FAQ

Strzały zatrutego powietrza „na ludzie i na każdą rzecz”. Wczesnonowożytne kształtowanie doświadczenia zarazy

Publication date: 2020

Konteksty Kultury, 2020, Volume 17 Issue 3, pp. 255 - 272

https://doi.org/10.4467/23531991KK.20.021.13135

Authors

Andrzej Tadeusz Staniszewski
Jagiellonian University in Kraków, Gołębia 24, 31-007 Kraków, Poland
https://orcid.org/0000-0002-9187-1826 Orcid
All publications →

Titles

Strzały zatrutego powietrza „na ludzie i na każdą rzecz”. Wczesnonowożytne kształtowanie doświadczenia zarazy

Abstract

Artykuł stanowi krótki przegląd sposobów, w jaki wczesnonowożytna medycyna i kultura religijna interpretowały i kształtowały doświadczenie zarazy i życia w jej czasie. Część pierwsza przedstawia średniowieczne i nowożytne wyjaśnienia medyczne dotyczące pochodzenia i rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych. Autor w drugiej części tekstu omawia nowożytne sposoby ukazania niesionej powietrzem zarazy jako zagrożenia powszechnego i wszechogarniającego oraz rekapituluje dawne teorie łączące zatrucie powietrza z działaniem gwiazd. Trzecia część artykułu jest refleksją nad tym, w jakim stopniu doświadczenie zarazy było czymś wspólnym, dotykającym w podobny sposób wszystkich mieszkańców nowożytnej Europy. Wskazuje też, że choć zaraza była zjawiskiem stale obecnym w dawnej Europie, istniały spore różnice w jej doświadczeniu w zależności od stanu społecznego. Następna część tekstu przedstawia, jak na akceptację takiego stanu rzeczy mógł wpływać proces nadawania epidemii wymiaru moralnego i religijnego. Artykuł podsumowuje zakończenie, wskazujące, jak indywidualizacja doświadczenia zarazy – symbolizowana przez strzałę – jednocześnie przynosiła ludziom otuchę i pozwalała objaśnić niszczony zarazą świat w znajomych kategoriach, a także uniemożliwiała wyobrażenie sobie innego modelu wspólnoty przeżywania zarazy.

References

Download references
Źródła

[Bartoszewski W.], Bezoar z łez ludzkich czasu powietrza morowego w roku pańskim 1624 utworzony i zacnemu magistratowi miasta wileńskiego przez Walentego Bartoszewskiego ofiarowany. Tenże, gdy znowu mór i głód w roku pańskim 1630 na kraje nasze nastąpił, na żądanie ludzi pobożnych powtóre z przydatkiem nowym przez niego, za pozwoleniem starszych, wydany, Wilno 1630; Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa: https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/274944/edition/262896/content?ref=desc, dostęp: 1.09.2020.

Dantyszek J., Do Janusa [w:] tegoż, Pieśni, oprac. i tłum. A. Kamieńska, wyd. 2 zm., Olsztyn 1987.

Dziewulski M., Hamulec gniewu Bożego Beatissima V. Maria de Gratiis, to jest łask Boskich pełna Matka łaskawa, Najświętsza Maria Panna, Kraków 1723; POLONA: https://polona.pl/item/hamulec-gniewu-bozego-beatissima-v-maria-de-gratiis-to-iest-lask-boskich-pelna-matka,ODQzOTMxMDc/2/#info:metadata, dostęp: 1.09.2020.

Haur J.K., Skład abo skarbiec znakomitych sekretów oekonomijej ziemiańskiej, Kraków 1693; POLONA: https://polona.pl/item/sklad-abo-skarbiec-znakomity-sekretow-oekonomiey-ziemianskiey,MzMyOTkxNg/60/#index, dostęp: 1.09.2020.

Homer, Iliada, tłum. F.K. Dmochowski, oprac. T. Sinko, Wrocław 1954, BN I 17.

Księga Psalmów [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych [Biblia Tysiąclecia], wyd. 5, Poznań 2000.

[Petrycy J.I.], Praeservatio abo Ochrona powietrza morowego. Jednemu na przestrogę przez [J]ana Innocentego Petrycego doktora napisana, a za namową przyjaciół dla pożytku pospolitego, nieco przydawszy i poprawiwszy, prosto od ręki do druku podana, Kraków 1622; Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa: https://www.jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/672175/edition/765788/content, dostęp: 1.09.2020.

[Petrycy z Pilzna S.], Instructia abo Nauka, jak się sprawować czasu moru, w której się zamyka: 1. Ochrona: jako się uchraniać morowego powietrza 2. Leczenie wszystkich niemal przypadków w nim, gdzie by kogo opanowało. Dla prostych napisana, krom dyskursów przez doc. Sebastiana Petrycego medyka, Kraków 1613; Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa: https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/143074/edition/74343/content, dostęp: 1.09.2020.

Poklatecki S., Pogrom, czarnoksięskie błędy, latawców zdrady i alchimickie fałsze jako rozpłasza… [w:] tegoż, O snach i czarach, oprac. J. Kroczak, E. Madeyska, wstęp E. Madeyska, aneksy M. Eder, Wrocław 2011.

Rej M., Żywot człowieka poczciwego, oprac. J. Krzyżanowski, Wrocław 1956, BN I 152.

[Ripa C.],Iconologia, overo descrittione di diverse imagini cavate dall’antichità et di propria inventione…, Roma 1603; Bibliothèque nationale de France Gallica: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1518922t/f423.item, dostęp: 13.11.2020.

Ripa C., Ikonologia, tłum. I. Kania, wstęp A. Borowski, Kraków 2004.

[Schneeberg A.], Książki o zachowaniu zdrowia człowieczego od zarazy morowego powietrza doktora Antoniego Szneberga z łacińskiego na język polski teraz nowo przez Jana Antoninusa przetłumaczone, Kraków 1569; Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/194876?tab=1, dostęp: 1.09.2020.

Strachocki J.A., Krótki o morowym powietrzu dyskurs…, Kalisz 1677, Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/edition/270561?id=270561, dostęp: 1.09.2020.

Opracowania

Aberth J., An Environmental History of the Middle Ages: The Crucible of Nature, London 2013.

Agamben G., Homo sacer. Suwerenna władza i nagie życie, tłum. M. Salwa, Warszawa 2008.

Baldwin M.R., Toads and Plague: Amulet Therapy in Seventeenth-Century Medicine, „Bulletin of the History of Medicine” lato 1993, t. 67, nr 2.

Barker Sh., The Making of a Plague Saint: Saint Sebastian’s Imagery and Cult Before Counter-Reformation [w:] Piety and Plague from Byzantium to Baroque, red. F. Mormando, Th. Worcester, Kirksville 2007.

Behringer W., A Cultural History of Climate, tłum. P. Camiller, Cambridge–Malden, Ma. 2010.

Borek P., Staropolskie teksty literackie jako źródła do dziejów epidemii (rekonesans) [w:] Epidemie w dziejach Europy. Konsekwencje społeczne, gospodarcza i kulturowe, red. K. Polek, Ł.T. Sroka, Kraków 2016.

Braudel F., Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV–XVIII wiek, t. 1: Struktury codzienności, tłum. M. Ochab, P. Graff, Warszawa 2019.

Burchardt J., Burchardt D., Morowe powietrze – krótki szkic do historii zarazy na ziemiach polskich w pierwszej połowie XVIII wieku, „Nowiny Lekarskie” 2008, t. 77, nr 4.

Carmichael A.G., The Last Plague: The Uses of Memory in Renaissance Epidemics, „Journal of the History of Medicine and Allied Sciences”, kwiecień 1998, t. 58, nr 2.

Curtis D., Was Plague an Exclusively Urban Phenomenon? Plague Mortality in the Seventeenth-Century Low Countries, „Journal of Interdisciplinary History”, jesień 2016, XLVII, 2.

General Crisis of the Seventeenth Century, red. G. Parker, L.M. Smith, wyd. 2, London–New York, NY 1997.

Gilman E.B., The Subject of the Plague, „Journal for Early Modern Cultural Studies”, jesień/zima 2010, t. 10, nr 2.

Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 3, Warszawa 1902.

Karpiński A., W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000.

Kracik J. ks., Staropolskie postawy wobec zarazy, Kraków 2012.

Krasny P., II.3. Benedetto Bonfigli, Maria Matka Miłosierdzia [w:] Maria Mater Misericordiae, red. P. Krasny, Kraków 2016.

Krasny P., II.4. Benedetto Bonfigli, Matka Boska Miłosierdzia [w:] Maria Mater Misericordiae, red. P. Krasny, Kraków 2016.

Krasny P., Oprawa artystyczna kultu Marii Matki Miłosierdzia na ziemiach polskich i litewskich [w:] Maria Mater Misericordiae, red. P. Krasny, Kraków 2016.

Martinez D.M., Magical Lives: Daily Practices and Intellectual Discourses in Enchanted Catalonia during the Early Modern Era [w:] Everyday Magic in Early Modern Europe, red. K.A. Edwards, Farnham–Burlington 2015.

Parker G., Globalny kryzys. Wojny, zmiany klimatyczne i katastrofa w XVII wieku, tłum. P. Szadkowski, Oświęcim 2019.

Partyka J., Skład abo skarbiec… Jakuba Kazimierza Haura: sylwa czy encyklopedia?, „Napis” 1998, seria IV.

Pasek M., „Bezoar z łez ludzkich czasu powietrza morowego” Walentego Bartoszewskiego jako przykład „recepty dusznej i cielesnej” na czas zarazy, „Tematy i Konteksty” 2014, nr 4 (9).

Rożek M., Urbs celeberrima. Przewodnik po zabytkach Krakowa, Kraków 2006.

Szmytka R., Zanieczyszczenia nowożytnego Krakowa [w:] Ekobiografia Krakowa, red. A. Izdebski, R. Szmytka, Kraków 2018.

Williams L., The Anthropocene and the Long Seventeenth Century [w:] A Cultural History of Climate Change, red. T. Bristow, Th.H. Ford, Abingdon–New York, NY 2016.

Information

Information: Konteksty Kultury, 2020, Volume 17 Issue 3, pp. 255 - 272

Article type: Original article

Titles:

Polish:

Strzały zatrutego powietrza „na ludzie i na każdą rzecz”. Wczesnonowożytne kształtowanie doświadczenia zarazy

English:
Arrows of Poisoned Air for the “People and All That Lives:” Shaping the Epidemic Experience in the Early Modern Era

Authors

https://orcid.org/0000-0002-9187-1826

Andrzej Tadeusz Staniszewski
Jagiellonian University in Kraków, Gołębia 24, 31-007 Kraków, Poland
https://orcid.org/0000-0002-9187-1826 Orcid
All publications →

Jagiellonian University in Kraków, Gołębia 24, 31-007 Kraków, Poland

Published at: 2020

Article status: Open

Licence: CC BY-NC-ND  licence icon

Percentage share of authors:

Andrzej Tadeusz Staniszewski (Author) - 100%

Article corrections:

-

Publication languages:

Polish