FAQ
Logo Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk

Synagogi, dom modlitwy i mykwa w Kole

Data publikacji: 2019

Polonia Maior Orientalis, 2019, VI, s. 69 - 90

https://doi.org/10.4467/27204006PMO.22.005.15848

Autorzy

Przemysław Nowicki
Włocławskie Towarzystwo Naukowe
https://orcid.org/0000-0002-2026-5642 Orcid
Wszystkie publikacje autora →

Tytuły

Synagogi, dom modlitwy i mykwa w Kole

Abstrakt

W przestrzeni Koła, na Starym Mieście, od początku lat sześćdziesiątych XIX wieku funkcjonowały dwa (murowane) budynki, służące m.in. do praktyk religijnych zamieszkującej w tej części miasta licznej społeczności żydowskiej. Mowa tu o synagodze (zamiennie w tekście: „bóźnicy wielkiej”, „większej synagodze”) oraz bejt ha-midraszu (domu nauki, modlitwy, „bóźnicy małej”, „mniejszej synagodze”), który również spełniał funkcje synagogi. W składzie zespołu synagogalnego, mieszczącego się przy Nowym Rynku (tzw. Rynku Żydowskim) i w ulicach: Kuśnierskiej i Grodzkiej (Przygrodzkiej), znalazł się parę lat po wybudowaniu murowanej synagogi nowy budynek mykwy. Przy bejt ha-midraszu istniały szkoły żydowskie oraz siedziba dozoru bóżniczego (zarządu gminy wyznaniowej żydowskiej i – później – Judenratu). Niewykluczone, że w tej części zespołu synagogalnego zamieszkiwali przez lata rabini, kantorzy i inni urzędnicy kolskiego okręgu bóżniczego (gminy). Artykuł jest próbą przedstawienia dziejów tych obiektów, począwszy od etapu projektowania i powstawania, poprzez funkcjonowanie i użyteczność budowli, aż po kres związany z wybuchem drugiej wojny światowej i spaleniem synagogi oraz wykorzystaniem budynku domu modlitwy przez Niemców jako stacji przejściowej dla żydowskich ofiar kierowanych na zagładę do Kulmhof, czy wreszcie rozebraniem go przez polskich urzędników powiatowych po zakończeniu wojny. Próbę tę uzupełnia materiał ikonograficzny, zachowany w śladowych ilościach, ale dobrze znany niektórym badaczom i kolekcjonerom.

Bibliografia

Pobierz bibliografię
Źródła:

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: Centralne Władze Wyznaniowe;

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych;

Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Koninie: Akta Stanu Cywilnego Okręgu Bóżniczego Koło;

Archiwum Państwowe w Poznaniu Oddział w Koninie: Akta miasta Koła 1818-1950;

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie: Główna Komisja;

Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie: Dział Dokumentacji Dziedzictwa Żydowskiego;

Muzeum Technik Ceramicznych w Kole: Kolekcje;

Źródła drukowane:

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 9: Tereny wcielone do Rzeszy: Kraj Warty (2012), oprac. M. Siek, Warszawa.

Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 13: Ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć. Pomiechówek, Chełmno nad Nerem, Treblinka (2013), oprac. E. Wiatr, B. Engelking, A. Skibińska, Warszawa.

Dziennik Urzędowy Ministerstwa Administracji Publicznej, 1945, nr 1.

Prasa:

„Gazeta Kolska” 1935.

„Ziemia Kolska” 1989

„Głos Kolski” 1992

Opracowania:

Arojsgegebn durch di koler landsmanszaftn in Israel un Amerike (1958), b.m.w. Bednarz W. (1946), Obóz straceń w Chełmnie nad Nerem, Warszawa.

Bergman E. (2004), Nurt mauretański w architekturze synagog Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i na początku XX wieku, Warszawa.

Bergman E. (2007), „Nie masz bóżnicy powszechnej”. Synagogi i domy modlitwy w Warszawie od końca XVIII do początku XXI wieku, Warszawa;

Bersohn M. (1895), Kilka słów o dawniejszych bóżnicach drewnianych w Polsce, z.1, Kraków.

Cała A. (2014), Ochrona bezpieczeństwa fizycznego Żydów w Polsce powojennej. Komisje Specjalne przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce, Warszawa.

Chlebowski B. (1883), Koło, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 4, Warszawa.

Czubiński A. (1963), W Polsce Ludowej, [w:] Sześćset lat miasta Koła, red. J. Burszta, Poznań.

Dybała A. (2012), „O powiększenie chwały boskiej i upiększenie miasta”. Powstanie murowanej synagogi w Kleczewie, [w:] Mniejszości narodowe w Wielkopolsce i ich dziedzictwo, t. 1: Żydzi, red. P. Kwiatkiewicz, Poznań.

Eliasz Zajde (1923-2009), [w:] Kolski Słownik Biograficzny (2014), red. E. Jaśkowski, K. Kasperkiewicz, T. Nuszkiewicz, K. Witkowski, Koło.

Gliński W. (2004), Reforma samorządu gminy żydowskiej w początkach Królestwa Polskiego – ustanowienie dozorów bóżniczych, „Studia z historii społeczno-gospodarczej XIX i XX wieku”, t. 2.

Guldon Z., Wijaczka J. (1992), Osadnictwo żydowskie w województwach poznańskim i kaliskim w XVI-XVII wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce”, nr 2-3 (162-163).

Guldon Z., Wijaczka J. (1995), Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII wieku, [w:] Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, pod red. J. Topolskiego i K. Modelskiego, Poznań (wyd. drugie, Poznań 1999).

Harap A. M. (1974), Azoj zenen zej umgekumen – Kach hem nispu, b.m.w.

Heinz May, Wielkie kłamstwo. Narodowy socjalizm w postaci nieznanej narodowi niemieckiemu (2018), wstęp i oprac. tekstów B. Grzanka, Chełmno nad Nerem.

Ja jestem kolaninem – Koło jest moim miastem rodzinnym (z Eliaszem Zajde rozmawiał Ryszard Borysiewicz) (1992), „Głos Kolski”, nr 19.

Jan Oliskiewicz (1905-1984), [w:] Kolski Słownik Biograficzny (2014), red. E. Jaśkowski, K. Kasperkiewicz, T. Nuszkiewicz, K. Witkowski, Koło.

Jamski P. J. (2014), Ocalały tylko fotografie... Bożnice drewniane grupy białostocko-grodzieńskiej, [w:] Bożnice drewniane. Wystawa fotografii ze zbiorów Instytutu Sztuk Polskiej Akademii Nauk (katalog), Białystok.

Jaśkowski E. (2012), Przegląd wydarzeń oświatowych w Kole, „Rocznik Kolski”, nr 5.

Jaśkowski E. (2012), Wspomnienia o Eliaszu Zajde, [w:] Z dziejów Żydów kolskich – w 70. rocznicę Zagłady w obozie zagłady Kulmhof, red. K. Witkowski, Koło.

Kasperkiewicz K. (2004), Miejsca i obiekty walki i pamięci z lat wojny i okupacji 1939-1945 w Kole i powiecie kolskim, Koło.

Kawski T. (2008), Gmina żydowska w Kole (powiat kolski), [w:] Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza, Małopolski i Śląska w latach 1918-1942, oprac. T. Kawski, M. Opioła, Toruń.

Koło, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia Of The Ghettos Durning The Holocaustvol. 1 (A-M) (2009), ed. G. Miron, co-ed. Sh. Shulhani, Jerusalem.

Krakowski Sh. (2001), Kefar nidaḥ be-Eropah – Chelmno (Ḳulmhof): maḥaneh ha-hashmadah ha-Natsi ha-rishon, Jerusalem.

Krakowski Sh. (2007), Das Todeslager Chełmno/Kulmhof. Der Beginn de „Endlösung“, Göttingen.

Krakowski Sh. (2009), Chełmno. A Small Village in Europe. The First Nazi Mass Extermination Camp, Jerusalem.

Lanzmann C. (1993), Shoah, przeł. M. Bieńczyk, Koszalin.

Lanzmann C. (2010), Zając z Patagonii (pamiętniki), przeł. M. Ochab, Wołowiec.

Laskowski J. (2010), Koło w początkowym okresie zaboru pruskiego, „Rocznik Kolski”, nr 3.

Laskowski J. (2013), Przyczynek do dziejów Koła w zaborze pruskim, „Rocznik Kolski”, nr 6.

Likhodedov V. (2007), Synagogues. Jewish Life, Mińsk.

Litka P., Lorek Z., Pawlikowski G. (2018), Śledztwo sędziego Władysława Bednarza w sprawie niemieckiego obozu zagłady Kulmhof, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały. Pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk”, nr 14.

Markuszewska I. (2013), Synagogi w Wielkopolsce, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, t. 21: Obiekty religijne w krajobrazie;

Marczewski J. (1963), Pod zaborami 1793-1918, [w:] Sześćset lat miasta Koła, red. J. Burszta, Poznań.

Matuszczyk M. (2017), Gminy żydowskie w województwie kaliskim w pierwszej połowie XIX wieku, [w:] Dzieje ludności żydowskiej w regionie częstochowskim w XIX i pierwszej połowie XX wieku, pod red. J. Mizgalskiego i J. Spyry, Częstochowa.

Mujta J. S. (1989), Rola Żydów w rozwoju miasta Koło, „Ziemia Kolska. Magazyn Społeczno-Kulturalny”, z. 5 (specjalny), Koło.

Mujta J. S. (1989), Z dziejów Żydów w Kole, „Ziemia Kolska. Magazyn Społeczno-Kulturalny”, z. 5 (specjalny), Koło.

Münch H. (1946), Geneza rozplanowania miast wielkopolskich w XIII i XIV w., Kraków.

Nowicki P. (2009), Zanim „przybył z zaświatów”, nazywał się Winer. Krąg rodzinny i konspiracyjny Szlamka, uciekiniera z ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały. Pismo Centrum Badań nad Zagładą Żydów Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk”, nr 5.

Nowicki P. (2010), Żydzi z powiatu kolskiego – „stali” i „dorywczy” współpracownicy konspiracyjnego Archiwum Getta Warszawy, „Rocznik Kolski”, nr 3.

Nowicki P., Kuberczyk T. (2012), Z Archiwum Ringelbluma: Relacje Uszera Taube i Wołkowicza jako źródła do badań nad Zagładą Żydów z powiatów konińskiego i kolskiego, [w:] Mniejszości narodowe w Wielkopolsce i ich dziedzictwo, t. 1: Żydzi, red. P. Kwiatkiewicz, Poznań.

Nowicki P. (2013), Sylwety i postawy Żydów z Kujaw wschodnich w getcie warszawskim – dwie generacje, dwie formy oporu: kontynuacja, „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie”, t. 28.

Nowicki P. (2016), Chaskiel Menche i Szlomo Podchlebnik. Kolanie – więźniowie Sobiboru ocaleni z Zagłady, „Rocznik Kolski”, nr 9.

Pakuła Z. (2004), Świat Eliasza, „Miasteczko Poznań”, nr 3.

Pakuła Z. (2018), Blizna, [w:] Chawerim. Poznańscy Żydzi, Poznań.

Pawlicka-Nowak Ł.(2010), Stanisław Rubach (1897-1969), „Konińskie Zeszyty Muzealne”, t. 6.

Pawlicka-Nowak Ł. (2012), Pierwsze dni wojny w Kole, [w:] Z dziejów Żydów kolskich – w 70. rocznicę Zagłady w obozie zagłady Kulmhof, red. K. Witkowski, Koło.

Piechotkowie M. i K. (1957), Bóżnice drewniane, Warszawa.

Piechotkowie M. i K. (1996), Bramy Nieba. Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa.

Piechotkowie M. i K. (1999), Bramy Nieba. Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa.

Piechotkowie M. i K. (2004), Oppidum Judaeorum. Żydzi w przestrzeni miejskiej dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa.

Puławski A. (2009), W obliczu Zagłady. Rząd RP na Uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, ZWZ-AK wobec deportacji Żydów do obozów zagłady (1941-1942), Lublin.

Rapoport I. (2014), Co to jest mykwa?, [w:] Mykwa – rytuał i historia, pod red. J. Lisek, Wrocław; 90

Sefer Kolo. Finfhundert jor jidisz Kolo, oprac. M. Halter, b.d. i m.w.

Serwański E. (1964), Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem 1941-1945, Poznań.

Sobisiak W. (1963), Od „potopu” do upadku Rzeczypospolitej 1655-1793, [w:] Sześćset lat miasta Koła, red. J. Burszta, Poznań.

Statystyczny opis miasta Koła (wg stanu z maja 1860), [w:] J. S. Mujta, Koło w dokumentach (1998), Konin-Koło.

Świadectwa Zagłady. Obóz w Chełmnie nad Nerem. Getto wiejskie Czachulec (2014), wybór dokumentów, wstęp, oprac. Ł. Pawlicka-Nowak przy współudziale J. Adamskiej, Gdańsk.

Tyszkowa M. (1992), Eksterminacja Żydów w latach 1941-1943 (Dokumenty Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej ze zbiorów Oddziałów Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce”, nr 2-3.

Urban K. (2007), Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966 (wybór dokumentów), Kraków.

Walicki J. (2000), Synagogi i domy modlitw w Łodzi (do 1939 r.), Łódź.

Witkowski K. (2012), Żydzi w Kole do końca XVIII wieku, [w:] Z dziejów Żydów kolskich – w 70. rocznicę Zagłady w obozie zagłady Kulmhof, red. K. Witkowski, Koło.

Zieliński K., Zielińska N. (2003), Jeszywas Chachmej Lublin. Uczelnia Mędrców Lublina, Lublin.

Żywicki J. (2010), Urzędnicy, architekci, budowniczowie, inżynierowie cywilni... Ludzie architektury i budownictwa w województwie lubelskim oraz guberni lubelskiej w Królestwie Polskim w latach 1815-1915, Lublin.

Internet:

https://www.jewishgen.org/Yizkor/pinkas_poland/pol1_00230.html(Koło, [w:] Encyclopaedia of Jewish Communities in Poland, Volume I (Poland); dostęp: 31 stycznia 2016 r.);

http://data.ushmm.org/intermedia/film_video/spielberg_archive/transcript/RG60_5026/D32BB262-72D2-424D-8682-B9117D9BD7D0.pdf(Transcript of the Shoah Interview with Mordechai [Michael] Podchlebnik Translation by Margaret L.

Roussel – Volunteer – Visitor Services – April 2008; dostęp: 31 stycznia 2016 r.) https://collections.ushmm.org/search/catalog/irn1004816 (Claude Lanzmann Shoah Collection, Interview with Bronislaw Falborski; dostęp: 31 stycznia 2016 r); www.vilnaghetto.com (dostęp: 31 stycznia 2016 r.)

Informacje

Informacje: Polonia Maior Orientalis, 2019, VI, s. 69 - 90

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

Synagogi, dom modlitwy i mykwa w Kole

Angielski:

Synagogues, beth midrash and mikvah in Koło

Autorzy

https://orcid.org/0000-0002-2026-5642

Przemysław Nowicki
Włocławskie Towarzystwo Naukowe
https://orcid.org/0000-0002-2026-5642 Orcid
Wszystkie publikacje autora →

Włocławskie Towarzystwo Naukowe

Publikacja: 2019

Status artykułu: Otwarte __T_UNLOCK

Licencja: Żadna

Udział procentowy autorów:

Przemysław Nowicki (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

-

Języki publikacji:

Polski

Liczba wyświetleń: 272

Liczba pobrań: 1053

<p> Synagogi, dom modlitwy i mykwa w Kole</p>