Tadeusz Sławek

Pierwsze polskie wydanie epokowego dzieła Northropa Frye’a Straszliwa symetria stwarza okazję do podjęcia rozważań nad miejscem Williama Blake’a nie tylko w światowej literaturze, ale także jako jednego z pierwszych artystów i filozofów, którzy poddali krytycznej refleksji kondycję człowieka w nowoczesnym świecie przemysłowego społeczeństwa. Prowadziła ona do żądania, jak pisze Frye, „uwolnienia twórczej mocy” i stworzenia wizji „kultury wyobrażeniowej”, takie zaś uwolnienie jawi się nieuchronnie jako ważny, być może najważniejszy, problem dotyczący przyszłości społeczeństwa. Wymaga to również nowej formuły przeżycia duchowego uwolnionego od restryktywnych automatyzmów stosowania zasad „Moralnego Prawa” właściwego zinstytucjonalizowanym formom religijności.

FRAGMENT

Olga Płaszczewska: Dziękuję redakcji „Wielogłosu” za zaproszenie do udziału w spotkaniu, witam serdecznie przybyłych gości. Punktem wyjścia naszej rozmowy jest wydana pod redakcją doktora Tomasza Bilczewskiego antologia tekstów teoretycznych Niewspółmierność. Perspektywy nowoczesnej komparatystyki. Jest to cenna poznawczo książka, obrazuje bowiem stan komparatystyki na kontynencie amerykańskim w ciągu ostatnich dwudziestu lat.
Są to również lata nieobojętne dla komparatystyki polskiej, rozwijającej się dzięki zaistnieniu po 1989 roku koniecznych ku temu warunków „intelektualnej wolności” . Cieszy fakt, że do rozmowy o Niewspółmierności zaproszeni zostali nie tylko teoretycy literatury, ale przede wszystkim uczeni, których metakrytyczne spostrzeżenia na temat komparatystyki wiążą się z prowadzoną przez nich praktyką badań porównawczych, badacze aktywnie kształtujący obraz komparatystyki polskiej ostatnich znaczących dwudziestu lat.
Zacznijmy nieco prowokacyjnie. Wszyscy zgadzamy się, że antologia Niewspółmierność. Perspektywy nowoczesnej komparatystyki to wartościowa książka, ale czy prezentując ją w sytuacji, kiedy – jak zwraca uwagę jej redaktor – brakuje na polskim rynku innych opracowań umożliwiających orientację w tej dziedzinie, nie wypaczamy perspektywy? Czy nie podlegamy „globalizacji”? Innymi słowy, czy amerykański model komparatystyki przystaje do sytuacji polskiej?

Wykorzystując zapis dziennikowy Samuela Pepysa z czasów zarazy panującej w Londynie w połowie XVII wieku, zadajemy pytanie o słabo i mocno wartościujące dyskursy tworzące podmiotowość jednostki w relacji do grupy. W istocie pytamy więc o warunki zaistnienia „osoby”, której życie zachowuje możliwość odwoływania się do „mocnych” pojęć moralnych, co wiąże się z konieczną fazą krytyczną wobec dyskursów hegemonicznych. Podczas analizy tekstu Pepysa postulujemy pojawienie się fazy „my”, umożliwiającej krytyczną refleksję i ocalającej nietrwale „osobę”, wydobywając ją spod petryfikujących dyskursów narzuconych przez społeczne „oni”. Pozwala to „osobie” zaistnieć, odnieść się krytycznie do „wszechrozumienia powszedniego mniemania”; dzieje się to za sprawą odwołania do silnej wartości, jaką jest sprzeciw wobec „okrucieństwa”, ale odwołanie to nie utrzymuje się długo i nie kontynuuje się w dalszych pytaniach.