FAQ
Logotyp Uniwersytetu Jagiellońskiego

Wileńscy luteranie w świetle XVII-wiecznych satyr jezuickich (1620–1642). Wydarzenia, bohaterowie, autorzy

Data publikacji: 2017

Terminus, 2017, Tom 19, zeszyt 2 (43), s. 277 - 308

https://doi.org/10.4467/20843844TE.17.009.8402

Autorzy

Dariusz Chemperek
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Plac Marii Skłodowskiej-Curie 5, Lublin
https://orcid.org/0000-0003-1702-7974 Orcid
Wszystkie publikacje autora →

Tytuły

Wileńscy luteranie w świetle XVII-wiecznych satyr jezuickich (1620–1642). Wydarzenia, bohaterowie, autorzy

Abstrakt

Vilnian Lutherans in the Light of 17th Century Jesuit Satires (1620–1642): Events, Heroes, Authors

This paper has two objectives: to characterize Lutheran communities in Vilnius depicted in counter-Reformation satires written and published by Jesuits and to provide detailed information concerning individual Lutheran priests and members of the community of Augsburg Evangelicals.

Six satires analysed here form an interesting source material because they reflect – in an obviously exaggerated and hyperbolized manner – facts and situations, most of which were not recorded in Lutheran sources. In addition to commonly known individuals, such as the royal physician and diarist Maciej Vorbek-Lettow, or the author of the most famous Polish postil Samuel Dambrowski, the texts also feature less known persons, such as a senator’s wife, Zuzanna de domo Nonhart Chreptowiczowa, pastors Mikołaj Burchardy, Adam Reks and Dawid Krusius. Thanks to diverse techniques and genres (news, elements of heroicomicum, parodies of gratulatio, a letter, visio, songs) the image of the Lutheran ministers from Vilnius is colourful and generally non-stereotypical. Beside schematically sketched characters (deceivers, misers, philanderers, drunkards, sybarites), the satires also present educated pastors, such as Samuel Dambrowski, Joachim Goebel, or priests endowed with the temperament of warriors. In none of them is the knowledge of Lutheran priests questioned.

 

Attributional research revealed that the satire Witanie na pierwszy wyjazd z Królewca do kadłubka saskiego wileńskiego iksa Hern Kutermachra (Vilnius, 1642) is about the priest Joachim Goebel, later a secretary in Colloqium Charitativum on the Lutheran side (Toruń, 1645), while the poem was most probably written by a Jesuit, Jan Chądzyński, a lecturer at the Vilnius University.

Bibliografia

Podmiotowa

Dambrowski S., Kazania albo Wykłady porządne świętych Ewangelii niedzielnych przez cały rok, Toruń: nakładem i drukiem Ernsta Lambecka, 1866.

Gdacius A., Ardens irae divinae ignis, Toruń: Michał Karnall, 1644.

Konfesja Sandomierska, transkrypcja i komentarz językowy K. Dułgosz-­Kurczabowa, Warszawa 1995.

Kraszewski J.I., Kościół świętomichalski w Wilnie. Obraz historyczny z pierwszej połowy XVII wieku, Wilno: Teofil Glücksberg, 1833.

Luter M., Duży katechizm, w: Księgi wyznaniowe Kościoła luterańskiego, tłum. A. Wantuła, Bielsko-Biała, 1999, s. 128–313.

Małkot F., Tureckich i infanskich wojen o sławnej pamięci Janie Karolu Chodkiewiczu głos, oprac. D. Antanavicius, D. Chemperek, E. Patiejuniene, przeł. E. Patiejuniene [= Malkotas P., Karų su turkais ir Livonijoje balsas apie šlovingo aminimo Joną Karolį Chodkevičių, Parenge D. Antanavicius, D. Chemperek, E. Patiejuniene, Verte E. Patiejuniene], Warszawa 2013.

Miaskowski K., Zbiór rytmów, wyd. A. Nowicka-Jeżowa, Warszawa 1995.

Nowak Z., Kontrreformacyjna satyra obyczajowa w Polsce XVII wieku, Gdańsk 1968.

Ramułt M.A., Kolenda abo lekarstwo na truciznę nowego cyrulika iks Samuela łysogórników auszpurskiej konfesyjej za Poznaniem predykanta, Poznań: J. Wolrab, 1613.

Vorbek-Lettow M., Skarbnica pamięci, oprac. E. Galos, F. Mincer, red. W. Czapliński, Wrocław 2006.

Zabytki z wieku XVIgo staraniem Synodu Jednoty Ewangielicko-Reformowanej Litewskiej, Wilno 1925 (Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, seria I, z. 1).

 

Przedmiotowa

[Adamowicz A.F.], Kościół augsburski w Wilnie. Kronika, Wilno: Józef Zawadzki, 1855.

Archemczyk S., Królewiec jako ośrodek europejskiej nauki i kultury, w: Königsberg – Królewiec – Kaliningrad. Dziedzictwo historyczne, red. K. Jarosz, Olsztyn 2013, s. 7–33.

Borzymińska Z., Sieramska M., Ziz, w: Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003, t. 2, s. 829.

Brückner A., Biblioteka Pisarzów Polskich, „Ateneum” 2 (1900), s. 71–87.

Brückner A., Nienawiść wyznaniowa za Zygmunta III, „Przewodnik Naukowy i ­Literacki” 30 (1902), s. 403–418, 499–509.

Brückner A., Post, w: Encyklopedia staropolska, oprac. A. Brückner, materiałem ilustracyjnym opatrzył K. Estreicher, t. 2, Warszawa 1990, s. 234–235.

Brückner A., Z literatury sowizdrzalskiej, „Pamiętnik Literacki” 12 (1913), s. 99–102.

Buchwald-Pelcowa P., Satyra, w: Słownik literatury staropolskiej (średniowiecze, renesans, barok), red. T. Michałowska, przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocław 1990, s. 742–747.

Bursche E., Dambrowski (Dombrowski, Dąmbrowski, Dambrovius) Samuel, w: Polski słownik biograficzny, t. 4, Warszawa 1936, s. 397–398.

Chemperek D., „Inność” i „obcość” luteranów w horyzoncie aksjologicznym. Satyra antyluterańska XVII wieku w Rzeczypospolitej, w: Luteranizm w kulturze Pierwszej Rzeczypospolitej, red. K. Meller, Warszawa 2017, s. 347–377.

Dworzaczkowa J., Dąmbrowski Samuel, w: Wielkopolski słownik biograficzny, [kom. red. A. Gąsiorowski et al.], Poznań 1981, s. 141–142.

Dziechcińska H., W krzywym zwierciadle. O karykaturze i pamflecie czasów renesansu, Wrocław 1976.

Encyklopedia staropolska, oprac. A. Brückner, materiałem ilustracyjnym opatrzył K. Estreicher, t. 1–2, Warszawa 1990.

Frick D.A., Kith, Kin, & Neighbors. Communities & Confessions in Seventeenth Century Wilno, Ithaca–London 2013.

Górski K., Tekstologia i edytorstwo dzieł literackich, Warszawa 1975.

Grabowski T., Literatura luterska w Polsce wieku XVI, 1530–1630, Poznań 1920.

Hauptmann E., Z przeszłości polskiego zboru ewangelicko-reformowanego w Poznaniu, Poznań 1924.

Kempa T., Konflikty wyznaniowe w Wilnie od początku reformacji do końca XVII wieku, Toruń 2016.

Kempa T., Luteranie w Wielkim Księstwie Litewskim, w: Kościoły luterańskie na ziemiach polskich (XVI–XX w.), t. 1: W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, red. J. Kłaczkow, Toruń 2012.

Kos B., Jecer (ha-) tow, jecer (ha-) ra, w: Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003, t. 1, s. 665–666.

Lewin P., O intermediach tak zwanych białoruskich, „Slavia Orientalis” 12 (1963), s. 302–314.

Łukaszewicz J., Wiadomość historyczna o dyssydentach w mieście Poznaniu w XVI i XVII wieku, Poznań: F.A. Pompejusz, 1832.

Maciuszko J., Ewangelicka postyllografia polska XVI–XVIII wieku, Warszawa 1987.

Marcol A., Spowiedź w Kościele luterańskim, w: A. Marcol, W kręgu wartości chrześcijańskich. Wybór artykułów, Opole 2006, s. 425–427.

Meller K., „Jako powiadają ci, co wiedzą…” Plotka jako narzędzie polemik wyznaniowych w Polsce XVI wieku, w: K. Meller, Słowa jak ziarna. Reformacyjne idee, książki, spory, Poznań 2012, s. 169–178.

Niedźwiedź J., Kultura literacka Wilna (1323–1655). Retoryczna organizacja miasta, Kraków 2012.

Niedźwiedź J., Strzała w nodze świętego Michała. Daniel Naborowski i wileńskie narracje sądowe z XVII wieku, w: Daniel Naborowski. Krakowianin – Litwin – Europejczyk, red. K. Follprecht, K. Gajdka, Katowice 2008, s. 83–101.

Pawlak M., Reformacja i kontrreformacja w Elblągu w XVI–XVIII wieku, Bydgoszcz 1994.

Piechnik L., Rozkwit Akademii Wileńskiej w latach 1600–1655, Rzym 1983.

Piszcz E., Colloquium charitativum w Toruniu A. D. 1645, Toruń 1995.

Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, t. 1–2, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.

Przymuszała L., Struktura i pragmatyka „Postylli” Samuela Dambrowskiego, Opole 2003.

Sieramska M., Lewiatan, w: Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003, t. 2, s. 37.

Słownik literatury staropolskiej (średniowiecze, renesans, barok), red. T. Michałowska, przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocław 1990.

Sommervogel C., de Backer A., de Backer A., Carayon A., Bibliothèque de la Campagnie de Jésus, Bruxelles 1891, t. 2.

Ulčinaitė E., Kalbų varybos. Lietuvos Didžionsios Kunigaiktystės valdovų ir didikų sveikinimai – Competition of Languages. The Ceremionial Greetings of the Grand Duchy of Lithuania’s Rulers and Nobles – Koncert języków. Pozdrowienia władców i magnatów Wielkiego Księstwa Litewskiego, Vilnius 2010.

Wielkopolski słownik biograficzny, [kom. red. A. Gąsiorowski et al.], Poznań 1981.

Żebrowski R., Szor ha- bor, w: Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie, oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003, t. 2, s. 650–651.

Informacje

Informacje: Terminus, 2017, Tom 19, zeszyt 2 (43), s. 277 - 308

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

Wileńscy luteranie w świetle XVII-wiecznych satyr jezuickich (1620–1642). Wydarzenia, bohaterowie, autorzy

Angielski:
Vilnian Lutherans in the Light of 17th Century Jesuit Satires (1620–1642): Events, Heroes, Authors

Autorzy

https://orcid.org/0000-0003-1702-7974

Dariusz Chemperek
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Plac Marii Skłodowskiej-Curie 5, Lublin
https://orcid.org/0000-0003-1702-7974 Orcid
Wszystkie publikacje autora →

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Plac Marii Skłodowskiej-Curie 5, Lublin

Publikacja: 2017

Status artykułu: Otwarte __T_UNLOCK

Licencja: CC BY-NC-ND  ikona licencji

Udział procentowy autorów:

Dariusz Chemperek (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

-

Języki publikacji:

Polski