FAQ
Logotyp Uniwersytetu Jagiellońskiego

Mapy w planowaniu działań operacyjnych armii polskiej i litewskiej do początków panowania Stefana Batorego

Data publikacji: 11.11.2017

Terminus, 2017, Tom 19, zeszyt 3 (44), s. 567 - 607

https://doi.org/10.4467/20843844TE.17.016.8883

Autorzy

Karol Łopatecki
Uniwersytet w Białymstoku, ul. Marii Skłodowskiej-Curie 14, 15-097 Białystok
https://orcid.org/0000-0002-7921-9421 Orcid
Wszystkie publikacje autora →

Tytuły

Mapy w planowaniu działań operacyjnych armii polskiej i litewskiej do początków panowania Stefana Batorego

Abstrakt

The Use of Maps in the Planning of Operational Activities of Polish and Lithuanian Armies until the Beginning of the Rule of Stephen Báthory

As per the 16th and 17th centuries, operational activities should be understood as military activities conducted by independent groups (usually regiments). They may also be termed the art of manoeuvre. One may place them between strategic decisions and specific tactic actions related to fi ghting a battle or conducting a siege. The first mid-16th-century theoreticians to have observed the importance of this art were Albrecht Hohenzollern and Andrzej Frycz Modrzewski. Some 16th-cenutry authors (e.g. Jan Tarnowski, Albrecht Hohenzollern, Marcin Bielski) concordantly postulated the introduction of a preceding manoeuvre action that would last one day. This assumption survived until  the early 18th century.

As early as in 1551, Modrzewski proposed to follow the Turkish example and make special maps for the purposes of the moving army. Apart from the Turks, caesarean experiences were also mentioned. Bartosz Paprocki and Andrzej Gostyński quoted mainly the example of Charles V (1500–1558). Bartosz Paprocki and Stanisław Sarnicki, in turn, writers active at the beginning of the rule of Stephen Báthory, opted for the necessity of having a cartographer in the army who would make march route maps au courant. The cartographic turn in manoeuvre activities took place in 1567–1577, during the war fought against the rebellious Gdańsk. According to our knowledge, five different maps and plans were made in this period. The production of march route maps required measuring distances with steps, which greatly facilitated reconnoitring. Uniform march step enabled even the determination of the distance covered on the basis of the time lapsed. Engineers could have used an aid in the form of pedometers that counted the number of steps of a man or a horse. T ese assumptions were disseminated in the Polish-Lithuanian Commonwealth by Marcin Bielski who quoted an ancient Roman concept of a double step (passus – 148 cm).  

Artykuł powstał w ramach projektu badawczego Narodowego Centrum Nauki Opus (nr 2014/15/B/HS2/01104) Związki literatury polskiej i kartografi i w XVI –I poł. XVII w.

Bibliografia

Źródła archiwalne

Российская национальная библиотека, Санкт-Петербург, Ф. 971, Авт. 321/1, № 2.

Archivio Segreto Vaticano, Segreteria di Stato, Polonia, sygn. 18.

Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie, rkps 1813.

Biblioteka PAN w Gdańsku, nr inw. 5664.

Biblioteka PAN w Kórniku, rkps 659, Kampenhauzen J.M.J., Obserwacyje do wojennych operacyj i akcyj.

Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, f. 23-132, Mapa dóbr knyszyńskich i rajgrodzko-goniądzkich.

Krigsarkivet, Stockholm, Utländska stads- och fästningsplaner (nr zespołu 406),

Tyskland (nr serii 25), Danzig (nr jednostki 44), k. 1.

Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Istanbul E. 12090/1.

Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, Kolekcja dr. Tomasza Niewodniczańskiego, sygn. TN 2417 (dep. Deutsch-Polnische Stift ung Kulturpfl ege und Denkmalschutz).

 

Źródła drukowane

Behring W., Beiträge zur Geschichte des Jahres 1577. II.: Die Berichte der kursächsischen Gesandten Abraham von Bock und Dr. Andreas Pauli über die Friedensvermittlung zwischen König Stephan Bathory und der Stadt Danzig, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins” (Danzig) (1903), H. 45, s. 1–136.

Bellay Du M., Les memoires, Paris: P. L’huillier, 1569.

Bielski M., Sprawa rycerska, w: Archiwum domowe do dziejów literatury krajowej, wyd. K.W. Wójcicki, Warszawa 1856.

Bielski M., Sprawa rycerska według postępku i zachowania starego obyczaju rzymskiego, greckiego, macedońskiego i innych narodow pierwszego i niniejszego wieku tak pogańska jako i krześcijańska z rozmaitych ksiąg wypisana ku czytaniu i nauce ludziom rycerskim pożyteczna, Kraków: Mateusz Siebeneicher, 1569.

Broniewski M., Tartariae Descriptio. Opis Tatarii, przeł. E. Śnieżewska, wyd. M. Mączyńska, Łódź 2011.

Broniowski M., Martini Broniovii, de Biezdzfedea Bis In Tartariam Nomine Stephani Primi Poloniae Regis Legati Tartariae Descriptio, Köln: Officina Birckmannica, 1595. 

Freitag A., Architectura militaris nova et aucta, Amsterdam: D. Elzevier, 1665.

Grzepski S., Geometria, to jest miernicka nauka, po polsku krótko napisana z greckich i z łacińskich ksiąg, Kraków: Łazarz Andrysowic, 1566 (reprint: Warszawa 1861).

Heidenstein R., Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594. Ksiąg XII, t. 1, przeł. M. Gliszczyński, Petersburg 1857.

Hogrewe P., Teoryczna i praktyczna nauka żołnierskich rozmiarów, czyli miernictwo wojenne do użycia oficyjerom i początkowym inżenierom, przeł. J. Łęski, Warszawa: Piotr Dufour, 1790.

Kodeks wojskowy Piotra I z 1716 roku, oprac. i przeł. P. Krokosz, K. Łopatecki, Kraków–Oświęcim 2016.

Kopański S., Urywki z pamiętnika, w: Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich. Opracowanie zbiorowe żołnierzy SBSK, Warszawa 2014.

Die Kriegsordnung des Markgrafen zu Brandenburg Ansbach und Herzogs zu Preussen Albrecht des Älteren – Königsberg 1555, Bd. 1, hrsg. von H.J. Bömelburg, B. Chiari, M. Thomae, Braunschweig 2006.

Liborius Naker’s Tagebuch, hrsg. M. Toeppen, w: Scriptores Rerum Prussicarum, Bd. 5, Leipzig 1874, s. 289–314.

Liske X., Cudzoziemcy w Polsce, Lwów 1876.

Die Littauischen Wegeberichte, w: Scriptores Rerum Prussicarum, hrsg. von T. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, Bd. 2, Leipzig 1863, s. 662–708.

Łaski S., Stanisława Łaskiego, wojewody sieradzkiego, prace naukowe i dyplomatyczne, wyd. M. Malinowski, Wilno 1864.

Modrzewski A.F., Commentariorum de republica emendanda libri quinque, Basilea: Johann Oporinus, 1554.

Modrzewski A.F., O poprawie Rzeczypospolitej księgi czwore, przeł. C. Bazylik, Łosk: J. Karcan, 1577.

Naronowicz-Naroński J., Budownictwo wojenne, wyd. J. Nowakowa, Warszawa 1957.

Oelsnitz A.L., O bagażach wojska w polu będącego, oprac. K. Łopatecki, Oświęcim 2014.

Paprocki B., Flawijusza Wegecyjusza Renata męża zacnego o sprawie rycerskiej nauka […] tłumaczona przez Francizka Paprockiego […], t. 1, Łowicz 1776.

Paprocki B., Hetman, wyd. K.J. Turowski, Sanok 1856.

Paprocki B., Hetman albo własny konterfekt hetmański, Kraków: Mateusz Siebeneicher, 1578.

Pfinzing P., Methodus geometrica, Nürnberg 1598.

Porębski S., Ducatus Oswieczimen[sis] et Zatoriensis descriptio, Venetia: Libraria del S. Marco, 1563.

Sarnicki S., Księgi hetmańskie, oprac. M. Ferenc, Kraków 2015.

Tarnowski J., Consilium rationis belicae, Tarnów 1558.

Tarnowski J., Consilium rationis belicae, oprac. T.M. Nowak, Warszawa 1987.

Vegetius Renatus F., Abriß des Militä rwesens: lateinisch und deutsch, mit Einl., Erl. und Indices von F.L. Müller, Stuttgart 1997.

Wegecjusz Renatus F., Zarys wojskowości ksiąg cztery, oprac. i przeł. A.M. Komornicka, „Meander” 28 (1973), nr 10, s. 400–417.

Wybór pism pedagogicznych Polski doby Odrodzenia, wyd. J. Skoczek, Wrocław 1956.

 

Opracowania

Abrahamowicz Z., Stara turecka mapa Ukrainy z planem wysadzenia dnieprzańskich porohów i ataku fl oty tureckiej na Kijów, „Studia Historyczne” 44 (2001), nr 1, s. 3–23.

Alexandrowicz S., Kartografia ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego w epoce panowania Jagiellonów, „Polski Przegląd Kartograficzny” 46 (2014), nr 1, s. 62–75.

Alexandrowicz S., Mapy majątkowe północnego Podlasia z XVI wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 14 (1966), nr 2, s. 279–305.

Alexandrowicz S., Najstarsza mapa szczegółowa ziem polskich. Stanisława Porębskiego mapa księstwa oświęcimskiego i zatorskiego z 1563 roku, w: Mente et litteris. O kulturze i społeczeństwie wieków średnich, red. H. Chłopocka et al., Poznań 1984, s. 357–372.

Alexandrowicz S., Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, Poznań 1989. 

Alexandrowicz S., W sprawie kartografii wojskowej, w: Materiały z konferencji naukowej historyków wojskowych w Poznaniu poświęconej problematyce metodologicznej w rozwoju polskiej historiografi i wojskowej, [red. C. Łuczak], Poznań 1966, s. 105–108.

Alexandrowicz S., Buczek K., Polska kartografia wojskowa do połowy XVII wieku, w: Dzieje polskiej kartografii wojskowej i myśli strategicznej. Materiały z konferencji, oprac. B. Krassowski, J. Madej, Warszawa 1982, s. 7–32.

Almonaitis V., Laukuvos apylinkės kryžiuočių karo kelių aprašymų duomenimis, w: Laukuva. Lietuvos valsčiai I, Vilnius 2005, s. 171–183.

Bagrow L., History of Cartography, New Brunswick–London 2010.

Bartoszewicz A., Bartoszewicz H., Kartografia miast Mazowsza i ziemi dobrzyńskiej do końca XIX wieku, Warszawa–Pułtusk 2012.

Bocheński Z., „Złote pióra” na kopiach husarskich, „Broń i Barwa” 6 (1939), nr 5–6.

Bogacz T., Wiedza geograficzna o Śląsku w dobie odrodzenia, Wrocław 1990.

Buczek K., Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII wieku. Zarys analityczno-syntetyczny, Wrocław 1963.

Buczek K., Kartografia polska w czasach Stefana Batorego, „Wiadomości Służby Geograficznej” 7 (1933), z. 2, s. 69–121.

Chrzanowski I., Marcin Bielski. Studyum literackie, Warszawa 1906.

[Dupin P.], O fizyczney sile człowieka, i iey użyciu pod względem przemysłowym, „Izys Polska czyli Dziennik umiejętności, wynalazków, kunsztów i rękodzieł” 1 (1827), cz. 1, s. 1–21.

Englisch B., Erhard Etzlaub’s Projection and Methods of Mapping, „Imago Mundi” 48 (1996), s. 103–123.

Ferenc M., Wstęp, w: S. Sarnicki, Księgi hetmańskie, oprac. M. Ferenc, Kraków 2015.

Furman M., „Sprawa rycerska” Marcina Bielskiego – staropolski traktat czy podręcznik wojskowy?, w: Studia nad staropolską sztuką wojenną, t. 2, red. Z. Hundert, Oświęcim 2013.

Gębarowicz M., Niektóre zagadnienia metodologii historii sztuki (cz. II), „Biuletyn Historii Sztuki” 38 (1976), nr 4, s. 329–355.

Herbst S., Potrzeba historii, t. 2, Warszawa 1978.

Hermann H., Operacyjny wymiar walki zbrojnej, Toruń 2004.

Karamustafa A.T., Military, Administrative, and Scholarly Maps and Plans, w: The History of Cartography, vol. 2, book 1: Cartography in the Traditional Islamic and South Asian Societies, ed. by J.B. Harley, D. Woodward, Chicago–London 1992, s. 209–227.

Kołodziejczyk D., The Crimean Khanate and Poland–Lithuania. International Diplomacy on the European Periphery (15th–18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents, Leiden 2011.

Korolko M., Andrzej Frycz Modrzewski: humanista, pisarz, Warszawa 1978. 

Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przedrozbiorowa, t. 1–2, Kraków 1912 (reprint: Poznań 2003).

Kośmider T., Ślipiec J., Operacje wojsk lądowych w poglądach przedstawicieli europejskiej myśli wojskowej od XVIII wieku do wybuchu drugiej wojny światowej, Warszawa 2008.

Łopatecki K., Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku), Białystok 2013.

Łopatecki K., Prace kartograficzne wykonane na ziemiach Rzeczypospolitej przez szwedzkich inżynierów wojskowych w XVII stuleciu, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 46 (2009), s. 55–80.

Łopatecki K., Wyprawa zbrojna Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna” w Infl antach zimą 1579 roku, „Zapiski Historyczne” 83 (2018), z. 1, s. 39–67.

Łopatecki K., Walczak W., Mapy i plany Rzeczypospolitej XVII w. znajdujące się w archiwach w Sztokholmie. Maps and Plans of the Polish Commonwealth of the 17th c. in Archives in Stockholm, t. 1, Warszawa 2011.

Marchwiński R., Plany i mapy majątkowe Warmii z lat 1580–1600 w Archiwum Diecezji Warmińskiej w Olsztynie, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 26 (1982), nr 3, s. 169–186.

Maroń J., Kłuszyn i Cudnów a operacyjny wymiar wojny w epoce wczesnonowożytnej, w: Studia z dziejów stosunków Rzeczypospolitej z Państwem Moskiewskim w XVI–XVII wieku, red. M. Nagielski, K. Bobiatyński, P. Gawron, Zabrze–Tarnowskie Góry 2013, s. 278–289.

Minow H., Historische Vermessungsinstrumente. Ein Verzeichnis der Sammlungen in Europa, Wiesbaden 1990.

Mossor S., Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny, Warszawa 1986.

Nowak T.M., Polska artyleria, inżynieria i kartografia wojskowa XVII w. – teoria i praktyka, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 22 (1979), s. 65–130.

Nowak T.M., Szwedzkie źródło kartograficzne ukazujące trasę przemarszu armii M.G. de la Gardie ze Żmudzi na Mazowsze w 1655 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 30 (1988), s. 321–350.

Nowak T.M., Uwagi o technice budowy mostów polowych w Polsce w w. XV do XVII, „Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej” 2 (1956), s. 345–387.

Nożko K., Walka o przewagę, Warszawa 1985. 

Olszewicz B., Kartografia polska XV–XVII wieku (przegląd chronologiczno-bibliograficzny), oprac. J. Ostrowski, Warszawa 2004.

Olszewicz B., Wzmianki o znaczeniu map w literaturze Polskiej XVI wieku, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Studia Geograficzne” 9 (1963), s. 129–140.

Parucki Z., Zarys geografii wojennej, Warszawa 1967.

Pieczunko A., Miernictwo i miernicy na Warmii. Szkic do dziejów limitacji pruskiej w średniowieczu i czasach nowożytnych (XIV–XVIII w.), „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 49 (2005), nr 1, s. 3–15.

Pietkiewicz J., Mapa księstwa oświęcimskiego i zatorskiego Stanisława Porębskiego (1563), w: [S. Pietkiewicz, G. Kwiatkowska-Gadomska], Studia nad dokładnością dawnych map ziem polskich. Trzy mapy z XVI i XVII wieku, Warszawa 1980 (Studia i Materiały do Dziejów Nauki Polskiej. Seria C, z. 24), s. 63–78.

Pietkiewicz S., [Dyskusja], w: Dzieje polskiej kartografi i wojskowej i myśli strategicznej. 

Materiały z konferencji, red. B. Krassowski, J. Madej, Warszawa 1982, s. 161.

Plewczyński M., Bitwa pod Byczyną 24.01.1588 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 17 (1971), cz. 1, s. 125–170.

Polak A., Sztuka wojenna. Kontekst teoretyczny i praktyczny, „Zeszyty Naukowe AON” (2013), nr 3(92), s. 219–228.

Rogers J.M., Itineraries and Town Views in Ottoman Histories, w: The History of Cartography, vol. 2, book 1: Cartography in the Traditional Islamic and South Asian

Societies, ed. by J.B. Harley, D. Woodward, Chicago–London 1992, s. 228–255. 

Rothenberg G.E., Maurice of Nassau, Gustavus Adolphus, Raimondo Montecuccoli, and the “Military Revolution” of the Seventeenth Century, w: Makers of Modern Strategy. From Machiavelli to the Nuclear Age, ed. by P. Paret, Princeton 1986, s. 32–63.

Sikorski J., Polskie piśmiennictwo wojskowe od XV do XX wieku, Warszawa 1991. 

Soucek S., Islamic Charting in the Mediterranean, w: The History of Cartography, vol. 2, book 1: Cartography in the Traditional Islamic and South Asian Societies, ed. by J.B. Harley, D. Woodward, Chicago–London 1992, s. 263–292.

Ślipiec J., Kośmider T., Generał Henry Humphrey Evans Lloyd – jako prekursor teorii operacji w europejskiej myśli wojskowej. (Doświadczenia), „Myśl Wojskowa” 62 (2006), nr 6, s. 169–178.

Vann J., Mapping Under the Austrian Habsburgs, w: Monarchs, Ministers and Maps. The Emergence of Cartography as a Tool of Government in Early Modern Europe, ed. by D. Buisseret, Chicago–London 1992, s. 153–167.

Vego M.N., Joint Operational Warfare. Theory and Practice, Newport 2007. 

Wiatr M., Między strategią a taktyką, Toruń 1999, s. 153–167.

Wytyczak R., Śląsk w dawnej kartografii. Obraz Śląska na mapach XVI–XVIII wieku w zbiorach Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Wrocław 1998.

Zagrodzki T., Regularny plan miasta średniowiecznego a limitacja miernicza, Wrocław 1962.

Zarębska T., Początki polskiego piśmiennictwa urbanistycznego, Warszawa 1975.

Zieliński J., Zarys teorii sztuki operacyjnej wojsk lądowych Rzeczpospolitej Polskiej, Toruń 1998.

 

Źródła internetowe

Kitab–ı Bahriye, http://art.thewalters.org/detail/19195 (dostęp: 12.05.2016).

Porębski S., Ducatus Oswieczimien[sis] et Zatoriensis descriptio, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b550050889 (dostęp: 11.12.2016).

Silesia Dvcatvs A. Martino Helwigio Nissense descriptus, [Nysa 1561], http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b55004621m/f1.item (dostęp: 11.12.2016).

Informacje

Informacje: Terminus, 2017, Tom 19, zeszyt 3 (44), s. 567 - 607

Typ artykułu: Oryginalny artykuł naukowy

Tytuły:

Polski:

Mapy w planowaniu działań operacyjnych armii polskiej i litewskiej do początków panowania Stefana Batorego

Angielski:
Th e Use of Maps in the Planning of Operational Activities of Polish and Lithuanian Armies Until the Beginning of the Rule of Stephen Báthory

Autorzy

https://orcid.org/0000-0002-7921-9421

Karol Łopatecki
Uniwersytet w Białymstoku, ul. Marii Skłodowskiej-Curie 14, 15-097 Białystok
https://orcid.org/0000-0002-7921-9421 Orcid
Wszystkie publikacje autora →

Uniwersytet w Białymstoku, ul. Marii Skłodowskiej-Curie 14, 15-097 Białystok

Publikacja: 11.11.2017

Status artykułu: Otwarte __T_UNLOCK

Licencja: CC BY-NC-ND  ikona licencji

Udział procentowy autorów:

Karol Łopatecki (Autor) - 100%

Korekty artykułu:

-

Języki publikacji:

Polski