Victor Shadurski

Pomimo oczywistych zalet i korzyści rządów demokratycznych i gospodarki rynkowej, we współczesnym świecie można zaobserwować tendencje odchodzenia od demokratycznych form rządzenia przy jednoczesnej konsolidacji reżimów autorytarnych, której celem jest przede wszystkim zachowanie personalistycznych modeli władzy. Współistnienie państw demokratycznych i autorytarnych jest najważniejszym wyzwaniem XXI w. dla zapewnienia bezpieczeństwa globalnego i regionalnego. Głównym powodem napięć międzynarodowych na obecnym etapie jest to, że reżimy autorytarne są z natury agresywne, zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej. Praktyka pokazuje, że rządy niedemokratyczne co do zasady, usprawiedliwiają przed ludnością swoje systemowe błędy i nietrafione kalkulacje ekonomiczne, powołując się na zagrożenia zewnętrzne, płynące od państw demokratycznych.
Tematem publikacji jest wykazanie agresywnej natury białoruskiej dyktatury i ocena jej wrogich działań wobec sąsiednich państw demokratycznych. W opracowaniu zwrócono również szczególną uwagę na analizę skuteczności polityki demokratycznej w przeciwdziałaniu atakom militarnym i hybrydowym ze strony państw niedemokratycznych.
W artykule zbadano na konkretnych przykładach zagrożenia hybrydowe, z których korzysta białoruska dyktatura, w tym m.in. zachęcanie do nielegalnej migracji, propaganda i dezinformacja, próby podważenia stabilności i wywołania paniki w sąsiednim kraju poprzez działania wywrotowe, tworzenie problemów środowiskowych, etc.
Autorzy podjęli się również próby oceny, na ile obrona krajów demokratycznych przed agresywnymi działaniami autorytarnych sąsiadów jest efektywna. Wydaje się bowiem, że środki podejmowane przez kraje demokratyczne w celu zwalczania agresywnych działań są wyraźnie niewystarczające i często nieskuteczne. Głównym powodem tego jest brak zbiorowej strategii i realizacji aktywnej i skoordynowanej polityki. Zdaniem autorów zbiorowa strategia mogłaby obejmować różne środki, przede wszystkim ograniczenie międzynarodowej osobowości prawnej reżimów naruszających prawo międzynarodowe i ustawodawstwo krajowe, a także skuteczne karanie przestępców popełniających zbrodnie przeciwko ludzkości.
Współistnienie państw demokratycznych i autorytarnych we współczesnym świecie jest faktem nie do zaprzeczenia. Kluczowym staje się, aby współistnienie to odbywało się na zasadach pokojowych. Aby to jednak osiągnąć, niezbędne są nieustające i holistyczne działania całej wspólnoty międzynarodowej.

Prezentowana publikacja analizuje dwie powiązane ze sobą tendencje w stosunkach międzynarodowych na przykładzie Białorusi. Pierwszy trend to kryzys międzynarodowej legitymizacji autorytarnego reżimu, który rażąco sfałszował wybory prezydenckie w 2020 r. i brutalnie stłumił masowe pokojowe protesty przeciwko bezprawiu władz. Drugim jest dążenie sił demokratycznych, na czele których stoi prezydent‑elekt Swiatłana Cichanouska, do stania się pełnoprawnym przedstawicielem narodu białoruskiego na arenie zewnętrznej.

Podczas gdy w pierwszych miesiącach po sfałszowanych wyborach białoruski problem był obecny na łamach mediów europejskich, uwaga poświęcana sytuacji na Białorusi i wokół niej malała wraz ze spadkiem aktywności protestacyjnej wewnątrz kraju. Stało się to szczególnie widoczne po rozpoczęciu przez Rosję zakrojonej na szeroką skalę agresji na Ukrainę, która była moralnie i materialnie wspierana przez dyktaturę w Mińsku.

Zmniejszona uwaga aktorów międzynarodowych na wschodnioeuropejskie państwo nie powstrzymała aktywnej działalności Demokratycznej Białorusi. Głównym wsparciem sił demokratycznych stała się białoruska emigracja, która po wydarzeniach 2020 r. nabrała masowego charakteru. Jej główne ośrodki koncentrują się na Litwie i w Polsce. Tam też działają główne struktury białoruskiej opozycji demokratycznej.

W ciągu ostatnich trzech lat ukształtowały się konkretne formaty międzynarodowej działalności Demokratycznej Białorusi, w tym tworzenie zagranicznych przedstawicielstw Gabinetu Przejściowego na uchodźstwie w innych państwach, wspieranie działalności tzw. ambasad ludowych oraz akredytacja zagranicznych przedstawicieli dyplomatycznych przy rządzie na uchodźstwie. Do oczywistych sukcesów dyplomatycznych Biura Swiatłany Cichanouskiej i Gabinetu Przejściowego należy utworzenie we wrześniu 2022 r. Grupy Kontaktowej Rady Europy ds. Białorusi z białoruskimi siłami demokratycznymi i społeczeństwem obywatelskim, a następnie przyjęcie przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy rezolucji w sprawie wsparcia Białorusinów na uchodźstwie.

International activities of Democratic Belarus during the legitimacy crisis of the authoritarian regime (2020-2023)

The presented publication analyses two interrelated trends in international relations on the example of Belarus. The first trend is the crisis of international legitimacy of the authoritarian regime that blatantly rigged the 2020 presidential election and violently suppressed mass peaceful protests against the lawlessness of the authorities. The second is the aspiration of the democratic forces, led by President‑elect Svetlana Tikhanouskaya, to become a fully‑fledged representative of the Belarusian people in the external arena.

While in the first months after the rigged elections the Belarusian issue was present in the centre of world politics, the attention paid to the situation in and around Belarus decreased as protest activity inside the country decreased. This became particularly evident after Russia launched a large‑scale aggression against Ukraine, which was morally and materially supported by the dictatorship in Minsk.

The reduced attention of international actors on the eastern European country did not stop the active activities of Democratic Belarus. The main support of the opposition forces became the Belarusian emigration, which after the events of 2020 took on a mass character. Its main centres are concentrated in Lithuania and Poland. The main opposition structures are also active there.

Over the past three years, specific formats for the international activities of Democratic Belarus have taken shape, including the creation of foreign representations of the Joint Transitional Cabinet in other countries, support for the activities of so‑called people’s embassies and the accreditation of foreign diplomatic representatives to the Cabinet. Among the obvious diplomatic successes of the Office of Svetlana Tikhanouskaya and the Transitional Cabinet is the creation of the following in September 2022. Council of Europe Contact Group on Cooperation with Belarusian Democratic Forces and Civil Society, and the subsequent adoption by the Council of Europe Parliamentary Assembly of a resolution on support for Belarusians in exile.

W prezentowanym artykule przedstawiono zarys analizy rozwoju Białorusi po uzyskaniu suwerenności państwowej. Po ostatecznym rozpadzie ZSRR (XII 1991) Białoruś miała możliwość samodzielnego kształtowania swojej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Młode państwo, zyskując szybkie międzynarodowe uznanie, zaczęło realizować zasadę trójpodziału władzy, angażować aktywnych obywateli w dyskusję na temat perspektyw rozwoju kraju.

Autor podejmuje próbę wyjaśnienia przyczyn transformacji Białorusi z republiki parlamentarnej w państwo autorytarne. W przedstawionych rozważaniach stwierdza się, że stopniowe wprowadzanie autorytarnych metod rządzenia na początkowym etapie było popierane przez znaczną część społeczeństwa. W warunkach niskiej kultury politycznej w kraju, niepokojące procesy autorytaryzmu uznawane były za czasowe trudności etapu przejściowego od spadku totalitarnego do demokracji. Ustanowienie na Białorusi dyktatury osobistej doprowadziło do stopniowej degradacji wiodących struktur państwowych.

Spośród przyczyn chęci przywrócenia sowieckiego ustroju przez liczną część społeczeństwa białoruskiego wyróżnić należy słabe zaangażowanie Białorusinów w odbudowę państwa narodowego, podziały tożsamościowe, brak strategii jednoczącej społeczeństwo przed współczesnymi wyzwaniami.

W artykule postawiono tezę, że negatywną rolę w rozwoju Białorusi odgrywały rosyjskie elity polityczne, które w rzeczywistości nie uznawały suwerenności państwa białoruskiego, negowały tożsamość Białorusinów, języka białoruskiego, kultury i narracje historyczne. Prosowieckie i prorosyjskie poglądy Łukaszenki zachęcały Kreml do ustanowienia kontroli nad państwem białoruskim. W lutym 2022 r. Moskwa wykorzystała terytorium Białorusi do inwazji na Ukrainę, kwestionując niepodległość państwa ościennego.

Masowe protesty na Białorusi przeciwko rażącemu fałszowaniu wyborów prezydenckich (VIII 2020) pokazały, że białoruskie społeczeństwo odrzuca autorytarny reżim, a także prowadzoną dotychczas politykę wewnętrzną i zagraniczną. Władza Łukaszenki dążąc do wyjścia z głębokiego kryzysu, położyła główny nacisk na brutalne represje wobec protestujących obywateli. Obecna strategia władz naraża państwo białoruskie na całkowitą utratę suwerenności.

 

Three decades of sovereignty of the Republic of Belarus (1991–2021): the point of no return not passed

The presented publication provides a brief analysis of the development of Belarus after the gaining of state sovereignty. After the final collapse of the USSR (XII 1991), Belarus had the opportunity to independently shape its domestic and foreign policy. The young state, having received rapid international recognition, began to put into practice the division of branches of government, to involve active citizens in a discussion about the prospects for the the country.

The author tries to find out the reasons for the transformation of Belarus from a parliamentary republic to an authoritarian state that began after the first presidential elections (VII 1994). It is argued that this transition at the initial stage enjoyed the support of the majority of the population, who, in conditions of low political culture, associated the socio-economic difficulties of the transition stage with democratic transformations. The establishment of a personal dictatorship in Belarus has led to the gradual degradation of the main state structures.

The researcher sees the main reason for the desire of many Belarusians to return to the Soviet order in the incompleteness of the Belarusian nation-building, in the split of society into several identity groups, in the absence of a collective strategy for finding answers to the challenges of the time.

The article emphasizes the thesis that the Russian leadership played a negative role in the development of Belarus, which in practice did not recognize the independence of the post-Soviet state, denied the uniqueness of the Belarusian language, culture and historical narratives. Lukashenko’s pro-Soviet and pro-Russian views were supported by the Kremlin, which, under the guise of various support, sought to establish control over the Belarusian regime. In February 2022, Moscow used the territory of Belarus to invade Ukraine, greatly questioning the sovereignty of the neighboring country.

Mass protests in Belarus against the gross falsification of the presidential elections (VIII 2020) demonstrated that the Belarusian society rejects the authoritarian regime, its domestic and foreign policy. The regime, in its actions to get out of the deep crisis, placed the main emphasis on brutal repression against dissent. This makes the future of the Belarusian state poorly predictable, makes it dependent on many internal and external circumstances.

FINANSOWANIE

Статья подготовлена в рамках стипендии NAWA (Narodowa Agencja Wymiany Akademickiej, umowa nr BPN/SZN/2021/1/00025/U/00001) на кафедре восточных исследований Вроцлавского университета.