FAQ
Logotyp Uniwersytetu Jagiellońskiego

„Złego sługę malarze tak figurowali”. Źródła wizerunków dobrego i złego sługi oraz dobrej i złej żony z czwartego rozdziału Źwierzyńca Mikołaja Reja

Data publikacji: 2022

Terminus, 2022, Tom 24, zeszyt 1 (62) 2022, s. 1 - 23

https://doi.org/10.4467/20843844TE.22.002.15231

Autorzy

Radosław Grześkowiak
Uniwersytet Gdański
ul. Bażyńskiego 1a 80-952 Gdańsk, Polska
https://orcid.org/0000-0002-6160-9982 Orcid
Wszystkie publikacje autora →

Tytuły

„Złego sługę malarze tak figurowali”. Źródła wizerunków dobrego i złego sługi oraz dobrej i złej żony z czwartego rozdziału Źwierzyńca Mikołaja Reja

Abstrakt

“Złego sługę malarze tak figurowali” (“A bad servant was so depicted”): Sources of the Images of a Good and Bad Servant and of a Good and Bad Wife in Chapter 4 of Mikołaj Rej’s Źwierzyniec (‘The Bestiary’)

The chapter of Mikołaj Rej’s Źwierzyniec (‘The Bestiary’), entitled Jako starych wieków przypadki świeckie ludzie sobie malowali (‘As People Painted Secular Shapes from Old Times’), is a collection of epigrams accompanied by visual illustrations of various human features and vices. As proved in 1893 by Ignacy Chrzanowski, some of the pieces were inspired by Andrea Alciato’s emblems, hence the search for Rej’s sources focused on emblem literature. However, despite the evidence that Rej’s epigrams were intended as comments to illustrations, they still may be rooted in literary texts.

This article deals with the sources of four epigrams, namely, the one depicting a bad servant, a good servant, a good wife and a bad wife. The epigram Sługa dobry (IV 31, ‘The Good Servant’) may have been modeled on the popular treaty Οίκετηςsive De officio famulorum, written in 1535 by Gilbert Cousin, who described an image of a good servant, subsequently painted in French nobles’ chambers. It presented a human silhouette with a pig’s face, donkey’s ears and deer’s legs, which captured the idea of the servant being easy to feed, eager to listen and fast to follow the master’s orders. This image was widely popularized in 16th-century drawings, however none of them is known to have been familiar to Rej before 1562 and used by him as a pattern for his epigram.

Since a pig’s snout is associated with gluttony in Rej’s other texts, in the epigram Sługa dobry it is replaced by a bull’s head. The image of the snout is exploited in Zły sługa (IV 30, ‘The Bad Servant’). Rej equipped the bad servant with a wolf ’s ears – he will pretend to misunderstand orders for his own benefit, a bear’s paws –he steals, and a dog’s tail – he flatters his master.

The two epigrams presenting the images of a good wife and a bad wife, were inspired by verses that were echoed in Rej’s other works, for instance in Postylla (1557, ‘Postil’) and Żywot człowieka poczciwego (1568, ‘Life of a Virtuous Man’). The epigram Żona poczciwa (IV 32, ‘The Virtuous Wife’) alludes to Ps. 128(127):3, whereas Żona wszeteczna (IV 33, ‘The Profligate Wife’) to Prov. 11:22.

Bibliografia

Pobierz bibliografię
Źródła
Alciato A., Emblematy, wyd. i przeł. B. Czarski, wstęp R. Krzywy, Warszawa 2021.
Biblia święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu właśnie z żydowskiego, greckiego i łacińskiego nowo na polski język z pilnością i wiernie wyłożone, Brześć Litewski: Cyprian Bazylik, 1563.
Chmielowski B., Nowe Ateny. Umbry objaśnione, oprac. J. Kroczak, J. Sokolski, wstęp J. Sokolski, Wrocław 2015.
Cognatus G., Hausknecht oder vom Amt der Diener, das ist wie man die selbigen erwählen soll, auch wie sie sich in ihrem Amte gegen ihre Herren, und wiederum die Herrn gegen ihre Diener verhalten sollen, in die deutsche Sprache bracht durch M.J. Dinckel, Erfurt: Martinus Wittelus, 1583.
Cognatus G., Of the Office of Servauntes, englished by [Th. Chaloner], London: Thomas Berthelet, 1543.
Cognatus G., Οίκετηςsive De officio famulorum […] nunc vero denuo editus cum praefatione et elegia in fine addita, in qua Imago boni servi ex coclusione huius libelli desumta explicate est a M. Joh. Dinckelio, Erfurt: Martinus Wittelus, 1593.
Cognatus Nozerenus G., Οίκετηςsive De officio famulorum, Basel: Hieronymus Froben, 1535.
Cognatus Nozerenus G., Quaedam opuscula perquam erudita et lepida, magnaque parte nunc primum in lucem edita, Basel: Johannes Oporinus, 1547.
Gringore P., Le Chasteau de Labour, Paris: [s.n.] 1500.
Hofmannus J.J., Lexicon universale, t. 1, Leiden: Jacobus Hackium, 1698.
Kołakowski S., Wiek ludzki albo Krótkie opisanie wieku człowieczego, [s.l., s.n.] 1584.
La Perriere G. de, La Morosophie contenant cent emblemes moraux, Lyon: Mace Bonhomme, 1553.
La Perriere G. de, Theatre des bons engins, Paris: Denis Janot, [1544].
Le bon serviteur, egz. Bibliotheque nationale de France, Departement des Estampes et de la photographie, Collection Michel Hennin, nr 1123.
Luthardus Ch., Oeconomia sacra hoc est Familiae recte et sancte secundum voluntatem Dei administrandi systema methodicum, Bern: Typis Fabricianis, 1637.
[Menius J.], Ekonomija albo Gospodarstwo to jest Nauka, jako się wszelki kreścijański człowiek w gospodarstwie sprawować ma, przeł. S.S., wyd. J. Seklucjan, Królewiec: Jan Weinreich, 1545/1546.
M.K., Wizerunk sługi wiernego, [s.l.] 1655, egz. Gabinetu Rycin Biblioteki PAN i PAU w Krakowie, nr inw. 28632.
Neander Ch., Orationum funebrium in illustri Marchiae Brandeburgicae Academia, Frankfurt (Oder): Joannis Eichorn, 1614.
Otwinowski E., Sprawy abo Historyje znacznych niewiast ze wszytkiego prawie „Pisma Świętego” dla pamięci krótko zebrane, [Kraków: Aleksy Rodecki], 1[58]9.
Potocki W., Moralia, rkps Biblioteki Narodowej, sygn. 3049 III.
[Rej M.], Świętych słów a spraw Pańskich […] krojnika albo postylla, Kraków: Maciej Wirzbięta, [po 5 I] 1557.
[Rej M.], Świętych słów a spraw Pańskich […] krojnika albo postylla, Kraków: Maciej Wirzbięta, [po 24 VI] 1560.
Rej M., Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego, Kraków: Maciej Wirzbięta, 1560.
Rej M., Źwierciadło albo Kształt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam jako we źwierciedle przypatrzyć, Kraków: Maciej Wirzbięta, 1567/1568.
Rej M., Źwierzyniec, w którym rozmaitych stanów ludzi, źwirząt i ptaków kształty, przypadki i obyczaje są właśnie wypisane, Kraków: Maciej Wirzbięta, 1562.
This Age’s Rarity or the Emblem of a Good Servant Explain’d, egz. British Museum w Londynie, nr inw. 1849.0315.85.
Opracowania
Buchwald-Pelcowa P., Emblematy w drukach polskich i Polski dotyczących XVI–XVIII wieku. Bibliografia, Wrocław 1981.
Burnett M.T., The “Trusty Servant”: A Sixteenth-Century English Emblem, „Emblematica” 6 (1992), no. 2.
Chemperek D., Nowości z Królewca. Przypisywany Janowi Seklucjanowi pierwszy polski traktat o małżeństwie jako książka formacyjna, w: Sarmackie theatrum, t. 8: W poszukiwaniu nowości, red. M. Barłowska, M. Walińska, Katowice 2020.
Chrzanowski I., „Źwierzyniec” Mikołaja Reja z Nagłowic, „Ateneum” 3 (71) (1893), z. 8.
Gorska M., Hieroglifik w teorii Rzeczpospolitej (XVII–XVIII w.). Zarys problematyki, „Terminus” 14 (2012), z. 25.
Grześkowiak R., Z dziejów poetyckiej recepcji rycin do „Tryumfów” Petrarki: Mikołaj Rej, Maciej Stryjkowski, Stanisław Witkowski, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 64 (2020).
Jones M., Engraved Works Recorded in the “Stationers’ Registers”, 1562–1656: A Listing and Commentary, „The Volume of the Walpole Society”64 (2001).
Jones M., The Print in Early Modern England: A Historical Oversight, New Haven–London 2010.
Madden F., The Trusty Servant at Winchester, „Notes and Queries”6 (1852), no. 140.
Pelc J., Słowo i obraz. Na pograniczu literatury i sztuk plastycznych, Kraków 2002.
Piwocki K., Sługa wierny, „Biuletyn Historii Sztuki” 15 (1953), nr 3/4.
The Print Collection of Ferdinand Columbus 1488–1539: A Renaissance Collector in Seville, ed. M.P. McDonald, t. 1–2, London 2004.
Saulnier R., van der Zee H., Le bon serviteur, „Dawna Sztuka”1 (1938), z. 3.
Secord P.R., The Trusty Servant, foreward M. Jones, Albuquerque 2021.
Seweryn T., Staropolska grafika ludowa, Warszawa 1956.
Starnawski J., O „Źwierzyńcu” Mikołaja Reja z Nagłowic, Wrocław 1971.
Wizerunk sługi wiernego, oprac. K. Grodziska, W. Walecki, Kraków 2001.

Informacje

Informacje: Terminus, 2022, Tom 24, zeszyt 1 (62) 2022, s. 1 - 23

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

„Złego sługę malarze tak figurowali”. Źródła wizerunków dobrego i złego sługi oraz dobrej i złej żony z czwartego rozdziału Źwierzyńca Mikołaja Reja

Angielski:

“Złego sługę malarze tak figurowali” (“A bad servant was so depicted”): Sources of the Images of a Good and Bad Servant and of a Good and Bad Wife in Chapter 4 of Mikołaj Rej’s Źwierzyniec (‘The Bestiary’)

Autorzy

https://orcid.org/0000-0002-6160-9982

Radosław Grześkowiak
Uniwersytet Gdański
ul. Bażyńskiego 1a 80-952 Gdańsk, Polska
https://orcid.org/0000-0002-6160-9982 Orcid
Wszystkie publikacje autora →

Uniwersytet Gdański
ul. Bażyńskiego 1a 80-952 Gdańsk, Polska

Publikacja: 2022

Status artykułu: Otwarte __T_UNLOCK

Licencja: CC BY-NC-ND  ikona licencji

Udział procentowy autorów:

Radosław Grześkowiak (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

-

Języki publikacji:

Polski