FAQ
Logotyp Uniwersytetu Jagiellońskiego

Żołnierz łanowy w polskim piśmiennictwie polityczno-wojskowym za panowania Zygmunta III Wazy

Data publikacji: 11.11.2017

Terminus, 2017, Tom 19, zeszyt 3 (44), s. 665 - 691

https://doi.org/10.4467/20843844TE.17.018.8885

Autorzy

Dariusz Kupisz
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Plac Marii Skłodowskiej-Curie 5, Lublin
https://orcid.org/0000-0002-9912-944X Orcid
Wszystkie publikacje autora →

Tytuły

Żołnierz łanowy w polskim piśmiennictwie polityczno-wojskowym za panowania Zygmunta III Wazy

Abstrakt

A Lands’ Infantry Soldier in the Polish Political-Military Writings during the Rule of Sigismund III Vasa

The paper discusses the questions of seeking new ways of defending the Polish-Lithuanian Commonwealth in the close of the 16th century and the first three decades of the 17th century. The author’s objective was to demonstrate the plans of the socalled measuring expedition presented in political-military treatises, writings and journals published during the rule of Sigismund III Vasa (1587– 632). The expedition was supposed to engage infantry or cavalry soldiers appointed in a number proportionate to the acreage of arable land (in the Polish units of łany or włóki), the number of houses, inhabitants of a country, or even the income. The promoters of these concepts presented them as less burdensome for the gentry than the traditional mass mobilization (Pol. pospolite ruszenie), which forced noblemen to embark on a war in person. They were also supposed to be cheaper than the hitherto practiced enlistment funded from taxes paid mainly by the subjects, and more eff ective, that is ensuring a numerous army able face even the most powerful enemies. They appeared particularly oft en in the periods of the Turkish threat and rough wars fought with Sweden, but were never carried into eff ect. There was no such need, since the conflicts were reconciled and during the rule of Władysław IV Vasa long-awaited peace prevailed. In 1648, however, new long- asting and costly wars broke out. They were fought on the country’s lands, which made the gentry return to the concept of a lands’ soldier (Pol. żołnierz łanowy or żołnierz z łanów), sending him to fight several times in the years 1652–1658.    

Bibliografia

Źródła archiwalne

Archiwum Narodowe w Krakowie, Księgi Grodzkie Oświęcimskie, Relacje nr 101.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Księgi Ziemskie Zatorskie nr 5.

Biblioteka Jagiellońska, rkps 166.

Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności – Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, rkps 2253.

Discurs o wojnie pruskiej z Gustawem; Dyskurs drugi o tejże materyjej, o wojnie pruskiej z Gustawem, Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, rkps akc. 1949/439.

Solikowski J., Sposób ubezpieczenia granic od Tatarów przez ustanowienie stałego wojska na pograniczu, Biblioteka Narodowa, Biblioteka Ordynacji Zamoyskich, rkps 1335.

Traktat de bello ofensivo albo defensivo, Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie, rkps 1657.

 

Źródła drukowane

Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego, wyd. W. Dworzaczek, t. 1, cz. I (1572–1616), Poznań 1957.

Bączalski S., Ochrona koronna, którą pilnie przeczytawszy, a mieysce w niey prawdzie dawszy, Każdy porozumie snadnie, że nam przyidzie zginąć marnie, Bóg to tylko zmienić może dowcip ludzki nie pomoże, [b.w.] Kraków 1606. 

Bielski M. [i Bielski J.], Kronika polska, wyd. K.J. Turowski, t. 3, Sanok 1856.

Chabielski M., Sposób rządu koronnego i gotowości. Obrona Rzeczypospolitej jaka by miała być, Kraków: Mikołaj Lob [1615].

Grabowski P., Zdanie syna koronnego o pięciu rzeczach do Rzeczypospolitej Polskiej należących [b.m. 1595], wyd. K.J. Turowski, Kraków 1858.

Materiâli do istoriï Ukraïnskoï Kozaččini, t. 1, Dokumenti po rìk 1631, wyd. I. Kripâkevič, w: Žerela do istoriï Ukraïni-Rusi, Lviv 1908.

Paprocki B., Gwałt na pogany ku wszem chrześcyanskiem panom, królom y książętom, a osobliwie ku niezwyciężonego Królestwa Polskiego oboya stanom duchownemu i świeckiemu uczyniony, roku 1595, b.m. [1595].

Sarnicki S., Księgi hetmańskie, oprac. M. Ferenc, Kraków 2015.

Starowolski S., Pobudka albo rada na zniesienie Tatarów perkopskich 1618, w: Polskie piśmiennictwo historyczne ogólnowojskowe do roku 1764, oprac. Z. Spieralski, Warszawa 1966 (Wypisy Źródłowe do Historii Polskiej Sztuki Wojennej, z. 8A).

Tarnowski J., Consilium rationis bellicae, oprac. J. Sikorski, T.M. Nowak, Warszawa 1987.

Traktat de off ensivo bello albo uprzejmie a życzliwe wiernego Polaka do wszech obywatelów koronnych podanie i napomnienie do rządu, u gotowej potężności w Rzplitej, [b.m. 1613].

Votum szlachcica polskiego ojczyznę wiernie miłującego o założeniu skarbu Rzeczypospolitej i obronie krajów ruskich napisane od autora roku 1589 a teraz między ludzie podane (1596), wyd. K.J. Turowski, Kraków 1859.

Wereszczyński J., Pobudka z strony fundowania szkoły rycerskiej na Ukrainie, w: Pisma polityczne ks. Józefa Wereszczyńskiego, wyd. K.J. Turowski, Kraków 1859.

Wereszczyński J., Votum […] z strony podniesienia wojny potężnej przeciwko cesarzowi tureckiemu, bez ruszeni pospolitego […], J.M. panom posłom na sejmie warszawskim w r. 1597 na piśmie podane, w: Pisma polityczne ks. Józefa Wereszczyńskiego, , wyd. K.J. Turowski, Kraków 1859. 

Wyprawa plebańska, Kraków: Drukarnia Łazarzowa [1590].

 

Opracowania

Augustyniak U., Informacja i propaganda w Polsce za Zygmunta III, Warszawa 1981.

Byliński J., Dwa sejmy z roku 1613, Wrocław 1984.

Ciesielski T., Wyprawa łanowa 1653, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. Historia” 30 (1994).

Filipczak-Kocur A., Sejm zwyczajny z roku 1629, Wrocław 1979.

Gawron P., Hetman i kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski wobec sporu o uprawnienia buławy w dobie zjazdu kolskiego w roku 1590, w: Wobec króla i Rzeczypospolitej. 

Magnateria w XVI–XVIII wieku, red. J. Urwanowicz, E. Dubas-Urwanowicz, Kraków 2012.

Gerlach J., Chłopi w obronie Rzeczypospolitej. Studium o piechocie wybranieckiej, Lwów 1939.

Grzeszczuk S., Okoliczności i czas powstania „Wyprawy plebańskiej”, „Pamiętnik Literacki” 57 (1966), z. 1.

Grzeszczuk S., Wyprawa wojenna duchowieństwa w XVI i XVII wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 14 (1969).

Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582. Sprawy organizacyjne, cz. III, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 17 (1971).

Kupisz D., Jak powstrzymać ekspansję turecką w Europie, czyli o książce Wołodymyra Pyłypenki, W obliczu wroga. Polska literatura antyturecka od połowy XVI do połowy XVII wieku, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2016, ss. 191, „Res Historica” nr 43 (2017), s. 379–391.

Kupisz D., The Polish-Lithuanian Army in the Reign of King Stefan Batory (1576–1586), w: Warfare in Eastern Europe 1500–1800, ed. B.J. Davies, Leiden–Boston 2012.

Kupisz D., Problem obronności państwa w pismach politycznych doby rokoszu sandomierskiego, w: Król a prawo stanów do oporu, red. M. Markiewicz, E. Opaliński, R. Skowron, Kraków 2010.

Kupisz D., Wojska powiatowe samorządów Małopolski i Rusi Czerwonej w latach 1572–1717, Lublin 2008, s. 34–35.

Lepszy K., Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego (1589–1592), Kraków 1939.

Lesmaitis G., Popisy wojskowe pospolitego ruszenia Wielkiego Księstwa Litewskiego. 

Pojęcie, prawo, mechanizmy (lata 1520–1567), w: Popisy wojskowe pospolitego ruszenia Wielkiego Księstwa Litewskiego (1524–1566), wstęp i oprac. G. Lesmaitis, przeł. B. Piasecka, red. K. Łopatecki, Białystok 2016.

Łopatecki K., Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku), Białystok 2013.

Olejnik K., Rozwój polskiej myśli wojskowej do końca XVII wieku, Poznań 1976.

Opaliński E., Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587–1652. System parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1995.

Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Wrocław 1974.

Pieńkowski M., Kwestia wojny z Turcją na sejmie warszawskim 1590 roku, „Studia Historyczno-Wojskowe” 6 (2015).

Pietrzak J., Po Cecorze i podczas wojny chocimskiej. Sejmy z lat 1620–1621, Wrocław 1987.

Plewczyński M., Wojny i wojskowość polska w XVI wieku, t. 2: Lata 1548–1575, Zabrze–Tarnowskie Góry 2013.

Pyłypenko W., W obliczu wroga. Polska literatura antyturecka od połowy XVI do połowy XVII wieku, [przeł. P. Tafiłowski], Oświęcim 2016.

Rzońca J., Rzeczpospolita Polska w latach 1596–1599. Wybrane zagadnienia polityki wewnętrznej i zagranicznej, Opole 1990.

Rzońca J., Sejmy z lat 1597 i 1598, cz. 1: Bezowocny sejm z 1597 roku, Warszawa 1989. 

Seredyka J., Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III (1629–1632). Zarys wewnętrznych dziejów politycznych, Opole 1978.

Seredyka J., Sejm w Toruniu z 1626 roku, Wrocław 1966.

Sikorski J., Polskie piśmiennictwo wojskowe od XV do XX wieku, Warszawa 1991.

Sobieski W., Pamiętny sejm, Londyn 1963.

Strzelecki A., Sejm z r. 1605, Kraków 1921.

Sucheni-Grabowska A., Walka o wymiar i przeznaczenie kwarty w końcu XVI na początku XVII wieku, „Przegląd Historyczny” 56 (1965), z. 1.

Szelągowski A., O ujście Wisły. Wielka wojna pruska, Warszawa 1905.

Tafiłowski P., Armie osmańska i węgierska w dobie bitwy pod Mohácsem (1526), w: Organizacja armii w nowożytnej Europie. Struktura – urzędy – prawo – fi nanse, red. K. Łopatecki, Zabrze 2011.

Wimmer J., Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978.

Wyczański A., Szlachta polska XVI wieku, Warszawa 2001.

Informacje

Informacje: Terminus, 2017, Tom 19, zeszyt 3 (44), s. 665 - 691

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:
Żołnierz łanowy w polskim piśmiennictwie polityczno-wojskowym za panowania Zygmunta III Wazy
Angielski:
A Lands’ Infantry Soldier in the Polish Political-Military Writings during the Rule of Sigismund III Vasa

Autorzy

https://orcid.org/0000-0002-9912-944X

Dariusz Kupisz
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Plac Marii Skłodowskiej-Curie 5, Lublin
https://orcid.org/0000-0002-9912-944X Orcid
Wszystkie publikacje autora →

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Plac Marii Skłodowskiej-Curie 5, Lublin

Publikacja: 11.11.2017

Status artykułu: Otwarte __T_UNLOCK

Licencja: CC BY-NC-ND  ikona licencji

Udział procentowy autorów:

Dariusz Kupisz (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

-

Języki publikacji:

Polski