Agnieszka Kastelik-Smaza

Zasada pierwszeństwa prawa Unii Europejskiej jest jedną z najważniejszych, a jednocześnie najbardziej spornych zasad tego prawa. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości wskazujące na bezwzględny prymat prawa unijnego, nawet przed normami krajowymi rangi konstytucyjnej, nie znajduje bezwzględnej akceptacji wśród państw członkowskich. Kwestionują je zwłaszcza sądy konstytucyjne, które chcą zachować status sądu ostatniego słowa, zastrzegając sobie prawo do oceny zgodności prawa unijnego z konstytucją co najmniej pod kątem praw podstawowych, działania w granicach kompetencji powierzonych i ochrony nienaruszalnej tożsamości konstytucyjnej. Ostatnio coraz częściej pojawiają się wyroki sądów konstytucyjnych, które odmawiają stosowania prawa unijnego, przy czym zarzuty wobec zasady pierwszeństwa mają nierzadko podłoże finansowe lub polityczne. Odejście od zasady pierwszeństwa, mające charakter wyjątku, jak w przypadku czeskim, niemieckim czy duńskim, w niektórych przypadkach, zwłaszcza Polski, staje się regułą, pozwalającą pod przykrywką zachowania tożsamości konstytucyjnej na obniżenie standardu ochrony prawnej wynikającej z przepisów unijnych.

Procedura prejudycjalna odegrała istotną rolę w rozwoju orzecznictwa w zakresie prawa do sądu i wypracowania określonych standardów w celu zapewnienia jednostkom ochrony tego prawa. Równocześnie orzecznictwo prejudycjalne dotyczące prawa do sądu wpłynęło na samą procedurę prejudycjalną, tj. na wykładnię pojęcia sądu w rozumieniu art. 267 TFUE. W ostatnich latach procedura ta stała się także ważnym narzędziem obrony praworządności oraz niezależności polskich sądów.

Niewątpliwie, temat dotyczący procedury prejudycjalnej w kontekście prawa do sądu jest wielowątkowy i naznaczony trwającym od wielu lat sporem o to, kto jest ostatecznym arbitrem konstytucyjności w Europie. Stronom tego sporu nie powinno umykać, że chodzi tutaj nie tylko o kwestię prymatu czy jednolitej wykładni prawa unijnego, ale przede wszystkim o zapewnienie skutecznej ochrony prawnej konkretnym stronom postępowania przed sądem krajowym.