in Eastern Greater Poland has a double genesis, it is associated with both settlers coming to these areas from the west (farmers and industrialists), but also with local families of calvinist gentry. During the occupation, part of the german-speaking evangelical community collaborated with the new administration. Attempts were made to diagnose the state of preservation of material souvenirs of protestants today. Many of the villages protestant cemeteries were devastated after 1945. The achievements of the olęder were fought by identifying them as collaborators. Only three evangelical parishes have survived: one calvinist in Żychlin and two lutheran parishes in Konin and Turek. The evangelical community is not large, there is not enough money. The evangelical church in Żychlin was renovated, renovation works are carried out at the nearby lapidary. However, many temples, especially affiliate ones, require financial cost for repairs.The condition of abandoned prayer houses is critical (Młyny Piekarskie, 65 Wybrane aspekty dziedzictwa protestanckiego w Wielkopolsce Wschodniej. Janów), some of the facilities are rented. In the last three years, attempts have been made to clean and mark some of the protestant villages cemeteries (e.g. in the vicinity of Zagórów, Krzymów or Dobra), and this has been done through the efforts of local associations and private individuals. Educational campaigns are under way. Some of the cemeteries, unfortunately, have unregulated legal status, which complicates their care.Protestant heritage is slowly comming out of non-existence from oblivion, ceases to be unwanted. People’s concern is growing to preserve the cultural diversity of the surrounding area, but such objects as the Essowa tenement house or Reymond’s palace in Konin are still deteriorating.To save the material heritage of the olęder it is necessary to support local government and social activists, because the evangelical community is small. Descendants of the settlers help as much as they can - however, their travels are often memories-like. The elements described can undoubtedly be turned into a valuable tourist asset of Eastern Greater Poland.