Małgorzata Abassy

Celem artykułu jest zbadanie, na ile postawy nauczycieli akademickich są kontynuacją etosu polskiej inteligencji, a na ile – odpowiedzią na współczesne wyzwania ze strony otoczenia społeczno-gospodarczego uczelni. Wysunięto hipotezę badawczą, że trzecia misja uczelni ma wymiar bardziej aksjologiczny niż praktyczny. Współpraca z otoczeniem gospodarczym i społecznym obejmuje wartości wypracowane przez kulturę edukacji w procesie historycznego rozwoju narodu.

Podstawowym źródłem badań były ankiety przeprowadzone na grupie studentów i wykładowców jednej z największych polskich uczelni.

Uzyskane wyniki wskazują na tendencję do powrotu do klasycznego etosu polskiej inteligencji, w którym na pierwszym miejscu stawiano ochronę różnorodności i tożsamości narodowej, wbrew tendencjom globalnym.

Systemy edukacji, od zarania swojego istnienia, były powiązane ze współczesnym im typem kultury, jej podstawowymi wartościami i celami. Ewoluowały wraz z kulturą, a jednocześnie były wykorzystywane przez elity polityczne jako narzędzia jej kształtowania, by skuteczniej osiągać cele postawione przez rządzących. Na wstępie refleksji nad współzależnością kultury i systemów edukacji odsłania się zależność między systemem kultury jako zbiorem paradygmatów o długim okresie trwania a systemem politycznym – mającym zwykle charakter przejściowy w porównaniu z trwałością systemów kultury. To kultura, a nie polityka miała funkcję porządkującą ludzkie doświadczenie i zapewniającą poczucie ciągłości na poziomie jednostkowym i narodowym. Można zatem zakładać, że odwrócenie zależności i uzależnienie kultury od polityki będzie skutkowało długotrwałym kryzysem tej drugiej.

„Wolność” należy do zbioru słów kluczy na poziomie osobowości pojedynczego człowieka, grupy społecznej, narodu i kultury. Jest też jednym z podstawowych pojęć konstytuujących tożsamość w każdym z wymienionych obszarów. Bywa ona przedmiotem teoretycznych rozważań, zarówno jako wartość autoteliczna, jak i jako narzędzie realizacji celu. Człowiek w ciągu całego życia wielokrotnie staje wobec pytania o istotę i znaczenie wolności. Wydaje się jednak, że w każdej kulturze są grupy szczególnie predestynowane do namysłu nad problemem wolności i do poszukiwania narzędzi jej realizacji w rzeczywistości społeczno-politycznej. Jedną z takich grup była rosyjska inteligencja w pierwszej połowie XIX w. Rozbudzone przez Aleksandra I nadzieje na liberalne i konstytucyjne reformy w państwie, fascynacja wolnomyślicielskimi ideałami zachodnioeuropejskiego oświecenia, wygrana wojna z Napoleonem w 1812 r. nadały słowu „wolność” nowy smak i otworzyły przed zwolennikami reform rozległe perspektywy. A zatem nowe pojęcie wolności w kulturze rosyjskiej – rozumianej jako zbiór wartości, norm i wyrastających z nich wzorów zachowań – rodziło się w historycznym kontekście „epoki reform” Aleksandra I.
Stawiamy hipotezę, że sposób pojmowania wolności i środków jej realizacji nie tylko wyrasta z konkretnych kontekstów: historycznego, społeczno-politycznego, ideowo-filozoficznego – które mogą zostać określone wspólnym mianem kontekstów kulturowych, ponieważ stanowią zbiór wartości i norm, uformowanych na jednym fundamencie – lecz także ma niebagatelny wpływ na wewnętrzną transformację kultury. Zakładamy, że ewolucja idei wolności na poziomie jednostki i jej egzystencjalnych poszukiwań wiąże się z rozwojem kultury w planie społeczno-politycznym.

The Image of Russia and Russians in the Krakow Press in 1918. A Cultural Perspective: Encoding – Decoding and Re-coding

The years of dependence fixed a specific picture of Russia and the Russians. This was conditioned by enmity against the invaders on the one hand and – by the need of auto-creation and painting a positive picture by the very czarist Russia, on the other hand. Newspapers, as opinion-forming tools, became a stage for the struggle between such a creation of the image of the world in which Russia had a positive and prevalent role, and such forming the image in which freedom and patriotism were of fundamental significance.

The year 1918 brought significant changes due to the fact that the qualities of the eastern neighbor were being transformed. The resurgent Poland created its identity upon the basis of the endogenous components which were known in advance, such as: independence, honor and freedom and struggle for it; and also by referring to the exogenous ones. The new Russia was one of them.

A cultural perspective has been adopted in this paper. The applied methodology would help to reveal the mechanisms typical for a culture at the moment of sudden changes: to unveil the hidden codes, to confront their contents with the declared ones (official) and re-coding. The latter one is necessary to enable the culture to absorb or reject cultural influence from the neighbor who has changed some of its cultural patterns. 

Kultura zachodnioeuropejska stanowi typ kultury funkcjonalnej, dlatego nieustanna zmiana jest w niej uznawana za istotną wartość i określana mianem rozwoju, postępu, a ostatnio – modernizacji. Tymczasem teoretycy i praktycy procesów modernizacyjnych, zwłaszcza w obszarze inżynierii społecznej, nie stawiają pytania o moment „stop”. W żadnym opracowaniu nie znajdziemy precyzyjnego opisu stanu społeczeństwa „zmodernizowanego”. W rezultacie modernizacja jako sekwencja zmian staje się celem samym w sobie, ulega absolutyzacji i wchodzi w obszar kultury jako centralne słowo czy wręcz „bojowy okrzyk epoki”. W epoce nowożytnej zachodnioeuropejskie pojmowanie modernizacji zderzyło się ze specyfiką kultur tekstualnych, powodując kryzys tożsamości na poziomie narodowym i państwowym. Warto zaznaczyć, że chociaż konfrontacja odmiennych typów kultur nie jest zjawiskiem nowym, na przełomie wieków XX i XXI nabrała ona szczególnie ostrego charakteru wskutek nasilających się procesów globalizacyjnych i sekularyzacyjnych. Dążeniom do ujednolicenia na poziomie struktur towarzyszy przeciwstawna tendencja do akcentowania odmienności na poziomie wartości. Procesy te nabierają szczególnego znaczenia w sytuacji, gdy konieczne jest określanie i ochrona interesów narodu i państwa na arenie międzynarodowej. Chociaż większość konfliktów międzynarodowych ma obecnie podłoże ekonomiczne, ich istotą są wartości – konstytuujące tożsamość narodową, która wyrasta z tożsamości kulturowej, oraz określające cywilizacyjną misję narodu/państwa. Można wręcz stwierdzić, że narastanie procesów globalizacyjnych prowokuje przeciwstawny ruch pobudzenia procesów narodowotwórczych.

Celem rozważań w niniejszym artykule jest przedstawienie wybranych przykładów męczenników w szyickim islamie na tle przemian kulturowo-społecznych współczesnego Iranu. Idea szahadat jest jednym z najbardziej żywotnych wzorów kulturowych, aktywizujących się szczególnie w czasach uznanych przez muzułmanów za opresyjne wobec  wyznawców islamu. Połączenie koncepcji męczeństwa z ważnymi dla szyickiego islamu pojęciami zolm (przemoc) i adalat (sprawiedliwość) generuje nowe treści słowa dżihad (walka). W artykule został omówiony podstawowy paradygmat: bitwa pod Kerbelą, a następnie – jego współczesne realizacje: w czasie dwóch rewolucji: konstytucyjnej  (1905-1911) oraz islamskiej (1979) Wykazano, że to właśnie w atmosferze rewolucyjnego wrzenia, gdy społeczeństwo staje w obliczu krwawych aktów przemocy, ożywają wzory męczeństwa.

Przywołany tytuł dokumentalnego tomu o blokadzie Leningradu w czasie II wojny światowej wskazuje na imperatyw pamiętania o wydarzeniach, które zapisały się w pamięci całego narodu. Rodzi też pytania o uzasadnienie nakazu niezapominania. Stawiane pytania badawcze mają prowadzić do zidentyfikowania kluczowych elementów narracji – emocji, które są aktywowane poprzez odwołanie się do konkretnych faktów historycznych. Wysnute wnioski mogą stanowić punkt wyjścia do refleksji na temat skutków pamiętania – niepamiętania traumatycznych wydarzeń w życiu jakieś wspólnoty: etnicznej, narodowej, religijnej itp. Mogą również dostarczyć przesłanek teoretycznych do badań nad funkcjonowaniem pamięci o tragedii jako narzędzia wywierania wpływu w relacji władza – społeczeństwo.